eyd Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association

Transkript

1 eyd Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association Ekonomik Yaklaşım 2015, 26(94): doi: /ey Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek Ahmet Arif EREN 1 15 Mayıs 2014 de alındı; 26 Kasım da kabul edildi. 29 Kasım 2014 den beri erişime açıktır. Received 15 May 2014; accepted 26 November Available online since 29 November Araştırma Makalesi/Original Article Özet Hayek in epistemoloji teorisi; sosyalizmin teorik olarak uygulanabileceğine; ancak pratik olarak uygulanamayacağına dair bir iddiadır. Bu teori; eleştirel rasyonalizm - kurucu rasyonalizm karşıtlığından beslenir. Söz konusu karşıtlıktan hareket eden Hayek, evrimin gücüne inanır ve piyasa düzenini evrimin bir ürünü olmasından dolayı kutsar. Kısacası Hayek in piyasa savunusunun omurgası; bilgi teorisidir ve Hayek, bilgi teorisi üzerine kendiliğinden düzen görüşünü inşa eder. Bu çalışmada; Hayek in görüşlerinin omurgasını oluşturan bilgi teorisi, eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Hayek, Kendiliğinden Düzen, Epistemoloji, Eleştirel Rasyonalizm, Kurucu Rasyonalizm. JEL Sınıflaması: B31, B25, B EYD tarafından yayımlanmıştır Abstract The Dialectic of Knowledge in the Spontaneous Order: Friedrich August von Hayek Hayek s epistemology theory claims that the socialism can be implemented theoritically, but not practically. His theory is nourished by contradiction of critical rationalism and constructive rationalism. From this point of view, Hayek believes in evolution and blesses the market system which is a natural output of evolution. In 1 Yazışmadan sorumlu yazar (Corresponding author). Artvin Çoruh Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, Artvin, Türkiye. E-posta: ahmetarif74@gmail.com Ekonomik Yaklaşım ISSN print 2014 Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association - Ankara Her hakkı saklıdır All rights reserved

2 28 Ahmet Arif EREN brief, the backbone of Hayek s defense of market is his epistemology theory. His views on spontaneous order is built on his epistomology theory. In this paper, we analyse the epistemology theory of Hayek within the context of critical approach. Keywords: Hayek, Spontaneous Order, Epistemology, critical rationalism, constructive rationalism. JEL Classification: B31, B25, B Published by EYD Bu makalenin adını ve doi numarasını içeren aşağıdaki metni kolayca kopyalamak için soldaki QR kodunu taratınız. Scan the QR code to the left to quickly copy the following text containing the title and doi number of this article. The Dialectic of Knowledge in the Spontaneous Order: Friedrich August von Hayek 1. Giriş: Metodolojiye İlişkin Bir Not Bu çalışmada, tarih metodolojisinde temel yöntemlerden olan relativist yaklaşım esas alınacaktır. Relativist yaklaşıma göre düşünce, gerek düşünürün kendi yaşadıklarından ve tecrübelerinden, gerekse bilgi birikiminden yani çevresel gelişmelerden etkilenerek filizlenir. Konu bu şekilde ele alındığında tarihsel ve mekânsal koşullar düşüncenin oluşumunda önemli bir etken olarak ele alınabilir. Söz konusu tarihsel ve mekânsal koşullar, doğal olarak düşünürün kendi özgeçmişinden hareketi bir anlamda zorunlu kılar. Dolayısıyla Hayek in özgeçmişi başlangıç noktası olarak ele alınabilir ve böylece onun düşüncelerinin yeşerdiği zamanın ve mekânın anlaşılması mümkün olabilir. Söz konusu zaman ve mekân Hayek in bilgi teorisinin oluşumunda mihenk taşı işlevindedirler. Relativist yaklaşım katı bir şekilde uygulandığında, ciddi bir tuzağa düşülmesine neden olabilir. Tarihsel koşullar düşüncenin şekillenmesinde etkilidir; ama buradan, düşünceyi şekillendiren sadece ve sadece tarihsel koşullar olmadığı gibi düşüncenin en önemli belirleyicisi de tarihsel koşullar olmayabilir şeklinde bir çıkarım yapılmamalıdır. Tarihsel koşullar, fiziki ve kültürel çevre, düşünürün görüşlerinin şekillenmesinde sadece ve sadece önemli etmenlerden biridir. Bu noktada Hayek in düşüncesinin oluşumundaki söz konusu önemli etmeni irdelemek yararlı olabilir.

3 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek Tarihsel Arkaplan: Düşüncenin Oluşumu Hayek in düşüncesinin oluşumunda zaman ve mekân olarak ele alınabilecek iki tarihsel durak; yaşadığı dönem olan 20. yüzyıl ve doğup büyüdüğü kent olan Viyanadır. 20. yüzyıl Viyana sı, Kızıl Viyana nın havası, Hayek in iktisadi, siyasi ve sosyal düşüncelerinin temelinde yer alan bilgi teorisini şekillendiren önemli unsurlardan biridir. 8 Mayıs 1899 da Viyana da dünyaya gelen Hayek, henüz 15 yaşında iken kendisini savaşın ortasında bulur ve Birinci Dünya Savaşı nda Avusturya ordusunda görev alır. Orta yaşlarında da, İkinci Dünya Savaşı nın yarattığı sorunları asker olarak olmasa bile, halkın bir parçası olarak yaşar. Hayek Birinci Dünya Savaş ının hemen ertesinde, ailesinden de gelen kültürel sermayesi ile eğitim alanına yönelerek 1921 de, Viyana Üniversitesinde hukuk doktoru ve 1925 de aynı üniversitede siyaset bilimi doktoru olur. Aynı dönemde von Wieser ve von Mises in seminerlerine katılır, Avusturya İktisat Okulu ile tanışır ve yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinde çalışmalar yaparak, 1931 de London School of Economics de dersler vermeye başlar de ise Chicago da sosyal bilimler ve ahlâk bilimi konularında dersler vererek, akademik kariyerini devam ettirir de Freiburg da ekonomi politikası dersleri verir ve hayata burada, 23 Mart 1992 de gözlerini yumar Tarihsel Arkaplan: Zaman Hayek in, entelektüel, siyasi ve kültürel gelişiminin izleri yukarıdaki kısacık özgeçmişten takip edilebilir. Hayek, hukuk ve siyaset bilimi alanlarında eğitim alır ve bu eğitimleri sayesinde dönemin önemli üniversitelerinde dersler vererek akademik kariyerinde zirveye ulaşır. 20. yüzyılda yaşayan Hayek, çağının gelişmelerini dönemin düşünürlerinden farklı bir pencereden ele alır. 20. Yüzyıl, dünya tarihindeki ilginç dönemlerden biridir. Bu yüzyılın ilk yarısını değerlendiren tarafsız bir gözlemci, liberalizmin; devlete daha fazla müdahale alanı tanıyan toplumcu düşüncelere karşı olan mücadelesini kaybetmek üzere olduğunu gözlemler. 2 Hayek in iktisadi düşüncesinin oluşumunda genel olarak Avusturya iktisat okulunun etkilerini özel olarak da kendi entelektüel birikiminin yansımalarını Caldwell de (2006:13-33) bulunabilir.

4 30 Ahmet Arif EREN Söz konusu dönem, 19. yüzyıl liberalizminin ve liberal değerlerinin yerine, totaliter düşüncelerin ve rejimlerin geçtiği bir zaman dilimidir. Bu durum, sadece az gelişmiş ülkelerde yaşanmaz, aynı zamanda dünyanın önde gelen gelişmiş ve sanayileşmiş ülkelerde benzer gelişmeler yaşarlar. Tarafsız gözlemcimiz, liberalizme yönelen tehditlerin faşizm ve komünizm gibi totaliter rejimlerden kaynaklandığını iddia edebilir ve hatta merkez sağ ve solun devlet müdahalesine daha fazla olanak tanımasını da dönemin önemli tehditlerinden birisi olarak kabul edebilir. Bu bağlamda 20. yüzyılın ilk yarısında Avrupa da yaşanan gelişmeler, 19. yüzyılın liberal düzeninin ve uygarlığının adeta geri dönülemez biçimde sona ermekte olduğunu işaret etmektedir. Bu işaretler, 19. yüzyılı yaşamış, liberalizmin zaferini kutlamış ve kutsamış insanlar tarafından pek da hayra yorulamayacak gelişmelerdir. Hobsbawm (1996:132) bu dönemi şu şekilde anlatır: Felaket çağında meydana gelen gelişmeler içinde, ondokuzuncu yüzyılı yaşamış insanları belki de en çok şaşırtanı, liberal uygarlık değerlerinin ve kurumlarının çöküşü oldu. Onların yaşadıkları yüzyıl, liberal uygarlığın, dünyanın ileri ve ilerlemekte olan bölgelerinde her durumda gelişeceğini gösteriyordu. Hayek 20. yüzyılın ilk yarısındaki bu gelişmelere gerçekten şaşırmıştır ancak bu şaşkınlık, onu; 19. yüzyılın liberal düzenine geri dönülmesi gerektiği görüşünü dile getirmekten ve geleneksel liberalizmin temellerini yeniden inşa etmekten alıkoymamıştır (Tomlinson, 1990:17). 20. yüzyılın ilk yarısını, liberalizmden uzak durun sloganıyla özetlemek mümkündür; ancak Hayek ilginç bir şekilde aynı dönemde bu sloganın tam tersini savunur. Hemen hemen her yazısı, liberal uygarlık değerlerine geri dönülmesinin gerekliliği hakkındadır Tarihsel Arka Plan: Mekân Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nun başkenti olan Viyana, Hayek in düşüncelerinin geliştiği mekân 4 olarak özellikle önemlidir. Dönemin Viyana sı iktisadi, siyasi, kültürel ve 3 [Hayek in] sadece bir iktisatçı olduğu doğrudur ama aynı Leonardo da Vinci nin sadece bir sanatçı ve Isaac Newton un sadece bir bilim adamı olmasında olduğu gibi. (Campell, 1984:xii). Campell, Hayek e sadece iktisatçı olarak bakılmaması gerektiğini şu sözleri ile ifade eder: Hayek gerçekten de sadece bir iktisatçı değildir, aynı zamanda özgürlük filozofudur. 4 Hayek in düşüncesinin oluşumunda Viyana nın etkisi için, Eren ve Sert (2008) özellikle ss ye bakılabilir.

5 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 31 sosyal konuların yoğun bir şekilde tartışılmasına tanıklık eder. Bu durumun belki de doğal bir sonucu olarak, Viyana, Avusturya İktisat Okulunun da başkentidir. Hayek in görüşlerinin oluşmasında, mekânın etkisinde en büyük rol muhtemelen Avusturya İktisat Okulu nun, Viyana merkezli ve menşeili olmasıdır. Buna ek olarak dönemin Viyana sının iktisadi, sosyal ve politik iklimi, Hayek in görüşlerinin oluşmasında etkili olan faktörler olarak kabul edilebilir. Hayek in liberal dünya görüşü, dönemin Viyana sının hâkim politik düşüncesi ile uyuşmazken 5 iktisadi ve kültürel ortam ile tam tersine fazlasıyla uyuşur. Buradan hareketle, Viyana nın politik yapısı ile iktisadi ve kültürel yapısı arasında bir çelişki olduğu iddia edilebilir. Hayek in görüşleri işte böylesi bir çelişik ortamın ürünüdür Viyana: Siyaset Dönemin Viyana sının siyaset sahnesi çok zengin değildir, başrollerinde, üç siyasal parti rol alır ve bu partiler, anti-semitizm ve anti-kapitalizm rollerini oynarlar. Hayek partilerin bu rollerini beğenmez, bunu değiştirebilmek için yazılar yazar ve anti-semitizmin ve antikapitalizmin kötü oyunlar olduğunun altını çizerek ve çubuğu tersine bükerek, eski iyi oyunun yani liberalizmin sahnelemesinin gerekliliğini dile getirir. 6 Sahnedeki başrolü kapmış olan anti-semitizmin ve anti-kapitalizmin kölelik yolu nu oluşturduğunu düşünen Hayek, özgürlüğün ancak liberal kapitalizmle sağlanacağını iddia ederek, kendince yeni bir oyun yazmaya girişir. Bu yazdığı yeni oyun, ona, yirminci yüzyılın en büyük özgürlük filozofu payesini kazandırır ve sonrasında Hayek, iktisadın Oscar ı ile yani, Nobel İktisat Ödülü ile taçlandırılır. 5 Dönemin Viyana sında liberalizmi savunanlar, büyük ölçüde Yahudilerdir. Hayek istisnai bir örnektir. Hayek Yahudi kimliği olmayan bir liberal olarak değerlendirildiğinde bir istisnadır; ama Hayek in liberal görüşünde çevresindeki Yahudi dostlarının da etkisi olduğu Muller den (2002:349) öğrenilebilir. Muller, Hayek in liberalizminin Viyana daki Yahudilerle yakın ilişkilerinden etkilendiğini belirtir. Viyana da Yahudilerin politik gücü oldukça zayıftır. Viyana da politik güç, üç farklı siyasal görüşe sahip parti arasında bölüşülmüştür: Katolik Hıristiyan Sosyalistler, Marxist Sosyal Demokratlar ve Alman Milliyetçileri. Muller den bu üç grubun arasındaki tek ortak paydanın, liberalizme olan antipatileri olduğunu öğrenmek mümkündür (Muller, 2002:349). Hayek bu üç siyasal partiye de hiçbir yakınlık duymaz ve öğrencilik yıllarında Alman Demokrat Partisini organize etmeye yardımcı olmuştur. (Ebenstein, 2003:23). Ancak partinin parlamentoda temsil edilecek bir oy oranına ulaşmasını sağlayamaz. Parlamentoya Katolik Hıristiyan Sosyalistler, Marxist Sosyal Demokratlar ve Alman Milliyetçileri seçilmeyi başarırlar. Yukarıda da belirtildiği üzere bu üç siyasal partinin ortak yanı, liberalizme olan antipatileridir. Farklı derece ve oranlarla ve farklı nedenlerle hepsi liberal kapitalizme ve bireysel haklara karşıdırlar. 6 Hayek (2004b) in Kölelik Yolu isimli kitabı bütün olarak gerek sosyalizm ve planlama eleştirisi gerekse alt metinde yer alan piyasa övgüsü ile yukarıdaki anlatıyı destekler.

6 32 Ahmet Arif EREN Avrupa: İktisat Teorisi Hayek i mekân olarak Viyana, onun düşüncesinin arka planını ise siyaset alanı ile sınırlandırmak Hayek e haksızlık olur. Hayek in düşüncesinin oluşumunda Viyana nın iktisadi, siyasi ve kültürel yapısının yanı sıra Avrupa nın etkisi ve özellikle de Avrupa da yaşanan iktisat teorisindeki gelişmeler bir hayli önemlidir. Hayek in piyasa-bilgi diyalektiği, gerek dönemin siyasi gelişmeleri gerekse de (belki bir miktar buna koşut olarak gerçekleşen) iktisat teorisindeki gelişmeler ile yakından bağlantılıdır. Kukathas (1990:166) Hayek in temel olarak sosyal [piyasa] düzeninin ilkelerini savunmak ve izah etmekle ilgilendiğini 7 iddia eder. Kukathas, Hayek in düşüncesini bir savunu olarak değerlendirir. Söz konusu savununun hatları, hem dönemin totaliter rejimlerine karşı, hem de iktisat teorisindeki gelişmelere karşı oluşturulur. Marxist düşünce ve Neo-klasik genel denge kuramı Hayek e göre teori sahnesindeki önemli tehdit kaynaklarıdır. Hayek in siyaset sahnesine yönelik eleştirisi temel olarak, totaliter rejimlerin hâkim olmasına ilişkindir. Hayek e (1973: 70-71) göre, totaliter rejimlerin kökü, siyaset sahnesinden kazındıktan sonra bile temel görüşleri teorik alanda zemin kazanmaya devam etmiştir. Görüldüğü üzere Hayek, nedenselliği siyaset sahnesinden teorik sahneye doğru kurar. Hayek e göre totaliter düşünce, totaliter rejim kadar tehlikelidir. Çünkü Hayek, totaliter düşüncenin sadece siyaset sahnesinde değil, teori sahnesinde de etkili olduğuna ve bunun liberal düzene karşı ciddi bir tehdit oluşturduğuna inanır. Bu bağlamda teorik sahnede yer alan Marxist düşüncenin doğrudan, genel denge kuramının ise dolaylı olarak sosyalizme davetiye çıkarttığını iddia eder. Marxist teorinin sosyalizm davetini normal karşılayan Hayek, Neo-klasik genel denge teorisinin de benzer bir davet ortaya koymasını anormal bulur. Hayek, Neo-klasik denge teorisini ve onun rekabet anlayışından hareket eden bazı yazarların piyasanın tamamen reddedilmesini savunmalarını şaşkınlıkla karşılar (Hayek, 1968:9). Özünde liberalizm olan genel denge teorisinin, sosyalizmi destekleyen sonuçlar doğurması ona göre teoriden kaynaklanan en önemli tehdittir. Neo-klasik genel denge modelleri, özünde liberal düşünceye karşıt değildir; ama bu modellerin genel dengeyi sağlayacak mal ve fiyat bileşimlerinin hesap edilebilirliğini (hesap 7 Vurgu orijinalinde yoktur.

7 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 33 edilebilir olma ihtimalini) ortaya koymaları, Hayek e göre sosyalizmin teorik olarak mümkün olabileceği sonucunu doğurur. Hayek in Neo-klasik genel denge modellerini eleştirmesinin temelinde, Neo-klasik genel denge modellerinin hesap edilebilirliğinin önünün açılarak, rasyonel bir planlamanın mümkün olabileceği şeklinde, sosyalizme davetiye çıkartan bir sonuç doğurmaları yatar. 3. Bilgi Diyalektiği: Kurucu Rasyonalizm vs. Eleştirel Rasyonalizm 3.1. Sosyalist Hesaplama Tartışmasında Hayek Sosyalist hesaplama tartışmaları 8 Hayek in bilgi teorisinin oluştuğu teorik tartışma zemini olarak kabul edilebilir. Söz konusu tartışmanın özünde, sosyalist bir üretim sisteminde rasyonel bir hesaplamanın olabilirliği yatar. Tartışma, Avusturya İktisat Okulu ile Neo-klasik genel denge teorisyenleri ve Marxist iktisatçılar arasındadır. Söz konusu tartışmanın sonucunda (birinci kuşak tartışma) Mises, sosyalizmin teorik olarak mümkün olduğunu kabullenerek tartışmayı kaybetmiş görünür. Hayek, yukarıda altı çizildiği üzere, Neo-klasik genel denge modelinin, sosyalist hesaplamanın teorik olarak mümkün olduğuna dair sonuca ulaşmasını eleştirir. Hayek e göre genel denge teorisyenlerinin ulaştıkları sonuç; gerekli bilgiler verildiği takdirde, matematiksel bir çözümün olanaklı olduğudur. Ona göre bu sonuç; Neo-klasik modelin açıklamaya çalıştığı genel dengenin varlığına ilişkindir ve görüntü de de olsa sosyalizmin mümkün olduğunu ortaya koyar. Hayek in temel korkusu; oyunun eşanlı olarak teorik sahne ve siyasi sahnede gösterime girmesidir. Hayek, oyunun eşanlı olarak her iki sahnede oynanması durumunda, bunun, kölelik yolu na giden güzergâhı çizeceğini düşünür. Siyasi sahnedeki oyuna müdahale edemeyen ya da etmek istemeyen Hayek, teorik sahnedeki oyunun, teşbih yerindeyse, eleştirmenliğine soyunarak yeni bir oyun sahnelemesini talep eder. Hayek in genel denge teorisine karşıtlığı ve bilgi teorisi bu bağlamda anlam kazanır. Hayek, genel denge teorisinin uygulanabilir bir sosyalizmin gerçekten yaşanabileceği argümanını çürütmek ister. Hayek in epistemolojik argümanları bir açıdan teorik sahnede sergilenen Neoklasik denge modellerini eleştirirken, diğer yandan da ona karşı sahnelemeye çalıştığı 8 Rothbard (1991) sosyalist hesaplama tartışmasını Avusturya İktisat Okulu penceresinden sunar.

8 34 Ahmet Arif EREN liberalizme geri dönelim oyununun temellerini oluşturur. Neo-klasik genel denge teorisine yönelik eleştirisinin ve bilgi teorisinin özünü Hayek in aşağıdaki sözlerinde bulmak mümkündür. Vilfredo Pareto ve Enrico Barone sosyalist hesaplama sorunu 9 nun çözülebilir olduğunu göstermişlerdi. Bu iki yazarın bu görevin yerine getirilmesi için sosyalist planlama otoritesinin hangi çeşit bilgiye sahip olması gerektiğini göstermiş oldukları kesinlikle doğrudur. Ancak bir sorunu çözmek için hangi çeşit bilginin gerekli olduğunu bilmek, eğer bilgi milyonlarca insana yayılmışsa [sorunun] çözülebileceği anlamına gelmez. (Hayek, 1984a:58) Hayek in yukarıdaki ifadeleri, onun, Mises le yollarını ayırdığının önemli göstergelerinden biridir. Çünkü, Mises sosyalizmin teorik olarak mümkün olmadığı tezini savunarak tartışmaları kaybeder. Hayek ise sosyalizmin teorik olarak mümkün olduğunu kabullenir; ancak pratik olarak gerçekleşemeyeceğini bilgi teorisi ile ortaya koyduğunu iddia eder Neo-klasik Genel Denge Teorisinin Bilgi Temelinde Eleştirisi Bilgi teorisi Hayek in temel teoremlerinin özünde yer alır. Connin (1990:313) Hayek in liberalizmi savunan diğer yazarlardan farklı olarak insanın bilgisizliğin üstesinden gelmesi temelinde serbest piyasa ve bireysel özgürlüğü savunduğunu belirterek Hayek in bilgi teorisinin, kendi çalışmasındaki yeri ve öneminin altını çizer. O Neill de (2003:184), 9 Sosyalist hesaplama tartışmaları 1920 lerde Mises in sosyalist ekonomide rasyonel iktisadi hesap olamayacağı ve iktisadi hesaplama olmadan ekonomi olmayacağını iddia etmesi ile başlar. Mises sosyalizmin teknik olarak mümkün olmadığını savunur. Daha sonra bu savunusunu biraz yumuşatır. Muller (2002:363) Hayek in piyasa konusundaki iktisadi ve siyasi görüşlerinin bu tartışmalar sırasında meydana geldiğini savunur. Hayek in (1988b:68) Mises den öğrendiğim kadar çok şeyi başka hiç kimseden öğrenmemişimdir sözleri Muller in görüşlerini adeta doğrular niteliktedir. Mises temel olarak sosyalistlerin piyasa fiyatları olmadan iktisadi hesaplama yapamayacaklarını savunur ve sosyalizmde piyasa olmadığından piyasa fiyatları olmayacağı ve bu nedenle de sosyalist hesaplamanın mümkün olamayacağı iddiasındadır. Buradan hareketle Mises, sosyalistlerin ne kadar gayretli olurlarsa olsunlar, kaynaklar arasında önceliği hangisine vereceklerine ilişkin kararı almakta zorlanacaklarını savunur. Mises piyasa fiyatlarının bilgiyi taşıdığını anlatarak Hayek in bilgi teorisinin temellerini inşa eder. Hayek in Neo-klasik genel denge modellerini eleştirmesi de bu bağlamda anlaşılır olmaktadır. Genel denge teorisinin sosyalist planlamanın mümkün olabileceğini ortaya koymaya çalışması, Hayek in Neo-klasik genel denge modellerine karşı cephe almasına neden olur. Bir anlamda genel denge teorisi, kurucu rasyonalizmin mümkün olduğunu açığa çıkartır. Kısacası: Hayek in sosyalist planlama tartışmalarındaki mücadelesi sadece (ya da öncelikle) iktisat planlamacıları ile değil, kendisini hatalı olarak toplumsal mühendisliğin bir formu olarak anlayan iktisat biliminin ta kendisiyledir. (Hunt, 2007:51) Ancak Hayek in Neo-klasik genel denge modellerine yönelik eleştirilerinin aslında 1937 makalesi ile başladığının altını çizmek yararlı olabilir. Hayek in Walrascı genel denge analizini başta savunduğunu ama özellikle de 1937 makalesi ile bu görüşten uzaklaştığını Desai den (1994:27-29) öğreniyoruz. Hayek in görüşlerinde zaman içinde değişim olduğunu söyleyen başka düşünürler de vardır. Örneğin Barry (1994: ) evrim her zaman Hayek in felsefesinde yer almıştır ama yaşamının sonlarına doğru daha geleneksel ve normatif argümanlar onun yerini almış gözükür sözleri ile Hayek in düşüncesindeki değişimden bahseder. Sosyalist hesaplama tartışmalarında Hayek in rolünü ve Hayek le Mises in farklılıklarını anlamak için Keizer (1994: ) başarılı analizi ile dikkat çeker.

9 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 35 Sosyalizme karşı ve piyasa savunusu üzerine en ciddi argümanlar arasında Hayek tarafından geliştirilen epistemolojik argümanlar olduğunu savunarak Connin in görüşlerine destek olur. Connin ve O Neal Hayek in piyasa savunusunun temelinde bilgi teorisi olduğunu ve bu teorinin sağlam temeller üzerine inşa edildiği görüşünü savunurlar. Hayek in piyasa savunusunun omurgasını oluşturan bilgi teorisinin temellerinin sağlamlığına, Connin ve O Neal ın güvendikleri söylenebilir. Neo-klasik düşünce ile Avusturya İktisat Okulu nun görüşleri arasındaki farklılıklara bakıldığında, Hayek in bilgi teorisinin temellerinin, Connin ve O Neal ın güvendiği kadar sağlam olmayabileceği iddia edilebilir. Avusturya İktisat Okulu ile Neo-klasik okulun fikir ayrılıklarının temelinde, yöntemsel farklılıklar büyük önem arz eder. Avusturya İktisat Okulu; Neo-klasik okulun pozitivist yöntemi yerine yöntemsel bireyciliği tercih eder. Neo-klasik okul ve Avusturya İktisat Okulu nun yöntemleri arasındaki farklılık özellikle iki okulun birey konusunu ele alışlarında açığa çıkar. Her ne kadar her iki okulunda analiz birimleri bireyler olsa da, analizlerinde kullandıkları birey, aynı birey değildir. Neo-klasik düşüncede birey; fiyat sinyallerine otomatik tepki veren bir robot şeklinde resmedilir. Hayek in (1984c) ele aldığı birey neklasik analizin bireyinden oldukça farklıdır. Hayek in görüşlerinden hareketle şöyle bir değerlendirme yapılabilir. Bireyler, neo-klasik analizin varsaydığı gibi pasif olarak fiyat sinyallerine tepki veren robotlar değil, kendi amaçlarını geliştirmek için stratejiler oluşturan ve planlar yapan ve bunları takip eden canlı varlıklardır. Hayek (1984c:211), neo-klasik analizdeki tam rekabet ve tam bilgi 10 varsayımlarının, bireylerin robotlar olarak ele alınmasının temelinde yattığını düşünür. Buradan hareketle Hayek, tam rekabet ve tam bilgi varsayımlarına dayanan Neo-klasik analizin statik yapısını eleştirir. Tam rekabet ve tam bilgi varsayımları; dengeyi bozucu herhangi bir dışsal müdahale durumunda, yeni bir dengenin anında kurulacağı iddiasındadır. Dengenin anında kurulma nedeni, bireylerin pasif fiyat alıcılar olarak kabul edilmesinden kaynaklanır. Dengeyi bozucu herhangi bir etki, aynı anda piyasadaki tüm aktörlere iletilir ve dengesizlik anında giderilir. Ancak yukarıda da belirtildiği üzere, Hayek e göre bireyler yaratıcı birer aktördürler, planlar yapıp söz konusu planlarını yeniden gözden geçirerek hareket ederler. Bu anlamda Hayek in analizi dinamiktir. Tam rekabet varsayımını kullanan Neo-klasik genel denge analizi ise statik bir analizdir. Hayek in Neo-klasik analize getirdiği eleştirilerden biri; statik varsayımlarla dinamik dünyayı 10 Vurgu orijinalinde yoktur.

10 36 Ahmet Arif EREN açıklamaya çalışmasıdır. Hayek Neo-klasik analizin epistemolojik argümanlarının yetersizliğinden hareketle, gerçek dünyayı açıklayamadığını iddia eder. Bu bağlamda genel denge teorisinin ulaştığı sonuçlar, yanlış bir bilgi teorisinden kaynaklandığı için kabul görmemelidir. Hayek (1984c:220) [dengeye yönelen] intibakların, denge analizinde iktisatçıların ifade ettiği gibi hiçbir zaman mükemmel olmadığını fiyat mekanizmasının gerçek işleyişine kör bakıldığını belirtir Kartezyen Rasyonalizmin Bilgi Temelinde Eleştirisi Hayek in analizinin temel sorunsalı, bireylerin planlarını yeniden gözden geçirmelerine neden olan bilgiyi nasıl temin edeceklerine ilişkindir. Neo-klasik iktisatta temel iktisadi sorun; kıt kaynakların optimum kullanımı sorunu iken, Hayek te iktisadi sorun; bilginin optimum kullanımına ilişkindir. Bilginin optimum kullanımını temel iktisadi sorun olarak kabul eden Hayek in bilgi teorisinin temelinde, önemli bir ayrım bulunur. Bu ayrım; doğaya ilişkin bilgilerle topluma ve onun kurumlarına ilişkin bilgiler arasındaki farklılıktır. Söz konusu farklılık Hayek i, Kıta Avrupası liberal geleneğinden uzaklaştırır 11. Kıta Avrupası liberal geleneğinde ve özellikle de Fransız düşüncesinde, akıl ön plandadır. Hayek e göre akıl çağı 17. yüzyıl Fransız rasyonalist felsefesidir. Hayek akıl çağını takip eden düşünür nesillerinin, bilgisizliğin işlevini göz ardı ederek, yanlış yönlendirildiklerini ve bunun talihsiz siyasi ve entelektüel sonuçlar doğurduğunu hisseder. (Fleetwood, 1995:93). Fleetwood un bahsettiği siyasi sonuç; insan aklının toplumu yarattığıdır ve dolayısıyla insanların onu değiştirebileceğine olan inançtır. Entelektüel sonuç ise insanların piyasa mekanizmasının ya da onun gömülü olduğu toplumun nasıl çalıştığını anlamamalarının temelinde bilgisizliğin yatmasıdır. 11 Hayek ile Kıta Avrupa sı düşünürleri arasındaki görüş farklılığı, sadece bilgiye ve aklın gücüne olan inançları arasındaki farklılık değildir. Hayek, örneğin, İngiliz common law ını Kıta Avrupa hukukuna tercih eder. Hayek e göre kendiliğinden yavaş yavaş gelişen ve koşulara uyan bir hukuk iyidir. Hayek in Kıta Avrupa sı ile görüş farklılıklarının temelinde, onun evrimci yaklaşımı yer alır. Ancak burada da önemli bir sorun vardır. İngiliz hukuku Büyük Alfred in çabaları ve isteği ile oluşturulur. Bu anlamda ne kadar kendiliğinden oluştuğu da ayrı bir tartışma konusudur. İngiliz geleneksel hukukunun sadece oluşumu değil, gelişiminde de tasarım olduğunu Arnhart tan (2007:136) öğrenmek mümkündür. Anglo Sakson hukuk sisteminin tarihi İngiltere kralı ve onun konsülünün kararları ile Anglo Sakson hukuk sisteminin yönünün şekillendiğini gösterir. Anglo Sakson hukuk sistemi temel olarak tarım toplumları için bir hukuk sistemidir. Hayek in savunduğu ticari toplum tarzları için gerekli olan yasal ticari araçların gelişimi ile ticaret kanunlarına ihtiyaç duyulduğunu anlayan hakimler tarafından bilinçli olarak dizayn edilmiştir. Sadece İngiliz hukukunun değil, piyasanın da ne kadar kendiliğinden oluştuğu konusu da tartışmalıdır. pek çok yerde piyasa düzeni kendiliğinden oluşmamış, kanun koyucular ve onlara tavsiyelerde bulunan bürokratların kasıtlı politikaları ile oluşmuştur (Muller, 2007:199)

11 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 37 Hayek e göre aklın gücüne iman edilmesi büyük bir abartıdır. İnsanın aklını kullanarak daha iyi bir toplum ve daha iyi toplumsal kurumlar inşa edebileceği görüşleri vahim yanılgı dır 12. Kendiliğinden oluşmuş bir dünya nın, insan aklının tasarladığı bir dünya dan üstün olduğunu düşünen Hayek, içinde yaşadığı döneme baktığında iki tespitte bulunur. Birincisi, çağdaşı Kıta Avrupası liberallerinin aklın gücüne daha fazla inanmaya başladıklarıdır. İkincisi ise sosyalistlerin de aklın gücüne olan inançlarının artmasına ilişkindir. Hayek, aklın gücüne olan inançtaki artışın iki temel nedeni olduğuna inanır. Söz konusu nedenler; sosyal bilginin doğasının yanlış kavranması ve uygarlığın gelişiminde kültürel evrim in 13 oynadığı rolün ihmal edilmesidir (Hayek, 1981:155). Hayek, aklın gücünü öne çıkaran düşünürleri homojenliği tartışmalı bir şekilde bir arada değerlendirir. R. Descartes, J. J. Rousseau ve A. Comte gibi düşünürlerin görüşleri ile şekillenen rasyonalizm akımına, İngiliz faydacı geleneğini oluşturan J. Bentham ve onun takipçilerini dahil eder. Hayek e göre bu rasyonalist ve faydacı düşünürler ile onların çağdaşları olan sosyalistler ve sosyal adalet serabı peşinde koşarak iktisadi planlamaya davetiye çıkartan liberallerin hepsi aynı kefededir. Hayek, bu pek de homojen olmayan grubun görüşlerini, kartezyen rasyonalizm ya da kurucu rasyonalizm olarak adlandırır (Hayek, 1973:39). Onların temel görüşlerinin; insanın aklını kullanarak düzeni tasarlayabilecekleri olduğunu ileri sürer. Hayek kartezyen rasyonalizmin, yanlış varsayımlar üzerinde inşa edilmiş olduğunu vurgular. Bu düşünürlerin temel yanılgılarının, bilginin doğasına ilişkin kavrayışlarının yanlış olmasından kaynaklanmakta olduğunu ısrarla belirtir (Hayek, 1973:11). Hayek bilgiye ilişkin sorunun ya da yanılgının; sosyal düzene ilişkin bilginin, doğal bilimlerden farklı olarak bütün ya da tam olmamasında yattığını düşünür. Hayek e göre sosyal düzenin bilgisi parçalıdır, dağınık ve yaygındır ve hepsinden önemlisi sürekli değişir, dolayısıyla tek bir akıl (örneğin sosyalist planlama dairesi) bu bilgiye ulaşamaz. Kurucu (kartezyen) rasyonalistler ise bu bilgiye insan aklının veya insanların oluşturduğu bir kurulun 12 Voltaire nin eğer iyi kanunlar istiyorsanız sahip olduklarınızı yıkın ve yerine yenilerini yapın görüşüne Hayek (1973:25) tamamen karşıdır. Kendiliğinden gelişen İngiliz Hukuk sisteminin en iyi kanunları getirdiğini düşünür. Hayek e göre kendiliğinden oluşma ve sonrasında kendiliğinden gelişme, yani müdahalesiz büyüme, her kurum için en iyi yoldur. 13 Vurgular orijinalinde yoktur.

12 38 Ahmet Arif EREN ulaşabileceği iddiasındadır ve Hayek e göre bu iddiaları onların en büyük, vahim yanılgı larıdır. Hayek (1973:24) kurucu rasyonalistlerin bu iddialarını sinoptik yanılgı 14 olarak isimlendirir. Bilgi teorisini böylesi bir yanılgıya düşülmesine engel olmak üzere, uyarmak üzere inşa etmiştir Hayek in Bilgi Teorisi: Evrimci Rasyonalizm Kartezyen rasyonalizm olarak isimlendirdiği akımı, bilgiyi kavrayamamakla suçlayan Hayek, onlara karşı eleştirel/evrimci rasyonalizm görüşünü ortaya koyar (Sciabarra, 1995:35-36 ve Connin, 1990: ). Hayek in bilgi teorisi evrimci rasyonalizm ile kurucu rasyonalizm karşıtlığından beslenir. Hayek e göre bu, bir tarafın yanıldığı, diğer tarafın ise haklı olduğu bir karşıtlıktır. Hayek in temel sorunsalını, kurucu rasyonalizme karşı eleştirel/evrimci rasyonalizm savunusu bağlamında değerlendiren Galeotti, sade ama çarpıcı bir soruyla Hayek in zihninin derinliklerine iner: İnsanların pratik olarak kurallara ihtiyacı varken ve onları yaratmak bilmeye ait bir imkânsızlıkken, kurallar nasıl ortaya çıkar ve etkin olarak işler? Hayek in bu soruya cevabı; kısmen Mandeville ve Smith in ortaya koyduğu görünmez el geleneği ile ve kısmen de Edmund Burke ün ortaya koyduğu toplumun evrimci görüşü ile şekillenmiştir 15. (Galeotti, 1987: ). Evrimci rasyonalizm düşünce akımının B. Mandeville, A. Smith E. Burke ve David Hume gibi düşünürlerden filizlendiğini iddia eden Hayek, bu düşünce akımının köklerinin 18. yüzyıl İngiliz ve İskoç liberal düşünce geleneğini oluşturan günümüzde İskoç ahlâkçıları 16 olarak adlandırılan düşünürlerden oluştuğunu savunur. Hayek bu düşünürlerin, uygarlığın insan davranışlarının ürünü olduğu ama insan tasarımı olmadığı iddialarını kartezyen rasyonalizme karşı bir görüş olarak sunar. Barry nin (1994:143) bu konudaki görüşleri yukarıdaki değerlendirmeleri destekler niteliktedir: Hayek aklın, kendi yaptığı ilkelere göre toplumsal 14 Sinoptik yanılgı, bütün ilgili gerçeklerin tek akıl tarafından bilinmesine inanılmasıdır. 15 Vurgular orijinalinde yoktur. Benzer görüşleri Sciabarra da (1995:12) görmek mümkündür: Hayek Burke cu gelenekçilik ve İskoç liberalizminin temel öğelerini birleştirmiştir. 16 Ünlü İskoç ahlâkçılarından Adam Ferguson, ticari toplumun insan tasarımı ile değil insan etkileşimi ile ortaya çıktığını savunur. Mandeville de sosyal kurumları insanlar arası etkileşimin planlanmamış sonuçları olarak düşünür. Sir Matthew Hale gelişmekte olan düzenin karmaşık bir bütün olduğunu ve bunun tek bir akılla kavranamayacağını savunur. A. Smith ve D. Hume ise doğal özgürlük sisteminin görünmez bir el le yönetildiğini belirtirler. Hayek in görüşünde İskoç ahlakçıların etkisini Otteson (2007:23-25) başarılı analizi ile değerlendirir.

13 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 39 dünyayı yeniden yapılandırmaya yetenekli sayıldığı kibirli rasyonalist toplum modeli yerine, David Hume ve İskoç Aydınlanması ile ilişkilendirilen şüpheciliği yeniden yerleştirmeye girişmiştir. Hayek e göre kendiliğinden oluşmuş sistemlerin bilgisine vakıf olmak mümkün değildir. Çünkü söz konusu bilgi dağınık, yaygın, parçalı ve değişkendir. Böylesi bir bilgi, evrimle, nesilden nesile aktarılarak geçer. 4.Kendiliğinden Düzen: Sistemin Evrimi 4.1. Kültürel Evrimin Kalıtı Olarak Piyasa Evrimci rasyonalistlerin 17 bilgi konusundaki görüşleri ile çağdaş uygarlık seviyesine nasıl ulaşıldığı sorusuna verdikleri cevap, Hayek in bu konudaki cevabı ile örtüşür. Hayek, uygarlığın nasıl geliştiği konusundaki görüşlerini, ilkel toplumdan büyük toplum a nasıl geçildiği sorusu ekseninde tartışır (Hayek 1988a:13-20). Hayek in tarihsel gelişme teorisine bakıldığında, temelinde evrimci bir görüş olduğu görülür. Hayek büyük toplum a giden rotada, mülkiyet meselesinin önemli olduğu iddiasındadır. Ona göre ilkel toplumlarda, toplum üyelerinden biri, bir gün bazı kaynakları kendi mülkiyeti için alıkoymaya karar verir. Bu durum yeni bir kültür, yeni bir ilke dir. Hayek bu yeni ilke nin ve onu başlatan ve devamını sağlayan kurallar sisteminin, eski-mevcut ilke ve kuralların yerini aldığını ve bunun bir anda değil, belirli bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştiğini düşünür. Eski ilkeden yeni ilkeye geçiş, zayıf olanın terk edilmesi ve yerine, yeni, kuvvetli ilkenin geçmesi sürecidir. Doğal seçilim süreci ile yeni, güçlü bir ilke ortaya çıkar. Bu, bir anda gerçekleşmez, gerçekleşmesi, uzunca bir zamana yayılır. Söz konusu süreci kültürel evrim olarak gören Hayek, piyasayı onun ürünü olarak sunar Hayek i modern ya da çağdaş evrimci rasyonalist olarak değerlendirmek mümkündür. Bu bağlamda Sciabarra nın da vurguladığı üzere Hayek i Michael Polanyi ve Karl Popper gibi teorisyenleri içeren çağdaş evrimci geleneğin bir parçası olarak değerlendirmek mümkündür (Sciabarra, 1995:11). Ancak evrimci rasyonalistler denildiğinde çok sayıda düşünür bu gruba dâhil edilebilir ve evrimci rasyonalizm akımı, B. Mandeville ve D. Hume un görüşleri doğrultusunda filizlenen bir akım olarak kabul edilebilir. Bu düşünürler, doğal hukuk yerine İngiliz common law geleneğini kabul ederler. A. Ferguson gibi İskoç ahlâkçıları, J. Bentham gibi faydacı ve E. Burke gibi filozof devlet adamları ve Menger gibi ekol yaratmış iktisatçılar da evrimci rasyonalist olarak kabul edilebilirler. 18 İnsanların barış içinde birlikte yaşayabileceklerini ve ayrı ayrı takip ettikleri belirli amaçları, üzerinde anlaşmasalar bile, birbirlerine karşılıklı olarak yarar sağlayabildiklerini keşfetmeleriyle büyük toplum ortaya çıkmıştır. Bu keşif barış düzeninin

14 40 Ahmet Arif EREN Hayek in analizinde piyasa, kültürel evrim sonucunda doğal seçilimin işlemesi ile ulaşılan bir kalıt olarak kendiliğinden düzen dir 19. Hayek kendiliğinden düzeni, serbest piyasaların nasıl işlediği ve nasıl ortaya çıktığını açıklamak üzere kullanır (Yenor, 2007:107). Kendiliğinden düzeni Witt (1994:179) Hayek den bile daha iyi tanımlar: Toplumun üyeleri arasındaki etkileşimlerle [doğan] kendiliğinden düzen, herkesin katkıda bulunduğu, herkesin yararlandığı, herkesin normal olarak kabul ettiği ama insanların nadiren anladıkları birşeydir. Hayek in analizinde kendiliğinden düzen, kültürel/doğal seçilim sonucu ortaya çıkan ya da kabul edilen bir kurallar sistemidir. Kültürel evrim sonucunda ulaşılan bu kurallar sistemine, diğer-mevcut kurallar sistemlerinin değişmesi/dönüşmesi ile ulaşılır. Zayıf ya da işe yaramayan kurallar zaman içinde değişir ya da atılır ve yerlerine yeni kurallar ikâme edilir. Dolayısıyla mevcut kurallar sistemi, Hayek e göre en başarılı, en iyi sistem olmak mecburiyetindedir; çünkü kültürel evrimin sonucu dünyaya gelir, yani kendiliğinden oluşur. Hayek in görüşlerinden hareketle, piyasayı; ilkel pazarların büyümesi olarak ele aldığı iddia edilebilir. İlkel pazarların kötü özellikleri zaman içinde ayıklanarak, kendiliğinden oluşan bir piyasa düzenine ulaşılır. Bu yaklaşım, bir bakıma açıklanmaya çalışılan şeyin varsayılmasıdır. Piyasanın kendiliğinden oluştuğuna ilişkin Hayekci yaklaşımın temel açmazlarından biri, bu noktada ortaya çıkar. Hayek, piyasanın kendiliğinden hiçbir müdahale olmadan oluştuğunu savunur; bir anlamda pazarların niceliksel artışı ile kapitalist piyasa sistemine ulaşıldığına inanır. Dolayısıyla Hayek in görüşünün mantıki uzantısı; her üretim tarzında var olan mübadele/pazar ilişkileri, kendiliğinden belirli bir büyüklüğe ulaşarak bir bütün olarak piyasa sistemini oluşturur, şeklinde özetlenebilir. Bu görüşü dillendiren ilk düşünür Hayek değildir. Wood un eleştirel bir şekilde kapitalizmin ticarileşme modeli olarak isimlendirdiği bu yaklaşımın kökeni Adam Smith e kadar geri götürülebilir. küçük grupların sınırlarını aşarak genişlemesini olanaklı kılmıştır barışçı işbirliğini mümkün kılan şey ise takas veya mübadelenin kabul edilmesidir. (Hayek, 1976:109). 19 Kavramı ilk kullanan düşünür, sosyolog Michael Polanyi dir. Hayek kendiliğinden oluşan düzenleri Mandeville e kadar geri götürür. Hayek in görüşünde kendiliğinden oluşmuşluk çok önemlidir. Kendiliğinden düzen kavramı Hayek in çalışmasındaki temel kavramlardan birisidir (Gamble, 1996:39). Hayek için herhangi bir düzenin başarı ölçütü, düzenin oluşma tarzı ile ilgilidir. Düzen kendiliğinden oluşmuşsa, bu, o düzenin iyi olduğunun tek başına kanıtıdır. Bu anlamda kendiliğinden oluşmuşluğa aşırı önem verir.

15 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek Kültürel Evrimde Tıkanıklıklar: Müdahale-Serbestlik Tartışmasında Hayek Hayek in piyasa ve kendiliğinden düzen konusundaki görüşlerinde bir kısır döngü olduğu iddia edilebilir. Bu kısır döngü sistemin oluşumunu ve başarısını, onun kendiliğinden oluşmasına dayandırır. Kendiliğinden oluşmayan sistemler, başarılı olamazlar. Bir sistemin en iyi olması için gerekli ve yeterli koşul, sistemin kendiliğinden oluşması ve kendiliğinden başarılı bir biçimde işlemesidir. Yani sistem meydana gelirken, herhangi bir tasarımın sonucu olmamalı ve sistem oluştuktan sonra işlemesine/gelişmesine müdahale edilmemelidir. Kendiliğinden oluşan ve kendiliğinden devam eden sistem-kurum en iyisidir. Kendiliğinden oluşmayan ya da oluşsa bile sonrasında müdahale edilen sistemin en iyi sistem-kurum olup olmadığı başarı ile işleyip işlemediğine bakılarak değerlendirilebilir. Kendiliğinden liğe yaptığı vurgu ile kendiliğinden oluşmamış sistemlerin varlıklarını sürdürseler bile önünde sonunda yok olacaklarını, kalıcı olmayacaklarını düşünen Hayek kendiliğinden oluşmayan sistemlerin başarılı olamayacakları iddiasındadır. Kendiliğinden oluşan sistemlere yapılan desteklerin, müdahalelerin, söz konusu sistemlerin başarısına mani olacağına inanır. Konu, genel olarak şu şekilde özetlenebilir. Hayek, doğal seçilim sürecinin kendi başına bırakıldığında etkin işlediğini savunurken ona yönelik müdahalelerin, onun etkinliğini bozduğu iddiasındadır. Ona göre, eğer doğal seçilim sürecine müdahale olmasaydı, ilkel kural sistemlerinin varlıklarını modern kural sistemlerinin hâkim olduğu dönemlere kadar devam ettirmeleri mümkün olmazdı. Hayek e göre, dayanışma gibi duygular ilkel toplumları karakterize ederler ve bu duygular modern insanda da içgüdü olarak bulunurlar. Bu duyguların doğal seçilim ile ayıklanmamış olmasını Hayek, onun işleyişine yönelik müdahaleler olarak yorumlar. İlkel toplumlarda insana ait olan bazı temel özelliklerin, günümüz büyük toplumunda da varlığını devam ettirebilmesinin, kendini koruyabilmesinin temel nedenini Hayek, kültürel evrimin yeterli işleyememesine bağlar ve söz konusu duyguların günümüze kadar gelebilmiş olmasından büyük endişe duyduğunu ifade eder. Bu endişesinin temel nedeni; söz konusu duyguların komünizm, nazizm ve faşizm gibi totaliter düşüncelere kaynaklık etmesidir. (McNamara, 2007:3).

16 42 Ahmet Arif EREN Hayek e göre dayanışma gibi ilkel topluluklara ait duygular masum değildir. Çünkü bu duygular piyasa düzeni ile uzlaşmaz olmalarının yanı sıra, onu tehdit de ederler. Hayek, piyasa toplumunun varlığını devam ettirebilmesinin, bu ilkel içgüdüleri bastırma yeteneği ile orantılı oluğu iddiasındadır. Söz konusu içgüdülerin varlıklarını devam ettirmelerini, insanların piyasayla doğrudan etkileşime girmesinin önündeki engeller olarak görür. Ona göre kurucu rasyonalizm görüşü, devlet ve bürokrasi, insanların piyasayla etkileşimlerini güçleştiren hatta en aza indiren düşünce ve uygulamalardır. Bu bağlamda insanla piyasa arasına giren her türlü müdahalenin kaldırılması/engellenmesi ile piyasanın kendiliğinden gelişmesinin önünün açılacağını iddia eder Kendiliğinden Düzen: Bilginin Doğası Koşulların Düzenlenebilmesi: Tasarım mı? Hayek, kültürel evrim sürecine engel olabilecek müdahalelerin olmamasını ister. Hayek in değerlendirmelerinde piyasa, evrimin nihai sonucudur ve kendiliğinden oluşur. (Nafissi, 2000:216). Bu nedenle de ona göre diğer sistemlerden kurulmuş sistemlerden üstündür. Hayek e göre söz konusu üstünlük hemen her alanda varlığını hissettirir. Piyasa, bireysel özgürlükü sağlar, barışçı işbirliğini mümkün kılar, ihtiyaçları tatmin eder, işbölümü ve verimliliki arttırır, çabaları ödüllendirir ve mümkün olduğunca fazla üretilmesini sağlar, rekabetin işlemesini olanaklı kılarak, düşük fiyatlardan kâr olanakları yaratarak hem tüketicileri hem de üreticileri faydalandırır. Hayek piyasanın tüm bu üstünlüklerinin kaynağını, kültürel evrim süreci ile bugüne gelmiş olmasına dayandırır. Evrimin kurallarının işlemesi sonucu ortaya çıktığından, önceden belirlenmiş ve de kabul edilmiş bir amacı olmayan piyasanın, toplum için olumlu sonuçlar yarattığını savunur. Yukarıda belirtildiği üzere, evrimin kurallarının sonucunda kendiliğinden oluşan her şey, Hayek e göre yapılmış/tasarlanmış şeylerden üstündür. Bu bağlamda eleştirel/evrimci rasyonalitenin, kurucu rasyonaliteye üstün olduğunu savunur. Hayek söz konusu üstünlüğün nedenini örneklerle açıklamaya çalışır. 20 Hayek (1981:74) piyasanın başarılarını özellikle rekabet ve devletin rekabetin önünü tıkamayan politikaları ekseninde değerlendirir.

17 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 43 Bir kristali veya karmaşık bir organik bileşiği, hiçbir zaman, onu oluşturan tekil atomları bir kristalin kafesine ya da organik bileşiğin benzol çemberine yerleştirerek oluşturamayız. Ancak onların böyle düzenlenebilecekleri koşulları yaratabiliriz. (Hayek, 1973:61) 21 Yukarıdaki alıntıda yer alan vurgulara dikkat çekmek yararlı olur. Hayek bir yandan sistemin bütününü gerçekleştirmenin olanaksızlığından hareket ederken diğer yandan eşanlı olarak arzu edilen sonuçların gerçekleşmesi adına koşullar yaratılması ndan bahseder. Hayek in bilgi teorisi kendiliğinden düzenlere ilişkin bilginin elde edilememesinden dolayı, bu tip düzenleri tasarlamanın olanaksız olmasına dayanır. Gerekli bilgiye ulaşılmasının teorik olarak mümkün olsa da pratik olarak mümkün olmaması, bu tip düzenlerin tek bir akılla ya da amaçlı şekilde yaratılması, Hayek e göre mümkün değildir. Hayek in bu örneği onun genel bilgi teorisi ve bu teoriye dayanan kendiliğinden düzen görüşleri ile çelişik görünür. Yukarıdaki örnekte, vurguya dikkat edildiğinde, Hayek in sistem(ler)in düzenlenebileceği koşulların yaratılabileceği iddiasında olduğu söylenebilir. Sistemlerin düzenlenebilecekleri koşulları yaratabilmek, aslında arzu edilen sonucun gerçekleşmesini sağlayacak bir yapının ortaya çıkacağı anlamına gelebilir. Arzu edilen sonucun gerçekleşmesini sağlamak; ancak söz konusu sonucu öngörmekle ve hatta bilmekle mümkün olabilir. Dolayısıyla Hayek e göre sisteme ilişkin gerekli bilgiye sahip olmak imkânsızken, sistemin sonucu bilinebilir gibi bir durum ortaya çıkar. Sisteme ilişkin bilgiye sahip olmadan, sistemin sonucuna yönelik bilgiye sahip olabilmek, Hayek in teorisi ile tutarsızdır. Buna benzer tutarsızlıklar ya da eleştirilebilecek durumlar Hayek in çeşitli örnekleri ile karşımıza çıkar. Hayek in (1973) kendiliğinden düzenlere ilişkin görüşünde, bu düzenlerin oluşmasına ilişkin koşulların düzenlenebileceğini yazma sıklığı, onun 1930 ların ikinci yarısında geliştirdiği bilgi (bilinememezlik) teorisinden uzaklaştığına dair bir iddia ortaya atılmasını mümkün kılar. Hayek kendiliğinden düzenlere ilişkin görüşünü olgunlaştırırken, sistem(ler)in oluşumunda düzenlenebilecek koşullar ın yaratıldığını görmüş olmalıdır. Ancak bu tip müdahalelerin bilgi teorisi ve kendiliğinden düzen görüşü ile uzlaşmadığını da düşünmüş olabilir. Bu nedenle de Hayek, düzenlenebilecek koşullar yaratılmasının, kendiliğindenliğe zarar vermediğini, bozmadığını iddia eder. Hayek in (1973:78) müdahaleye ilişkin açıklamaları, bu görüşümüzü destekler niteliktedir. Düzenlenebilecek koşullar ın yaratılması, Hayek e göre 21 Vurgular orijinalinde yoktur.

18 44 Ahmet Arif EREN müdahale değildir. Hayek kendiliğinden düzenlere ilişkin verdiği örneklerde İngiliz geleneksel hukukunun kendiliğinden gelişmesi nedeniyle, Kıta Avrupa hukukundan üstün olduğunu söyler. 22 Ancak İngiliz geleneksel hukuku çok da Hayek in düşündüğü gibi kendiliğinden oluşmaz, müdahaleler ile bilinçli bir şekilde bu hukukun oluşturulduğuna dair bilgiler mevcuttur. Ama Hayek in kendiliğinden oluştuğunu düşündüğü düzenlere yapılan müdahaleleri ve bilinçli uygulamaları bir şekilde bilgi teorisi ve kendiliğinden düzen görüşleri ile uyumlaştırması gerekir. Böylesi bir uyum imkânsız olduğundan düzenlenebilecek koşullar yaratılması ile kendiliğinden düzen arasında ciddi bir gerilim olduğu iddia edilebilir. Tüm bu söylenenler, Hayek in kendiliğinden düzene ilişkin olarak aşağıdaki örneğiyle birlikte tartışılabilir: Bir arazi boyunca bir patikanın oluşması, bireysel eylemin nasıl faydalı ama önceden düşünülüp planlanmamış neticeler doğurabileceğinin bir örneğidir. Başka birinin izinden yürümenin amacı, yürümeyi daha da kolaylaştırmaktır ve tamamen bencil mahiyettedir. Ama birkaç kişi bunu yaptıktan sonra, insanlar gelecekte herkesin gidişini kolaylaştıran sert bir yol meydana getirmiş olurlar. Bu patikanın oluşması, kimsenin böyle bir maksada matuf bir niyeti değildir ama en kolay yolu bulmak için insanların özel maksat ve emellerinin hoş ve isabetli bir neticesidir. (Aktaran Butler, 1985:20) Hayek, kendiliğinden oluşan düzenlerin, kurulmuş/yapılmış düzenlere üstün olduğunu yukarıdaki gibi örneklerle ispatladığını düşünür. Böyle bir yol, yani argümanların, teorik desteklerle kuvvetlendirilmesi yerine, örneklerle desteklenmesi sorunlu olabilir. Tekil örnekler, argümanları sağlamlaştırmaktan ziyade yanlışlanmasını ya da çürütülmesini daha fazla mümkün kılabilir. Bu bağlamda Hayek in görüşlerini yukarıdaki kendi örneğinden hareketle değerlendirerek onun görüşlerinin eleştirisini yapmak mümkündür. Örneğe göre insanlar en kolay yolu bulmak için harekete geçerler. İlk yürüyen kişinin en kolay yol dan gittiğinin garantisi var mıdır? Hayek bu durumu varsaymış gibi görünür ve herkes o yoldan yürüyerek, amaçlamadan öyle bir patika oluşturur. Hayek in kendiliğinden düzen görüşündeki birinci sorun; ilk adımı atanın neden en iyi, en doğru adımı attığının açıklanmamış olmasıdır. Hayek e göre ilk adım yanlış atıldıysa bile, sonraki adımların sahipleri ilk adım sahibinin yanlışını, muhtemelen doğru adımlarla düzelteceklerine inanır. 22 Hayek (1973:84) İngiliz geleneksel hukukunun Roma hukukuna üstünlüğünden söz eder.

19 Kendiliğinden Düzende Bilgi Diyalektiği: Friedrich August von Hayek 45 İkinci sorun ise daha genel bir konuda ortaya çıkar. Müdahalenin etkisizliği Hayek tarafından varsayılır ve dolayısıyla açıklanmadan bırakılır. İnsanların dünyaya ilişkin deneyimleri, Hayek in örneğindeki gibi kendiliğinden oluşan patikaların, mevsimlik ya da dönemlik olduğunu ortaya koyar. Bu patikaların genel özellikleri arasında, örneğin; kalıcılık yoktur. Kalıcı olan, kendiliğinden oluşan patikalar değil, asfaltlanmış yollardır. Geçici patikalar yerine kalıcı asfaltlanmış yollar kendiliğinden oluşan bir düzene müdahale olduğundan, Hayek in buna karşı çıkması beklenir. Ama asfaltlanmış yollar geçici patikalarla kıyaslandığında, toplumsal maksat ve emellerin hoş ve isabetli bir neticesi olmaz mı şeklinde sorulabilir hale gelir. Hayek, önceki sayfalarda belirtildiği gibi, kendiliğinden düzenlerin en iyi düzenler olduğu argümanının temeline ve dayanağına, onların kendiliğinden oluşmalarını yerleştirir. Dolayısıyla böyle bir argüman totolojik bir iddia halini alır. Gamble (1996:39) bu bağlamda Hayek in kendiliğinden düzenlerin yapılmış düzenlerden üstün olduğunu göstermede başarısız olduğunu iddia eder. Gamble kendiliğinden düzenlerin, kurulmuş düzenlere üstün olmadığını gösteren pek çok durum olduğunu belirtir ancak o da bu durumları açıklamayarak eleştirisini bir anlamda temelsiz bırakır Kendiliğinden Düzenler: Karmaşada Karmaşıklık? Hayek, kendiliğinden düzenlerin hangi açılardan kurulmuş/tasarlanmış düzenlerden üstün olduğu konusunu açıklayamaz, sadece onları üstün varsayar ve kendiliğinden düzenin belli bir amacı olmamasını, bu düzenin üstünlüğü olarak görür. Ona göre kurulmuş düzenler basitken, kendiliğinden doğan düzenler karmaşıktır. Burada karmaşıklığı olumlu bir anlamda kullanır. Hayek in iktisadi ve toplumsal düzenler analizinin önemli yanı düzenlerin sadece kendiliğinden oluşması değil ama karmaşık olmasıdır Toplumsal ve politik teoriye Hayek in en önemli katkısı düzenlenmiş karmaşıklık görüşüdür (Gaus, 2007:150). Kendiliğinden doğan düzen karmaşıklığının, insan aklının hâkim olabileceği karmaşıklığı aşacak büyüklükte olduğuna inanan Hayek in, kendiliğinden doğan düzenin karmaşıklığına neden önem verdiğini Fleetwood un (1995:101) aşağıdaki ifadelerinde bulmak mümkündür: Sosyo-iktisadi sistemin içinde bulunan bilginin tümü bir yerde bir araya getirilemez ve tek bir birim tarafından bilinemez çünkü bu bilgi sadece dağınık değildir, ama toplumsal olarak

20 46 Ahmet Arif EREN da bilinemezdir. Örneğin her ne kadar bazı insanlar araba imalatının çeşitli aşamaları konusunda çok şey bilseler de tek bir birey tüm karmaşıklığı içinde bir arabayı nasıl üreteceğini bilmez. Hayek in bilgi teorisi yaygın, karmaşık bir bilgiye tek bir aklın sahip olmayacağına ilişkindir. Hayek e göre kendiliğinden düzenler, belli bir amaca sahip olmayan karmaşık sistemlerdir. Ancak ilginç bir şekilde Hayek (1973:59) kendiliğinden doğan düzenler[in] karmaşık olmak mecburiyetinde olmadıklarını da iddia eder. Hayek, karmaşık olduğu için bilgisini tek bir aklın kavrayamayacağı, dolayısıyla tasarlanan basit sistemlerden üstün olarak değerlendirdiği kendiliğinden doğan düzenlerin, karmaşık olmak mecburiyetinde olmadıklarını belirtmesi analizinde içsel bir çelişik ortaya koyar. Hayek in bilgi teorisinde kendiliğinden liğe yapılan vurgu göz önüne alındığında ve kendiliğinden liği yücelten faktörün sistemin karmaşıklığına dayandırdığı düşünüldüğünde, söz konusu çelişkinin ne kadar önemli olduğu anlaşılabilir. Hayek in bilgi teorisinin özünde; kendiliğinden düzenlerin karmaşık olması ve ona ilişkin bilginin bütününü elde etmenin imkânsızlığı yatar. Dolayısıyla böylesi bir bilgi ile sistemi tasarlamak ya da kurmak vahim yanılgıdır. Aynı mantıktan hareket ederek karmaşık olmayan sistemlere ait bilginin de karmaşık olmayacağı ve dolayısıyla da tek bir akıl ile sistemin bilgisine ulaşmanın mümkün olabileceği söylenebilir. Böylece, Hayek in mantığından yola çıkarak, kendiliğinden doğan düzen karmaşık olmak mecburiyetinde değilse, öylesi bir düzeni tasarlamak da mümkündür Katallaksi Hayek in bilgi teorisini kavramak için, bu teorinin uygulama alanı olan kendiliğinden düzen kavramını kullandığı bağlamı biraz daha açmak, konunun biraz daha derinliklerine inmek yararlı olabilir. Hayek, kendiliğinden oluşup oluşmamasına göre düzenleri ikiye ayırır. Bu düzenlerden birincisi yapılmış düzendir ve Hayek onu taxis olarak isimlendirir. İkinci düzen ise kendiliğinden oluşan düzendir ve Hayek onu cosmos olarak isimlendirir. Hayek e (1973:38) göre insan aklının sınırları ile cosmos tasarlanamaz. Hayek in, hayatının sonlarına yakın olan çalışmasının temel yapısında daha da ileri giderek; yasal ve dayanıklı toplumsal düzenlerin insan idrak kapasitesinin ötesinde olduğunu ve insanların bilinçli