Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 81, Kasım 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 81, Kasım 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Nevim TÜZÜN Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Öğrencisi nevimtuzun@gmail.com OSMANLI PARA VAKIFLARINA TOPLU BİR BAKIŞ Öz İslam hukukunun en zengin ve en etkili müesseselerinden biri olan vakıflar, Türk tarihinin sosyal, kültürel ve iktisadi hayatında önemli bir rol oynayan kurumların başında gelmektedir. Vakıf kurumu Osmanlı Devleti ile zirveye ulaşmış, imparatorluk toprakları uçtan uca vakıf yapılar ile donatılmıştır. Vakıflar, Osmanlı Devleti'nde her alanda var olmuş ve büyük hizmetler vermiştir. Bunlar arasında sosyal ve dini ihtiyaçlara cevap veren yol, köprü, çeşme, cami, tekke, mektep, medrese hastane, imarethane gibi vakıf müesseseleri yer almaktadır. Bunların dışında, toplumun ve kamu kuruluşlarının finansman gereksinimlerinin karşılanmasında oldukça önemli bir yere sahip olan para vakıfları da bulunmaktadır. Bu çalışmada Osmanlı toplumuna özgü bir kurum olan para vakıflarının gelişim süreci, işleyiş yöntemleri ve para vakıfları üzerine yapılan tartışmalar hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Vakıf, Osmanlı Devleti, Para Vakıfları, Tartışma.

2 A GENERAL OVERVIEW OF THE OTTOMAN CASH FOUNDATIONS Abstract The foundations, one of the richest and most influential institutions of the Islamic law, are the leading among the institutions that have played an important role in the social, cultural and economic life of Turkish history. The foundation institution reached a peak with the Ottoman State; the imperial territories were equipped with foundation structures from one end to the other. Foundations existed in every area and provided great services in the Ottoman State. Among these are the foundation institutes that responded to the social and religious needs such as road, bridge, fountain, mosque, lodge, school, madrasah, hospital, hospice. Apart from these, there were cash foundations which had a very important place in meeting the financing requirements of the community and public institutions. In this study, it has been tried to give information about the development process, operating methods of the cash foundations--an institution unique to the Ottoman society--and discussions on money foundations. Keywords: Foundation, Ottoman State, Cash Foundations, Discussions. Giriş Vakıf kelimesi durdurmak, alıkoymak ve engellemek manalarına gelmekte olup, terim anlamı olarak ise; 8. yüzyıl ortalarından 20. yüzyılın başlarına kadarki devrede Türk tarihinin sosyal, kültürel ve ekonomik hayatında rol oynamış olan dini, hukuki ve sosyal bir müessesenin adıdır. 1 Vakfın temelinde insanlığa karşı iyilik, şefkat, yardımlaşma v.b değerler ile bu değerleri kendisine ilke edinmiş kişinin hür iradesi yatmaktadır. Bir kişi mülkiyetine sahip olduğu menkul veya gayrimenkul mallardan bir kısmını veya onların tamamını Allah ın rızasını kazanma niyetiyle, halkın herhangi bir ihtiyacını gidermek üzere dini, hayri ve içtimai bir gayeye ebediyen tahsis ederse, malını vakfetmiş yani bir vakıf müessesesi kurmuş olur. 2 Vakıf fikri ve uygulaması çok eski devirlere kadar uzanıyor olmakla birlikte vakıflar, İslamiyet le beraber hukuki bir statüye kavuşmuş ve diğer İslami müesseseler arasındaki yerini almıştır. Bütün Türk-İslam devletlerinde adeta bir yarış halinde gelişen vakıflar, özellikle Osmanlı Devleti ile zirveye ulaşmış ve İslam hukukunun en zengin ve en etkili müesseselerinden biri haline gelmiştir. 3 Bir vakıf medeniyeti olarak vasıflandırılan Osmanlı toplumu, kendisinden önceki vakıf geleneğini daha da geliştirmiş ve yaygın bir kurum haline getirmiştir. Vakıflar vasıtasıyla oluşturulan finansman sistemi, toplumsal hayatın gerektirdiği kültür, eğitim, sağlık, alt yapı, bayın Yediyıldız, Bahaeddin, (2012), "Vakıf", TDV İslam Ansiklopedisi, C:42, İstanbul, s ; Köprülü, Fuad, (1942)"Vakıf Müessesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü", Vakıflar Dergisi, S:2, Ankara, s.1.kv 2 Yediyıldız, Bahaeddin,(1999) "Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları yada Türk Hayrat Sistemi", Editör: Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, C: V, Ankara.s. 17. Vakıfın tarifi hakkında çeşitli görüşler mevcuttur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Akgündüz, Ahmet,(1988), İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara; Berki, Ali Hikmet (1940), Vakıflar, İstanbul; Uzunpostalcı, Mustafa,(1989), Vakıf Müessesesi ve İslam, Diyanet Dergisi, S:1, XXX/128, Ankara. 3 Halaçoğlu, Yusuf, (2007) XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu,Ankara. s. 155.

3 dırlık, dini ve sosyal hizmetler ile sosyal güvenlik ve hayır gibi değişik alanlarda ihtiyaç duyulan kurumsal altyapı ve finansman ihtiyacının karşılanmasında önemli bir rol üstlenmiştir. 4 Osmanlı Devleti nde vakıf kuran ilk Osmanlı padişahı Sultan Orhan ( ) olmuştur. O, İznik te bir vakıf müessesi kurmuş ve bu medresenin giderlerini karşılamak için ayrıca birçok emlak da vakfetmiştir. Sultan Orhan ile başlayan Osmanlı vakıf zinciri, diğer Osmanlı padişahları tarafından da birbirleriyle yarışırcasına devam ettirilmiş, bu hizmet yarışına devlet adamları ve halk da katılınca imparatorluk toprakları bir uçtan bir uca çok faydalı hizmetler veren vakıf eserlerle bezenmiştir. Osmanlı vakıflarını incelediğimizde vakıfların hemen her sahaya girdiğini ve büyük hizmetler verdiğini görmekteyiz. Zira bahsi geçen vakıflar arasında cami, tekke, mektep, medrese, yol, köprü, çeşme, han, hastane, yurt, imaret ve çamaşırhane gibi her türlü dini ve içtimai ihtiyaçlara cevap veren vakıf müesseseleri bulunmaktadır. Söz konusu vakıf müesseselerinin dışında sınıflandırabileceğimiz para vakıfları da bulunmaktadır. 5 Bu çalışmada Osmanlı para vakıflarının gelişim süreci, işleyiş yöntemleri ve para vakıfları üzerine yapılan tartışmalar hakkında bilgi verilecektir. I. Osmanlı Para Vakıfları ve Tarihi Gelişimi Para vakfı, kuruluş sermayesinin bir kısmı veya tamamı nakit paradan oluşan vakıftır. Para vakıflarında bir taraftan vakfa ait olan ana sermaye (asl-mal) olduğu gibi muhafaza edilmekte iken, diğer taraftan bu paranın çeşitli şekillerde işletilmesi neticesinde elde edilen gelir de vakfiyede öngörülen hizmetlerin finansmanı için harcanmaktaydı Osmanlı Devleti'nin ilk faizsiz kredi uygulaması olan para vakıflarının işleyişi şu şekilde gerçekleşmekte idi; ilk olarak maddi durumu iyi olan bir kişi belli bir amaç için nakit parasını vakfedip bunu yerel kadıya kaydettirmek zorunda idi. Söz konusu kayıt sonrasında ise vakfedilen nakit para daha sonra ipotek olarak evlerini gösteren kişilere kredi olarak borç vermekteydi. Örneğin, kredi borçlularından birine göz atacak olursak; borçlunun evinin mülkiyetini geçici olarak para vakfına devrettiğini görmekteyiz. Bununla birlikte borçlu borcunu ödemesi durumunda tekrar mülkünün sahibi olmaya hak kazanmaktaydı. 7 Para vakfı uygulamasının ortaya çıkmasında öncelikle toplumda beliren makul bir faiz oranıyla borç para bulma ihtiyacı temel sebep olmuştur. Zira para vakıflarının aracılığı ile ribahorların 8 zulüm derecesini bulan fahiş faizle borç vermelerinin kötü etkileri bu sayede önemli ölçüde azalmış olmaktaydı. 9 Ağırlıklı olarak sosyal amaçlara yönelik olarak kurulan para vakıfları özellikle halkın ortak ihtiyaçlarını karşılamak, aralarında yardımlaşma ve dayanışmayı sağlamak için tesis edilmiştir. Zira eğitim, sağlık hizmetleri, bayındırlık ile dini ve hayri hizmetlerin büyük çoğunluğu 4 Özcan, Tahsin,(2008) Osmanlı Toplumuna Özgü Bir Finansman Modeli: Para Vakıfları, Çerçeve Dergisi, Ekim,s A. Himmet Berki, "Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı", Vakıflar Dergisi, Sayı: 5, s ; Akdağ, Mustafa, (1971), Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Türk Tarih Kurumu, C:II, Ankara, s Özcan, s Çizakça, Murat,(1993), Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İslami İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul. s Ribahor, faizle para işleten, faizci ve tefeci gibi anlamları ihtiva etmektedir. Bkz. Develioğlu, Ferit, (2015) Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara.s Ayrıca ayrıntılı bilgi için bkz. Berber, Mehmet Akif (2013), Osmanlı Devleti'nde Riba Kavramı, II. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi, Bildiriler Kitabı V, 6-8 Mayıs Bursa, İstanbul. 9 Reyhan, Cenk, (2002), XVIII.Yüzyılda Bir Kuzey-Batı Anadolu Kenti, Bursa Örneği, Şehir ve Toplumun Sosyal- Ekonomik ve Kültürel Analizi, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,(Basılmamış Doktora Tezi), Ankara.s.138.

4 para vakıfları tarafından finanse edilmiştir. Yolculara yardım etmek, esirleri azat etmek, sel, yangın, deprem, fakirlik, borçluluk gibi olumsuz koşullarda zaruri ihtiyaçları gidermek, acizleri doyurup giydirmek, hasta insanları tedavi ettirmek gibi birçok gereksinimleri karşılayan para vakıfları, çeşme, yol, köprü gibi imar faaliyetlerinin sürdürülmesinde de etkin rol oynamıştır. 10 Osmanlı toplumuna özgü bir kurum olan para vakıfları yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı mahkemeleri tarafından tasdik edilmiş, 16. yüzyıl sonlarında Anadolu ve Balkanlar'da önemli bir büyüme kaydetmişlerdir. 12 Para vakıflarının en erken varlığına ait örneğe Edirne'de rastlanılmaktadır. Padişah II. Murad devrinde 1423 yılında Edirne'nin Kilise Camii Mahallesi'nde Yağcı Hacı Mûslihuddin Ağaç Pazarı'nda bulunan bazı dükkanlarını ve tarafından akçe nakit parasını işletilmek üzere vakfetmiştir. Kurulan vakıftan gelen gelirle de Kilise Camii'nde günlük Kuran tilavet edecek üç kişiden her birine günde bir akçe ödenecekti. Bu örneğin dışında yine Edirne'de 1442'de Osmanlı sancak beylerinden Balaban Paşa bir cami, çorba mutfağı ve Gelibolu'da bir okul inşası için büyük bir para vakfı kurmuştur. Dört dükkan, bir hamam ve nakit akçeden oluşan vakıfın geliri ile müderrislerin maaşları ve talebelerin geçimlerinin sağlanmasının yanı sıra bahsi geçen binaların inşaat, bakımı ve çalışanlarının giderlerini karşılamak üzere vakfedilmiştir. 13 Fatih Sultan Mehmed tarafından altının vakfedilmesi ve bu paranın geliri ile yeniçeri ocakları için alınan etlerin bedellerinin bir kısmının karşılanması ise Osmanlı sultanlarının para vakfı kurmalarının ilk örneğini oluşturmaktadır. Bu durumun bir başka benzer şekil de daha sonra diğer padişahlar ve vezirler tarafından başkent kasaplarına fon sağlamak amacıyla oluşturulan para vakıflarıdır. 14 Fatih Sultan Mehmed, Osmanlı padişahları arasında ilk para vakfı kuran padişah olmakla birlikte söz konusu vakıfların kanunlaştırılması 16. yüzyılda Yavuz Sultan Selim döneminde çıkarılan Yavuz Kanunnamesi'ndeki 42. maddenin yeniden düzenlenmesi ile gerçekleştirilmiştir. Zira bahsi geçen madde ile "kâr" sınırı da açıkça belirtilmiştir. Para vakıflarının kanunlaştırılması ile mezkur vakıfların hızlı bir şekilde yayılmasının da önünü açılmıştır Devlet ve çeşitli kamu kuruluşlarının finansman ihtiyacını karşılamada önemli bir yeri bulunan para vakıflarının 16 sayıları Kanuni dönemine kadar çok fazla artmamış ve vakıf sistemi içinde önemli bir yer işgal etmemiştir. 17 Ancak Kanuni döneminden itibaren para vakıflarının 10 Kurt, İsmail, (2007),"Osmanlı Para Vakıfları ve Ekonomik Hayat, Sivil Toplum Dergisi, Yıl:5, S:19, İstanbul, s Kıvrım, İsmail, (2010),"Osmanlı Dönemi nde Gümüşhane ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları", Histroy Studies, Volume 2/3, s Kaya, Süleyman, (2003) "Para Vakıfları Üzerine", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 1, S. 1, s Barkan, Ömer Lüfi, Ayverdi, Ekrem Hakkı,(1970), 953 (1546) Tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, Kubbealtı Enstitüsü Yayınları, İstanbul,s Mandaville, göre ilk örnekte vakfın geliri, dükkanların kiralanması ve akçenin faizle ödünç verilmesinden elde edilmekteydi. Söz konusu gelir ödünç verilen akçeden gelecek gelirin yılda 1000 akçe olacağı umuluyor, yani % 10 yıllık faiz uygulanması anlamına geliyordu. Diğer örnekte de yine % 10 yıllık faizle borç verildiğini ifade etmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mandaville, Jon. E.,( 1998), "Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğu'nda Para Vakfı Tartışması", (Çev: Fethi Gedikli), Türkiye Günlüğü, S:51, Yaz,, s Uzunçarşılı, İ. Hakkı, (1988), Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, s (Çiftçi, Cafer, "18. Yüzyılda Bursa da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri", Tarih Araştırmaları Dergisi, C: XXIII, S: 36, s Altınay, Ahmet Refik, (1935), 16. Asırda İstanbul Hayatı, İstanbul, s Döndüren, Hamdi,(1998), "16.Yüzyıl Kültürümüzde Finansman ve İstihdam Politikası", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S:7, C:7, s Özsaraç,Yakup, (2008), Para Vakıfları ve Risk Sermayesi Örnek Olay (Vakıf Risk Sermayesi A.Ş.), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, s. 57.

5 sayıları gittikçe artmaya başlamıştır. 18 İstanbul un et ihtiyacı için Kanuni Sultan Süleyman kendinden önce bu amaçla tesis edilen para vakıflarını birleştirerek, 698 bin akçelik bir vakıf kurmuştur. Bu paralar İstanbul kasaplarına kredi vermekteydi. Para vakıfları o kadar gelişmişti ki bu vakıflar zamanla "vakıf bankalar" olarak bile isimlendirilmiştir. 19 Örneğin, İstanbul da yılları arasında 1161 para vakfı kurulmuştur yılına ait tahrir defterine göre para vakıflarının yıllara göre büyüme süreci şu şekildedir; 20 Tablo 1: Arasında İstanbul'da Bulunan Para Vakıflarının Durumu Tarih Adet Nakit (Akçe) Miktarı Yüzdelik Vakıf Oranı Yüzdelik Nakit Oranı % 3 % % 19 % % 56 % 61 Kaynak: Barkan-Ayverdi, XXX-XXXI Tabloda da açıkça görüldüğü gibi yılları arasında vakfedilen nakit para toplamı yaklaşık 18 milyon akçe ulaşmaktadır. Bunların diğer vakıf çeşitlerine göre yüzde ortalaması ise, vakıf sayısı içinde % 26, toplam nakit değerler içerisinde ise % 44.3'tür. Zira 16. yüzyıldan başlayarak Osmanlı sahasında nüfusun giderek artış göstermesi ve köyler ile kentler arasındaki iktisadi ilişkilerin büyümesiyle, para kullanımı büyük bir ivme kazanmıştır. Artan nüfus yoğunluğu ile birlikte giderek büyüyen mübadele ağları ve işlem hacmi, işlemlerin daha sık ve daha küçük miktarlarda yapılmasına yol açmış, bunun sonucunda insanların nakit tutma talebi düşerek paranın tedavül hızı artmıştır. 16. yüzyıldan itibaren para vakıflarının Osmanlı Devleti'nde önemli bir hale gelmesi ve orta ölçekli mevcut kredi ilişkilerinin hızlanması, bu düşünceye bağlı olarak açıklanabilir. 21 Öyle ki para vakıflarının, Osmanlı Devleti'nde modernite öncesi bir bankacılık sistemi oluşturdukları bile iddia edilmiştir. Ancak Osmanlı para vakıfları, Avrupa daki "Monti di Pieata"ların yaptığı güçlü mevduat bankalarına dönüşmemişlerdir. Bunun temel nedeni ise İslam dininde faizin kesin bir şekilde yasaklanmış olmasından kaynaklanmaktadır yüzyılın sonlarına gelindiğinde para vakıflarının sayısı Anadolu ve Balkanlar da bir hayli artmıştır. 23 Hali hazırda kurulan para vakıfları, Osmanlı ülke gelirlerinin % 12'sinin tasarruf edilmesi anlamına geliyordu. 24 Bunun yanı sıra örneğin Bursa'da yılları ara- 18 Kurt, İsmail,(2007), "Osmanlı'da Para Vakıfları ve Ekonomik Hayat",s Döndüren, Hamdi, (2008), "Osmanlı Tarihinde Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 17, S. 1, Bursa, s Barkan-Ayverdi, s. XXX.-XXXI; Döndüren, "Osmanlı Tarihinde Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi", s Çiftçi,s. 80. Bunların yanı para vakıflarının vergiden muaf tutulması da para vakıflarının sayılarının artmasında etkili bir faktör olmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Çizakça, Murat,(2000) "Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları", Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul. 22 Çizakça, s Pamuk,Şevket, (2005), Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi , İstanbul, s Barkan-Ayverdi, s.xxxi.

6 sında 1559 adet para vakfı kurulmuştur. Zira yılı muhasebe kayıtlarına göre Bursa'daki para vakıflarından 5887 kişinin kredi çektiği belirtilmektedir. 26 Para vakıflarının 18. ve 19. yüzyıllarda da önemini koruduğunu söylemek mümkündür. Söz konusu yüzyıllarda vakıflar üzerine yapılan incelemelere göre 18. yüzyıl vakıflarının % 31,7 'sinin, 19. yüzyıl vakıflarının ise % 56,8' nin para vakfı olduğu tespit edilmiştir. 27 Yine İstanbul'a ait kadı sicilleri, vakıf muhasebe defterleri ve fetva kitapları ışığında yapılan bir araştırmaya göre ; yılları arasındaki mevcut vakfiye kaydından adedinin para vakıflarına ait olduğu tespit edilmiştir. 28 Para vakıfları, 1826 yılında Evkaf Nezareti'nin kurulmasıyla diğer vakıflar ile birlikte bu kurumun idare ve denetimi altına girmiş ve para vakıflarına yeni düzenlemeler getirilmiştir yılına gelindiğinde ise para vakıfları, Evkâf-ı Hümayûn Nezareti'ne bağlanmış 29 II. Meşrutiyet döneminde de nezaret bünyesinde "Terekat ve Nûkud-u Mevkûfe" kalemi ile doğrudan para vakıfları ile ilişkili birim oluşturulmuştur. Söz konusu kalemin adı ilk olarak "Nûkud-u Mevkûfe Müdürlüğüne" daha sonra ise "Vakıf Paralar Müdürlüğüne" çevrilmiştir yılında da Vakıf Paraları kurulan Türkiye Vakıflar Bankası'na devredilmiştir. 30 II. Para Vakıflarının Finansman Olarak Kullanılma Yöntemleri Gayr-i menkullerde olduğu gibi para vakıfları yoluyla toplanan para fonunun da vakfiyelerdeki şartlara göre işletilmesi gerekmekteydi. Zira para vakıflarının ellerinde toplanan nakit paralar vakıf senetlerinde belirlenen esaslar çerçevesinde kullanılmıştır. 31 Buna göre vakfedilen bir nakit paranın kullanılma yöntemlerini şu şekilde sıralayabiliriz; Karz-ı Hasen: Karz-ı hasen, bir çeşit faizsiz verilen kredi anlamına gelmektedir.karz, finansman ihtiyacı olan kişiye vakıftan verilmiş olan ödünç paranın aynı miktarda geri alınmasıdır. Karz-ı hasen akdiyle verilen parada söz konusu zamanın bitiminde herhangi bir miktarda kâr talep edilmez. Sadece süre bitiminde verilen anaparanın iadesi istenmektedir. Osmanlı Devleti'nde bazı vakıfname örneklerinde de, karz usulünün şart koşulduğu görülmektedir. Vakfı yapan hayırsever kimseler, vakfın nakit parasının sürekli ve hiç karşılıksız olarak yoksullara ya da sıkıntıda kalmış ve bu paraya ihtiyacı olan herkese borç olarak verilmesinin ve zaman bitiminde bu verilen anaparadan hiç kar istenmemesini şart koşarlar 32.Muhtemelen bu yöntem ile sadece faizsiz borç vermek amaçlanmıştır yüzyıl para vakıfları incelediğimizde kredi verilen kişilerin ağırlıklı olarak zengin tüccarlardan oluştuğunu görmekteyiz. Ayrıntılı bilgi için bkz. Tahsin, Özcan,(2003),Osmanlı Para Vakıfları, Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, Türk Tarih Kurumu, Ankara. 26 Çiftçi,s. 96,. Döndüren, "16.Yüzyıl Kültürümüzde Finansman ve İstihdam Politikası", s yüzyılda para vakıflarını meslek grupları açısından incelediğimizde bu vakıfların %42'sinin devlet adamlarına, % 16'sı, ulemaya, % 9,7 ' sinin tarikat şeyhlerine % 2,4' nün ise esnaf ve zanaatkarlara ait olduğu tespit edilmiştir. Geriye kalan % 29' unun ise mesleği bilinememektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Yediyıldız," XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu",ss Kurt, İsmail,(2007), "Para Vakıfları ve Muhasebe Kayıtları", İstanbul, s. 3; Kurt, İsmail, (1996), Para Vakıfları, Nazariyat ve Tatbikat, Ensar Yayınları, İstanbul. Osmanlı ülkesindeki toplam para vakıflarının sayısı yeterli araştırmaların yapılamaması sebebiyle tam olarak bilinememektedir. 29 Bununla birlikte 1839 yılında yürürlüğe giren lahiyanın yedinci maddesi para vakıflarının işletilmesi hakkında yeni bir düzenlemeyi ihtiva etmektedir. 30 Nazif Öztürk,"(1994)," Batılılaşma Dönemin Vakıfların Çözülmesine Yol Açan Uygulamalar", Vakıflar Dergisi, S. XXIII Çiftçi,s İsmail Kurt, Para Vakıfları ve Davut Paşa Mahkemesi'nde Kayıtlı Para Vakfiyeleri, s.11 ( dergi adını sayısını yaz) 32 Önder, Şule,(2006), İslam ve Osmanlı Hukukunda İmam Birgivî ve Ebusuûd Efendinin Para Vakfı Tartışmaları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya,s Döndüren, Hamdi, (1991), Karz-ı Hasen, Altınoluk Dergisi, S.63, s. 63; Türkoğlu, İrfan, (2013),"Osmanlı Devleti'nde Para Vakıflarının Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkileri", Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C: 18, S:2, s.191.

7 Bidaa: Para vakıflarının ikinci işletilme yolu olan bidaa ise kişi, vakfın parasını Allah rızası için belli bir süre işletip ana paranın ve kârın tümünü vakfa geri vermektedir. Bidaa, diğer yöntemlerden daha fazla kâr sağlamaya elverişli olduğu için vakfın amaçlarına da daha uygundur. 34 Osmanlı Devleti'nde bir kısım para vakıflarının bazı vakıfnamelerine vakfın nakit parasının karşılıksız olarak fakir ve muhtaçlara kredi ve ödünç verilmesi ve kâr istenmemesi şartını ekledikleri görülmektedir. 35 Mudarabe: Para vakfının işletilmesi yöntemlerinden biri de mudarabedir. Mudarabe, sermaye sahibinin (rabb ul-mal) belli bir miktar parayı işletmek ve kâr elde edilmesi halinde belli bir oranı, anapara ile birlikte sermayedara geri vermek şartıyla bir işletmeciye (mudaribamil) teslim etmeyi öngören bir iş ortaklığı türü olarak tanımlanabilir. 36 Mudarabe usulüne göre, vakıf parayı belli bir süre için emek- sermaye ortaklığı çerçevesinde işletmeciye vermektedir. Burada dönem sonunda elde edilecek kâr, işletmeci ve vakıf arasında sözleşme esaslarına göre paylaşılır. Mudarabeye verilen sermayenin genellikle kişilerin küçük ve orta büyüklükteki tasarruflarından oluştuğu görülmektedir. 37 Murabaha: Vakfın bir malı peşin bedel ile satın alıp, vadeli olarak gerçek veya tüzel kişiye satmasıdır. Mudarabe yönteminde olduğu gibi murabaha usulünde olduğu gibi elde edilen fazlalık riba (faiz) değil ribh (kar) niteliğinde olup, bu fazlalık vakfiyede belirtilen yerlere sarf edilir. Fatih ve Kanuni dönemlerinde ordunun et ve benzeri ihtiyaçlarının vakıf paralarla karşılanması murabaha yöntemi ile gerçekleştirilmiştir. Bunun dışında örneğin tarihleri arasında Bursa'da faaliyet gösteren 1559 adet para vakfının yıllık kâr ortalaması % 12 olmuştur. 38 Söz konusu para vakıflarında murabaha yöntemine başvurulduğu anlaşılmaktadır Muamele-i Şer iyye: Osmanlı Devleti uygulamalarında vakıf paralarının işletme yöntemlerinden en yaygın olanı "Muamele-i Şer iyye" denilen yöntemdir. 40 Muamele-i şer'iyye usulü faiz anlaşması olmaksızın, geçici satış, bağış, ya da kira sözleşmesi gibi muamelelerle, fazla bir meblağ ödemesi işlemleridir. Diğer bir deyişle, alacaklı tarafın borçludan faiz sayılmayacak bir menfaat elde etmesini temin için yapılması gereken işlemi ifade etmektedir. Muamelei şer'iyye usulünde en önemli husus işlemin kadının onayı ile şer'i hale getirilmesi ve murabaha oranın tespit edilmesidir. Örneğin, 1517 tarihli, II. Beyazıd'ın oğlu Şehinşah'ın oğlu Mehmed'in karısına ait, gümüş dirhemlik para vakfında (muamele-i şer'iyye) işletilme usulü şu şekilde belirlenmiştir. "Yukarıda adı geçen vakfedici kadın, miktarı belirtilen gümüş dirhemin ne eksik ne fazla olmamak üzere, yılda her 10 dirheme, 1,25 dirhem (yıllık % 12,5) hesabı üzere, faiz ve faiz şüphesinden uzak bir şekilde İslam'a uygun bir muamele-i şer'iyye ve günlük rayiç 34 Döndüren, "16.Yüzyıl Kültürümüzde Finansman ve İstihdam Politikası", s.65; Çizakça, "Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları", s Kurt, "Para Vakıfları ve Muhasebe Kayıtları",s H. Efendi, Ömer,(1984), Ahkam-ül Evkaf ( Eski Vakıf Hükümlerimiz), Haz:Aydın Tuncay, Yıldız Sarayı Vakfı Yayınları, İstanbul. 36 Kumaş, Mehmet Salih, (2006),"Bir Finansman Yöntemi Olarak İş Ortaklığı Uygulaması, Mudarabe-Commenda Karşılaştırılması", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 15, S. 1, Bursa, s Gedikli,Fethi, Özcan, Tahsin,"Osmanlı Şirket Kültürü XVI-XVII. Yüzyıllarda Mudarabe Uygulaması",İslam Araştırmaları Dergisi, s Söz konusu dönemde sadece dört adet para vakfında bu oran farklılık göstermiştir. 39 Çizakça, Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, s.70-71; Döndüren,"16.Yüzyıl Kültürümüzde Finansman ve İstihdam Politikası Keleş, Hamza, (2001),"Osmanlılarda 19. Yüzyıldaki Para Vakıflarının İşleyiş Tarzı ve İktisadi Sonuçları Üzerine Bir Çalışma-Karacabey (Mihaliç) Kazası Örneği, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 21, S. 1, Ankara.

8 bedeller uygulanarak, kar getirecek şekilde işletilmesini şart koştu. Bu muamele sağlam rehin veya varlıklı kefil güvencesi ile güçlendirilir." ifadelerine yer verilmiştir. 41 III. Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerine Bazı Tartışmalar Para vakıflarının kurulması ve yaygınlaşması Osmanlı Devleti'nde tam olarak sorunsuz olmamıştır. Bu vakıflara bazı sebeplerden dolayı güçlü bir muhalefet olmuştur. 42 Özellikle taşınır ve taşınmaz malların vakfedilmesinde "ebedilik" niteliği esas alındığı için, nakit paranın vakfa konu olup olmayacağı hususu tartışma konusu olmuştur. 43 Osmanlı Devleti'nde para vakfı hakkındaki şiddetli tartışmalar, para vakıflarının hem sayı, hem de vakfa konu olan nakit paranın sadece miktarı bakımından önemli bir artış kaydederek vakıf sistemi içerisinde yüksek bir orana ulaştığı 16. yüzyılın ortalarında ortaya çıkmıştır. Söz konusu tartışmaya pek çok önemli şahsiyet iştirak etmiştir. Görüş belirten ilim adamlarından bazıları doğrudan doğruya konuya ilişkin risale yazarak, bazıları ise o dönemde etkin ve yetkin kişilere mektup yazarak ya da kendilerine yazılan mektuplara cevap vererek tartışmaya dahil olmuşlardır. Tartışmaları temel olarak üç ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunlardan ilki; para vakfının meşruiyeti meselesi, ikincisi; ebedilik sorunu, üçüncüsü ise para vakfının bağlayıcılığı için başvurulan tescil işlemidir. 44 Para vakıfları konusundaki tartışmanın ilk habercisi İbn-i Kemal 45 (Kemalpaşazâde) olmuştur. Muhtemelen kendi döneminde yeni yeni gündeme gelmeye başlayan para vakıflarının meşruiyeti meselesine yönelik olarak Risale fi cevaz-ı vakfi d-derahim ve d-denanir ismini taşıyan bir risale kaleme almıştır. İbn-i Kemal bu risalesinde para vakfetmenin caiz olduğunu savunmuş, ayrıca bir kadı tarafından verilen hükmün başka bir kadı tarafından bozulamayacağı hususunu hatırlatarak uygulama da sıkıntı ve karmaşaya yol açmasını engellemeye çalışmıştır. İbn-i Kemal in risalesi para vakıfları konusundaki resmi görüşü belirleyerek uygulamanın nasıl yapılması gerektiği konusunda genel çerçeveyi tayin etmiş, kendisinden sonra yazılan risalelere de öncülük etmiştir Söz konusu tartışmalar İbn-i Kemal den yaklaşık on yıl sonra, şeyhülislamlıktan azledilmiş olan ancak Rumeli kazaskerliğine tayin edildikten sonra Rumeli'de para vakıflarını yasaklayan Çivizade Mehmed Muhiddin Efendi 47 olmuştur. Çivizade, para vakıflarının meşruiyetini münakaşa konusu yapmış ve para vakfının yasaklanması için çaba göstererek söz konusu tartışmaları başlamıştır. 48 Çivizade ye göre vakfın tarifi; "Bir malı, başkasının mülküne intikalden hapsetmektir. Halbuki nakit para vakfı bu tarife uymamaktadır. Zira muamele-i şer'iyye de yapılsa, mudarabeye de verilse veya ticaret sermaye- 41 Döndüren,"Osmanlı Tarihinde Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi",s Çizakça, "Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları", s Döndüren, "16.Yüzyıl Kültürümüzde Finansman ve İstihdam Politikası" s Dumlu, Emrullah,(2015), XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebusuûd,İbn-i Kemal- Çivizade, Birgivî), İLTED, Erzurum 2015/2, S:44,s.310, 45 İbn-i Kemal'in kişiliği ve hayatı hakkında bilgi için bkz. Saraç, Yekta, (1995),Şeyhülislam Kemal Paşazade Hayatı, Şahsiyeti Eserleri ve Bazı Şiirleri, Risale Yayınları, İstanbul. 46 Özcan, Tahsin, (2000), "İbn-i Kemal in Para Vakıflarına Dair Risalesi", İslam Araştırmaları Dergisi, S. 4, İstanbul, s İşpirli, Mehmet, "Çivizade Muhyiddin Mehmet Efendi, DİA, C.VIII, ss Okur, Kaşif Hamdi," (2005), Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebusuûd Efendi nin hukuk anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler", Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:IV, S. 7-8, Çorum, s. 42;

9 si de yapılsa başkasının mülküne intikal eder" düşüncesindedir. Bu konuda mezhep imamlarından yapılan nakilleri de reddeden Çivizade, "Tarifi içtihada ehil kimseler kabul etseler bile, tarif icmaya aittir. İcmada da müçtehitlerin ittifak etmesi gerekir" görüşündedir. 49 Para vakıflarının caiz olmadığını ileri sürerek tartışma başlatan Çivizade ye o sıralarda şeyhülislam olan Ebusuûd Efendi 50, karşı çıkarak asırlardır halkın faydasına çalışmış ve yerleşmiş olan vakıf müessesinin gerekliliğini belirtmiş, böyle faydalı bir müesseseyi yok ederek asırladır yerleşmiş olan idari ve içtimai düzeni alt-üst etmemek gerektiğini ifade etmiştir. Ebusuûd bunun yanı sıra para vakfının cevazına dair bir fetva vermiş aynı zamanda para vakıflarıyla ilgili geçmiş ulema ve muteber kaynaklara dayanarak "Risale-i fi Vakfi l Menkul ve n-nukud" adlı bir eser hazırlamıştır. Para vakfına yönelik hukuki esasları belirtip, para vakıflarını savunmuştur. 51 Ebusuûd Efendi söz konusu eserine; "Şunu kesin olarak bilmelisin ki, menkul vakfı akara tebean caizdir. Mesela arsa ile beraber binanın vakfı, kölelerin, arazi ile beraber zirai aletlerin vakfedilmeleri caiz olmaktadır " şeklinde kesin ifadelerle başlamış ve konu ile ilgili olarak Ebu Hanife, İmam Muhammed, Ebu Yusuf, İmam Züfer ve İmam Şafii nin görüşlerine de yer vermiştir. Ancak Ebusuûd Efendi nin risalesini ele alarak yaptığı nakilleri tek tek inceleyen ve reddeden Çivizade, yazdığı reddiyeyi padişaha arz ederek para vakıflarının yasaklanmasını sağlamıştır. 52 Bu aşamada tartışmaya dahil olan Sofyalı Bali Efendi 53 para vakıflarıyla ilgili olarak devrin padişahı Kanuni ye (1566), Rumeli kazaskeri Çivizade ye ve onun talebesi olan Şah Çelebi ye hitaben mektuplar yazmıştır. Kanuni ye hitaben yazılan mektuplarda kısaca Çivizade nin hükmünün doğru olmadığı, Hace Çelebi (Ebusuûd Efendi) ve Muhiddin Çelebi nin (Mehmet Feneri) para vakıflarının cevazına dair görüşlerinin daha makbul olduğunu belirtmektedir. Bu konuda o zaman kadar herhangi bir itirazın vaki olmadığı, para vakıflarının iki yüz yıla yakın zamandan beri uygulana geldiği, geçmiş ulemanın kendi zamanlarında bu hususu araştırdıkları, ittifakla cevazına hükmettikleri ve bunun sultan tarafından da kabul edilerek buna göre emel edile geldiği; bu noktada Çivizade nin yalnız kaldığı ve itirazının yersiz olduğu ifade edilerek görüşüne itibar edilmemesi gerektiği vurgulanmıştır Bu arada bir taraftan Çivizade nin çabalarıyla para vakıflarının yasaklanması, diğer yandan da devrin şeyhülislamı Ebusuûd Efendi nin para vakfının cevazına dair fetva vermesi ciddi bir sıkıntı doğurmuştur 55. Çivizade nin ölümü üzerine para vakfı konusu padişahın emri ile tekrar incelenmiş, aralarında Ebusuûd Efendi, devrin Anadolu ve Rumeli kazaskerinin de bulunduğu önde gelen ilim adamlarının para vakfının rabiulevvel ayının sonlarında kaleme alınan, padişahın "Hükm-i Şerifi" ile para vakfı yasağı kaldırılmıştır Özsaraç, s Ebusuûd Efendi'nin kişiliği ve hayatı hakkında bilgi için bkz. Akgündüz Ahmet,(1988), "Ebusuûd Efendi ", DİA, İstanbul; Aydemir,Abdullah, (1989), Ebusuûd Efendi, Ankara; Demir Abdullah (2004), Ebusuud Efendi'nin Osmanlı Hukukundaki Yeri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 51 Şimşek, Mehmet,(1985), "Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerine Münakaşalar", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 27, Ankara 1985 s Önder, s Sofyalı Bali Efendi'nin kişiliği ve hayatı hakkında bilgi için bkz. Kara, Mustafa, Bali Efendi, Sofyalı", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul. ss Tahsin, Özcan, (1999), "Sofyalı Bali Efendi nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları", İslam Araştırmaları Dergisi, S. 3, İstanbul 1999, s Ayrıca bkz. Keskioğlu, Osman, (1971), "Bulgaristan'da Türk Vakıfları ve Bali Efendi'nin Vakıflar Paralar Hakkında Bir Mektubu", Vakıflar Dergisi, S: 9,ss Okur, s Gel, Mehmet, (2010), "Kanuni nin Para Vakfı Yasağını Kaldıran 1548 Tarihli Hükm-i Şerif inin Yeni Bir Nüshası", Gazi Akademik Bakış Dergisi, C:4, S:7, Ankara 2010, s Çivizade, padişahı etkileyerek para vakıflarının yasaklanmasını sağlamıştır.padişah'ın para vakıflarını yasaklayan fermanın ayrıntıları için bkz. Özcan, Tahsin,(1998),"Para Vakıfları ile İlgili Önemli Bir Belge", İLAM Araştırma Dergisi, C:III, S:2,.ss

10 Bahsi geçen tartışmalara daha sonra dahil olan İmam Birgivî Mehmet Efendi 57, Ebusuûd Efendi ye reddiye biçiminde yazdığı Es-Seyfü s-sarim fi Adem-i Cevaz-i Vakfi l Menkul ve - Derahin adlı eserinde ağır ifadelerle para vakıflarına ve Ebusuûd Efendi nin bu konudaki düşüncelerine karşı çıkmıştır. Vakfın tarifinin hiçbir şekilde para vakfını karşılamadığını iddia eden İmam Birgivî, risalesinin başlarında şunları söylemektedir: "Bu vasiyetsiz yahut ölüme bağlamaksızın para vakfetmenin batıl olduğunu ortaya koymak için meydana getirilmiş bir risaledir. Çünkü şeyhülislam Ebusuûd Efendi, böyle bir vakfın geçerli olduğu hususunda bir risale yazmış ve birçok yerde de hataya düşmüştür. Sevap ümidiyle vakıf yapan kimselerin bu esere güvenmemeleri için, onun kabulü mümkün olmayan yönlerini açıklamak gerekir ki; hakimlerde onun bu görüşlerinin doğruluğuna inanarak onun hükümlerine sığınmasınlar.nitekim görüşleri, güvenmeye elverişli değildir ve Kıyamet Günü nde onlara bu konuda herhangi bir mazeret olamaz. Usul ve Fürüa aykırı, akıl ve nakil ile çelişkili halindedir. Bu kitabı halk için fitne kabul etmekte ve her gücü yeten kişinin de bozması gereken dini bir sakınca olarak görmekteyim. Fakat ya cahil ya korkak veya zayıf olduğu için kimsenin de buna el atacağını sanmıyorum. Bunun için kalem ve dilim ile bunu önlemek bana gerekli oldu. Çünkü bildiğim halde bu konuda sessiz kalırsam lanetlenmekten korkarım." 58 Birgivî, para vakıflarını eleştirmişse de bu çabaları uygulama alanında etkili olmamıştır. Para vakfının cevazı, yaygın bir uygulamaya mesnet olduğu gibi doktrine de muteber bir görüş olarak yerleşmiştir. 59 Bununla birlikte 17. Yüzyıl şeyhülislamlarından Feyzullah Efendi ve Ali Efendi'nin de verdikleri fetvalardan, para vakıflarına destek verdiğini anlamaktayız. 60 Para vakıflarına dair ortaya çıkan tartışmalar, gelecek zamanın menkul vakıfları üzerinde ne getireceği hakkındaki şüphelerle oluşmuştur. Ancak yapılan çalışmalar sonucu incelenen vakıf muhasebe kayıtlarında tespit edilen uzun ömürlü para vakıfları ile nakit vakıfların sürekliliği üzerine düşünülen olumsuz fikirlerin gereksiz olduğu görülmüştür. Her ne kadar para vakıflarına karşı çıkanlar olmuşsa da, para vakıfları önemli bir müessese olarak varlığını sürdürmüştür. Zira dini açıdan bazı karşı çıkışlara rağmen, devletin ve dini yetkililerin para vakıflarını savunmalarıyla, para vakıflarının Osmanlı Devleti içersinde diğer müesseseler ile birlikte varlığını koruduğunu söylemek mümkündür. 61 Sonuç Devletin ve kamu kuruluşlarının finansman ihtiyacını karşılamada önemli bir yere sahip olan para vakıfları, 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı topraklarında oldukça geniş yer bulmuştur. Zira eğitim, sağlık hizmetleri, bayındırlık ile dini ve hayri hizmetlerin büyük çoğunluğu para vakıfları tarafından finanse edilmiştir. Osmanlı Devleti'ne özgü bir kurum olan para vakıfları karz-ı hasen, bidaa, mudarabe, murabaha ve muamele-i şer'iyye gibi yöntemlerle işletilmiştir. Tüm bunların yanı sıra Osmanlı Devleti'nin ilk faizsiz kredi uygulamasına sahip olan bu vakıfların kurulması ve yaygınlaşması güçlü tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Özellikle nakit İmam Birgivi'nin kişiliği ve hayatı hakkında bilgi için bkz. Arslan, Ahmet Turan, (1992), İmam Birgivi Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul ; Demircigil, Bayram, (2004), Birgivi'nin İslam ve Osmanlı Hukukundaki Yeri ve Feraiz Risalesinin Edisyon Kritiği, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 58 Önder, s Okur, s Söz konusu fetvaların ayrıntıları için bkz. Efendi, Ali, (1324) Fetva-yı Ali Efendi, İstanbul. Efendi, Feyzullah,(1324), Fetva-yı Feyziye, İstanbul. Para vakıfları ile ilgili fetvalar için ayrıca bkz. Fetva-yı Abdürrahim, İstanbul 1243, C.I, ss Şimşek, s

11 paranın vakf edilip edilemeyeceği hususu dönemin alimleri tarafından tartışma konusu olmuştur. İbn-i Kemal'in yazdığı risale ile başlayan tartışmalar zinciri, kendisinden yaklaşık on yıl sonra Çivizade'nin para vakıflarını yasaklanması gerektiğine dair düşünceleri, tartışmaların alevlenmesine neden olmuştur. Söz konusu tartışmalara Ebusuud Efendi, İmam Birgivi ve Sofyalı Bali Efendi 'de yazdıkları risale yada mektuplar ile dahil olmuşlardır. Ancak yapılan tüm tartışma ve engellemelere rağmen para vakıfları, vakıf kurumları arasında olan yerini korumayı başarmıştır. KAYNAKLAR Akdağ, Mustafa, (1971), Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Cilt: II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Akgündüz, Ahmet,(1988), İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara. Akgündüz Ahmet,(1988), "Ebusuûd Efendi ", DİA, İstanbul. Arslan, Ahmet Turan, (1992), İmam Birgivi Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul. Aydemir,Abdullah, (1989), Ebusuûd Efendi, Ankara. Barkan, Ömer Lüfi, Ayverdi, Ekrem Hakkı,(1970), 953 (1546) Tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, Kubbealtı Enstitüsü Yayınları, İstanbul. Berber, Mehmet Akif (2013), Osmanlı Devleti'nde Riba Kavramı, II. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi, Bildiriler Kitabı V, 6-8 Mayıs, İstanbul. Berki, Ali Himmet (1940), Vakıflar, İstanbul. Berki,A. Himmet Berki, "Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı", Vakıflar Dergisi, Sayı:5, s Çiftçi,Cafer, (2004), "18.Yüzyılda Bursa da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri", Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt XXIII, Sayı:36, ss Çizakça, Murat,(2000), "Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları", Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss Çizakça, Murat,(1993), Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İslami İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul. Demir Abdullah (2004), Ebusuud Efendi'nin Osmanlı Hukukundaki Yeri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ( Basılmamış Doktora Tezi) İstanbul. Demircigil, Bayram, (2004), Birgivi'nin İslam ve Osmanlı Hukukundaki Yeri ve Feraiz Risalesinin Edisyon Kritiği, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul. Develioğlu, Ferit, (2015) Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara. Döndüren, Hamdi, (2008),"Osmanlı Tarihinde Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 17, Sayı:1, Bursa, ss

12 Döndüren, Hamdi,(1998), "16.Yüzyıl Kültürümüzde Finansman ve İstihdam Politikası", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S:7, C:7, s. 64. Döndüren, Hamdi, (1991), Karz-ı Hasen, Altınoluk Dergisi, S.63. Dumlu, Emrullah,(2015), XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebusuûd,İbn-i Kemal- Çivizade, Birgivî), İLTED, Erzurum 2015/2, S:44. ss Efendi Abdürrahim, (1243),Fetva-yı Abdürrahim, İstanbul 1243, Cilt: I,ss Efendi, Ali, (1324) Fetva-yı Ali Efendi, İstanbul. Efendi, Feyzullah,(1324), Fetva-yı Feyziye, İstanbul. Gedikli, Fethi; Özcan, Tahsin,(1999), "Osmanlı Şirket Kültürü: XVI-XVII. Yüzyıllarda Mudarebe Uygulaması", İslam Araştırmaları Dergisi, ss Gel, Mehmet, (2010),"Kanuni nin Para Vakfı Yasağını Kaldıran 1548 Tarihli "Hükm-i Şerifi nin Yeni Bir Nüshası", Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 7, Ankara, s H. Efendi, Ömer, (1984), Ahkam-ül Evkaf ( Eski Vakıf Hükümlerimiz), Haz:Aydın Tuncay, Yıldız Sarayı Vakfı Yayınları, İstanbul. Halaçoğlu, Yusuf, (2007), XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. İşpirli, Mehmet, "Çivizade Muhyiddin Mehmet Efendi, DİA, C.VIII, ss Kara, Mustafa, "Bali Efendi, Sofyalı", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul. ss Kaya, Süleyman,(2003), "Para Vakıfları Üzerine", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt:1, Sayı: 1, s Keleş, Hamza,(2001), "Osmanlılarda 19. Yüzyıldaki Para Vakıflarının İşleyiş Tarzı ve İktisadi Sonuçları Üzerine Bir Çalışma-Karacabey (Mihaliç) Kazası Örneği", Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 1, Ankara, ss Kıvrım, İsmail,(2010), "Osmanlı Döneminde Gümüşhane ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları", History Studies, Volume 2/3, ss Köprülü, Fuad, (1942), "Vakıf Müessesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü", Vakıflar Dergisi, S:2, Ankara. Kumaş, Mehmet Salih,(2006) "Bir Finansman Yöntemi Olarak İş Ortaklığı Uygulaması, Mudarabe-Commende Karşılaştırılması", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1, Bursa, ss Kurt, İsmail, (2007),"Osmanlı Para Vakıfları ve Ekonomik Hayat", Sivil Toplum Dergisi, Yıl:5, Sayı: 19, İstanbul, s Kurt, İsmail, (1996), Para Vakıfları, Nazariyat ve Tatbikat, Ensar Yayınları, İstanbul. Kurt, İsmail,(2007), "Para Vakıfları ve Muhasebe Kayıtları", İstanbul. 478

13 Mandaville, Jon. E.,( 1998), "Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğu'nda Para Vakfı Tartışması", (Çev: Fethi Gedikli), Türkiye Günlüğü, S:51, Yaz. ss Okur, Kaşif Hamdi, (2005),"Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebusuûd Efendi nin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler", Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: IV, Çorum, ss Önder, Şule,(2006), İslam ve Osmanlı Hukukunda İmam Birgivî ve Ebusuûd Efendi nin Para Vakfı Tartışmaları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya. Özcan, Tahsin,(1999),"Sofyalı Bali Efendi nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları", İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı:3, 1999, ss Özcan, Tahsin,(2000), "İbn-i Kemal in Para Vakıflarına Dair Risalesi", İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, ss Özcan, Tahsin, (2008),"Osmanlı Toplumuna Özgü Bir Finansman Modeli: Para Vakıfları", Çerçeve Dergisi, Ekim, ss Özcan, Tahsin,(1998),"Para Vakıfları ile İlgili Önemli Bir Belge", İLAM Araştırma Dergisi, C:III, S:2,.ss Özcan, Tahsin, (2003),Osmanlı Para Vakıfları, Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, Türk Tarih Kurumu, Ankara. 479 Özsaraç, Yakup, (2008), Para Vakıfları ve Risk Sermayesi Örnek Olay (Vakıf-Risk Sermayesi A.Ş.), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara. Pamuk, Şevket,(2005),Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi , İletişim Yayınları, İstanbul. Reyhan, Cenk,(2002), XVIII. Yüzyılda Bir Kuzey-Batı Anadolu Kenti, Bursa Örneği, Şehir Toplumunun Sosyal-Ekonomik ve Kültürel Analizi, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara. Refik, Altınay, Ahmet, (1935), 16. Asırda İstanbul Hayatı, İstanbul. Şimşek, Mehmet(1985), "Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerine Münakaşalar", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 27, s.s Saraç, Yekta, (1995),Şeyhülislam Kemal Paşazade Hayatı, Şahsiyeti Eserleri ve Bazı Şiirleri, Risale Yayınları, İstanbul. Türkoğlu, İrfan, (2013),"Osmanlı Devleti'nde Para Vakıflarının Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkileri", Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C: 18, S:2. Uzunpostalcı, Mustafa,(1989), Vakıf Müessesesi ve İslam, Diyanet Dergisi, S:1, XXX/128, Ankara. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, (1988), Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, s. 254.

14 Yediyıldız, Bahaeddin,(2012), "Vakıf", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 42, İstanbul, ss Yediyıldız, Bahaeddin,(1999), "Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrat Sistemi", Editör: Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: V, Ankara, ss