EĞİTİM PSİKOLOJİSİ. Gelişim-Öğrenme-Öğretim. Prof. Dr. Ayhan AYDIN. 13. Baskı

Transkript

1 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Gelişim-Öğrenme-Öğretim Prof. Dr. Ayhan AYDIN 13. Baskı

2 Prof. Dr. Ayhan AYDIN ISBN Mart ( )

3 PROF. DR. AYHAN AYDIN Hacettepe ve Ankara Üniversiteleri mezunu olan Aydın, önce İngilizce bölümünde öğrenim görmüş, daha sonra eğitim bilimleri alanında eğitimini sürdürmüştür. Doktora eğitiminden sonra bir süre Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde, part-time öğretim üyesi olarak çalışmıştır. Senato ve yönetim kurulu üyeliği, bölüm ve anabilim dalı başkanlığı gibi yönetim görevlerinde bulunan Aydın ın çeşitli ulusal ve uluslararası dergilerde yayımlanmış 100 den fazla makalesi bulunmaktadır. Ayrıca Anadolu, Bahçeşehir ve Gazi Üniversitelerinde misafir öğretim üyesi olarak dersler veren Aydın, bazı yayın kuruluşlarında editörlük, eğitim dergilerinde hakemlik ve bilim kurulu üyeliği yapmaktadır. Aralarında Felsefe-Düşünce Tarihi, Yaşadığımız Dünya, Yaşama Sanatı, Eğitim Sevgidir, Sınıf Yönetimi, Eğitim Psikolojisi, Eğitim Hikâyedir, Hayat Neden Güzeldir gibi kitapların yer aldığı yayınlanmış 9 kitabı bulunmaktadır. Kendini kısaca yaşamsever olarak tanımlayan Ayhan Aydın, hayata ve insana ilgi duymakta ve bu alanda ürünler vermektedir.

4

5 AÇIKLAMA VE TEŞEKKÜR Eğitim Psikolojisi 13. Baskı da yeni bir görsel tasarım ve daha nitelikli bir dizgi ile okuyucu ile buluşuyor. Bu bağlamda kitap, yeniden gözden geçirilmiş ve YÖK tarafından son dönemde yapılan Kur tanımına uygun bir içeriğe kavuşturulmuştur. Yeni kimliği ile kitabın daha çok beğenileceği umulmaktadır. Bu baskıda probleme dayalı öğrenme, beyin temelli öğrenme, yaklaşımları eklenmiş. Ayrıca Gardner ın çok boyutlu zeka kuramı ve Bloom un bilişsel alan taksonomisi yeni bilgiler ışığında güncellenmiştir. Mart, 2014

6

7 ÖN SÖZ Gelişme ve öğrenme, yaşamın birbirinden ayrılmaz nitelikte iki temel boyutunu oluşturur. Başka bir anlatımla bu iki sözcük, insan yaşamının en özlü anlatımıdır. Yaşam, insanın doğumdan başlayarak ölümüne dek kendi iç dünyasında ve onu çevreleyen dış dünya da yaptığı yolculuğun adıdır. Bu güzel, acılı ve gizemli yolculuk, her zaman daha mutlu ve üretken bir varoluş biçimine ulaşmak ama cıyla yapılır. Ancak yaşam yolcularının tümü, sevgi ve güvene, baş ka bir deyişle mutluluğa ulaşamazlar. Çünkü çoğu kez yaşam adı na bize dayatılan dar görüşlülük, katı kuralcılık ve bencilliktir. Ken di gerçeğimize ve özgün doğamıza yabancılaşmayı tanımlayan bu çürüme süreci, bizi yaşamaktan alıkoyar. Oysa yaşamak, hemen ya nımızda masum bir çocuk gülüşü sadeliğiyle, bize göz kırpmakta dır. Fakat gerçekte çocuksu bir coşku içinde yaşanması gereken ya şamı zorlaştıran, yine insanın kendisidir. İnsan yaşamın en yüce de ğer olduğunu unutursa, varlığını büyük davalara adar. Yaşamın kendisine adanmamış bir yaşam ise, asla gerçek bir yaşam olamaz. Bir şair, Bir insanı sevmekle başlar her şey. diyordu... İnsanı sevmekle... Bu sözlerin üzerinde düşündüm yıllarca... Kendimi bulmak, tanımak zorundaydım... Bunun için yaşamı ve insanları sevmeliydim... Sevmeyi öğrenmeliydim... Yaşamımı sevgiye adadım... Yıllar geçtikçe sevmeyi daha çok seviyordum... Sonuçta bu kitabı, yaşamı ve insanları sevdiğim için yazmaya karar verdim. Sevgimi paylaşmak için insanı ve onun dünya içindeki yalnızlığını anlamak için... İnsan olduğum için... ve insanlara duyduğum gönül borcumun bir kısmını ödemek için Kitabı yazarken bilimsel gerçekliği yer yer romansı yer yer şiirsi bir anlatıya dönüştürerek aktarmaya çalıştım ya da şöyle diye lim; yüreğimle yazdım, beynimle yazdım... Kendimi yazdım... veya sizi, yani insanları... Mart 2014 Ayhan AYDIN

8

9 İÇİNDEKİLER Açıklama ve Teşekkür...v Ön Söz... vii 1. BÖLÜM GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Gelişim...3 Gelişimin Kritik Dönemleri...5 Gelişimin Temel İlkeleri...5 Büyüme...7 Olgunlaşma...8 Öğrenme...9 Hazırbulunuşluk Kalıtım Çevre Aile Bölüm FİZİKSEL GELİŞİM Doğum Öncesi Gelişim Doğum Sonrası Gelişim İlk Çocukluk Döneminde (2-6) Fiziksel Gelişim Erinlik Döneminde (6-12) Fiziksel Gelişim Ergenlik Döneminde (12-18) Fiziksel Gelişim Fiziksel Gelişme Sürecinde Yetişkinlerin Dikkat Etmesi Gereken Konular... 30

10 x 3. Bölüm PSİKO-SOSYAL GELİŞİM Bilişsel Gelişim Kavramı Bilişsel Gelişime Evresel Yaklaşım Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramına İlişkin Temel Kavramlar Şema Olgunlaşma Yaşantı Uyum Özümleme ve Örgütleme Duyusal Motor Evre (0-2 Yaş) İşlem Öncesi Evre (2-7) Somut İşlemsel Evre (7-12 Yaş) Soyut İşlemsel Evre (12 yaş ve sonrası) Piaget nin Eğitim Sistemine İlişkin Görüşleri Bruner in Bilişsel Gelişim Kuramı Vygotsky nin Bilişsel Gelişim Kuramı Bruner ve Vygotsky nin Eğitim Sistemine İlişkin Görüşlerinin Değerlendirilmesi Sosyal Gelişim Sosyal Gelişim Kavramı İlk Sosyal İlişki: Anneye Bağımlılık Bağlanma Sonrası Sosyal İlişki; Özerklik Arayışları ve İlk Bireyselleşme Girişimleri Akranlarla İletişim Vicdan Gelişimi: Doğru ve Yanlış Kavramları Kimlik Arayışı Cinsel Kimliğin Gelişimi... 71

11 xi 4. Bölüm KİŞİLİK GELİŞİMİ Kişilik Kavramı Kişilik Kuramlarına Genel Bakış Kişiliğe Biyo-Fizyolojik Yaklaşım Psikolojik ve Toplumsal Değişkenlere Göre Kişilik Kategorileri Treyt Kuramları Sosyal Etkileşim Kuramları Erikson un Psiko-Sosyal Gelişim Kuramı Evre: Güvene Karşı Güvensizlik Karmaşası Evre: Özerkliğe Karşı Utanma ve Kuşkuculuk Karmaşası Evre: Girişkenliğe Karşı Suçluluk Karmaşası Evre: Çalışkanlık ve Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu Karmaşası Evre: Kimliğe Karşı Rol Karmaşası Evre: Yakınlığa Karşı Yalıtılmıştık (Isolation) Karmaşası Evre: Üretkenliğe Karşı Durgunluk Karmaşası Evre: Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk Karmaşası Psikanalitik Kuram İd Ego Süper Ego Davranış Bozuklukları ve İd, Ego, Süper Ego Etkileşimi Oral Dönem Anal Dönem Fallik Dönem Gizil (Latent) Dönem Genital Dönem Freud un Psiko-Seksüel Gelişim Evrelerinin Genel Değerlendirilmesi

12 xii Fenomenolojik Yaklaşımlar İnsan Kişiliğine Olumlu Bir Bakış Rogers ın Özgerçekleştirme Kuramı Kendini Gerçekleştiren İnsanların Özellikleri Fromm un İnsancıl Yaklaşımı Varoluş Psikolojisi Bölüm DİL VE DÜŞÜNCE Dil Dilin Temel Öğeleri Fonem Dil Bilim Dilin Anlam Kategorileri Dili Öğrenme Süreçleri Taklit Koşullama Denence Test Etme Dil Öğrenme Aşamaları Dilde Kavram Öğrenme Olgusu Kavram Öğrenme Stratejileri Eşzamanlı Tarama Ardışık Tarama İşleve Takılma Bağsal Öğrenme Düşünme Olgusu İle İlgili Kavramlar Kavram Öğrenme Stratejileri ve Düşünce Süreçlerinin İşleyişi Basit Düşünce Eleştirel Düşünme

13 xiii 6. Bölüm DİKKAT VE GÜDÜLENME Dikkat Dikkat Kategorileri Dikkat Sürecini Etkileyen Değişkenler Güdülenme Kavramı (Motivation) Güdülenmeye Kuramsal Yaklaşımlar Kuramların Genel Değerlendirilmesi ve Güdülenmeyle İlgili Yeni Yaklaşımlar Güdülenme Konusunda Eğitimcilere Öneriler Bölüm ALGI VE BELLEK Algı Algıda Seçicilik Şekil-Zemin Algısı (Figure-ground perceptıon) Algıda Bütünlük Algıda Bilişsel Süreçler Algısal Değişmezlikler Yanılsama (Illusuions) Fark Eşiği Mutlak Eşik Bellek (Memory) Duyusal Depo Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek Algı ve Bellek Süreçlerinin İşleyişi Geri Çağırma Sürecinde Bozucu Etkiler Algı ve Bellek Süreçlerinin Etkin Kullanımı Açısından Eğitimcilere Öneriler...185

14 xiv 8. Bölüm ÖĞRENME Öğrenme Kavramı Öğrenme Davranış İlişkisi Öğrenme Kuramlarına Genel Bakış Klasik Koşullama Pavlov un Deneyleri Klasik Koşullanmanın Temel Kavramları Klasik Koşullama Kavramının Eğitim Açısından Doğurguları Edimsel Koşullama Kuramı Edimsel Koşullanma İle Davranımların Öğrenilmesi Klasik ve Edimsel Koşullama Kuramları Bağlamında Pekiştirme Kavramı Pekiştireç Kullanma Yöntemleri Pekiştirme İzlenceleri Edimsel Koşullama Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları Bilişsel Öğrenme Kuramları Bilişsel Öğrenme Kuramlarına Genel Bakış Bilişsel Yapı Kavrama Yoluyla Öğrenme Sürecinde Bilişsel Yapıların İşleyişi Sosyal Bilişsel Kuram Bandura ya Göre Öğrenmeyi Etkileyen Temel Faktörler Sosyal Bilişsel Kuramın Temel ilkeleri Sosyal Bilişsel Kuramına Göre Öğrenme Süreçleri Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları Amaçsal Davranışçılık Amaçlı Davranışçılık Kuramının Temel Kavramları Amaçlı Davranışçılık Kuramına Göre Öğrenme Türleri Amaçlı Davranışçılık Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları Gestalt Kuramı

15 xv Gestalt Kavramı Gestalt Kuramının Ortaya Çıkışı Gestalt Kuramının Temel Kavramları Gestalt Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları Bölüm ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Öğrenmeyi Etkileyen Bireysel Faktörler Zekâ Gardner in Çok Yönlü Zekâ Teorisi Yaş Genel Uyarılmışlık Hali Ön Öğrenmelerin Yeterlik ve Aktarılma Düzeyleri Öğrenme Stratejileri Öğretim Yaşantılarının Desenlenmesi ve Değerlendirilmesi Bölüm ÖĞRETİM Öğretim Kavramı Kritik Davranış Kavramı Duyuşsal Özellikler Bilişsel Yeterlikler Psiko-Motor (Devinsel) Beceriler Öğretme Modelleri Carrol ın Okulda Öğrenme Modeli Slavin in Etkili Öğretim Modeli Gagne nin Öğretim Modeli

16 xvi Öğrenme Ürünleri Gagne nin Geliştirdiği Öğretim Modelinin Temel Boyutları Bloom un Okulda Tam Öğrenme Modeli Öğretim Yaklaşımları Buluş Yoluyla Öğretim Sunuş Yoluyla Öğretim İşbirliğine Dayalı Öğretim Yapılandırmacı Yaklaşım Probleme Dayalı Öğrenme PDÖ Yaklaşımının Temel Özellikleri Beyin Temelli Öğrenme Bölüm PSİKOLOJİK TESTLER Test Kavramı ve Psikolojik Testler Uygun Bir Testin Özellikleri Zekânın Tanımı Zekâ Yaşı ve Bölümü Zekâda Bireysel Ayrılıklar Özel Eğitim Stanford-Binet Zekâ Testi Wechsler Bireysel Zekâ Testi Gessell Gelişim Ölçeği Cattel Bebek Zekâ Testi Kişilik Testleri Görüşme ve dereceleme ölçekleri İlgi Testleri Kişilik Anketleri Projektif Testler Kaynakça

17 xvii Şekiller Şekil-1: Zigot un Ana Rahminde Geçirdiği Gelişim Evreleri Şekil-2: 0-16 ay Devinsel Gelişme Şekil-3: Doğum Öncesi ve Sonrası Fiziksel Gelişim Aşamaları Şekil-4: Değişik Yaş ve Cinsiyette Bedensel Gelişme Şekil-5: Değişik Yaşlarda Fiziksel ve Psiko-Sosyal Gelişim Şekil-6: Sheldon a Göre Temel Kişilik Kategorileri Şekil-7: Pavlov un Klasik Koşullanma Yoluyla Öğrenme Deneyleri Sırasında Kullandığı Düzenek Şekil-8: Bebekte Korku Koşullanması ve Genellemesinin Oluşum Aşamaları Şekil-9: Ön, Orta ve Alt Beyin Bölümleri Şekil-10: Beynin Bölümleri (lobları) Şekil-11: Beyin Hücresinin Yapısı Şekil-12: Beyin Hücresi-Nöronlar Şekil-13: Tipik Rorschach mürekkep lekesi Çizelgeler Çizelge-1: Piaget nin Bilişsel Gelişme Evreleri Çizelge-2: Kolhberg in Ahlâkî Akıl Yürütme Düzey ve Evreleri Çizelge-3: Örnek Olay Bağlamında Kolhberg in Ahlâkî Gelişim Evreleri Çizelge-4: Başat Kişilik Özelliklerine İlişkin Treyt Faktörleri ve Betimleyici Sıfat Çiftleri Çizelge-5: Erikson un Psiko-Sosyal Gelişim Evreleri Çizelge-6: Maslow un Gereksinimler Sıra Dizini Çizelge-7: Tümevarım ve Tümdengelim Yoluyla Kavram Öğrenme Stratejileri Çizelge-8: Analiz-Sentez Süreci Çizelge-9: Çok Depolu Bellek Sistemleri

18 xviii Çizelge-10: Bölgeler Çizelge-11: Askeri Rütbeler Çizelge-12: Uzunluk Ölçüleri Çizelge-13: Ezberlenecek İsim Listesi Çizelge-14: Duyuşsal Alan Taksonomisi Çizelge-15: Bilişsel Alan Taksonomisi Çizelge-16: Bloom a Göre Bilişsel Süreç Boyutları Çizelge-17: Bloom un Güncellenmiş Bilişsel Alan Taksonomisi Çizelge-18: Devinsel Alan Taksonomisi Çizelge-19: Gagne ye Göre Entelektüel Becerilerin Hiyerarşik Dizilişi Çizelge-20: Stanford-Binet Zekâ Bölümlerinin Dağılımı Çizelge-21: Wechsler Yetişkinler Zekâ Ölçeği Çizelge-22: Bazı Seçkin Kimselerin Biyografik Verilerinden Tahmin Edilen Zekâ Bölümleri Çizelge-23: Bebeklik ve ilk çocukluk döneminde zihinsel gelişimin bazı göstergeleri ve gösterilmesi gereken aylar Çizelge-24: Karen Rogers e göre üstün zekâlı çocukların ayırt edici özellikleri Çizelge-25: İki yatay eksende iki temel kişilik boyutu Çizelge-26: Freud ve Jung ın Kişilik Özellikleri

19 1.

20

21 3 GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Bu bölümde gelişim, olgunlaşma, hazırbulunuşluk, öğrenme, gelişimin kritik dönemleri kavramları tanımlana cak ve bu bağlamda gelişimin doğası ve ilkeleri, çevre, aile, kalıtım gibi boyutlar açısından açıklanacaktır. Gelişim İnsan gelişimi, çevre ve kalıtım arasındaki sürekli ve karşılıklı etkileşimin ürünüdür. Kalıtımsal özellikler, kısaca biyolojik ön yat kınlıklar olarak tanımlanabilir. Döllenmiş yumurta aşamasından başlayarak, genler taşıdıkları yapısal özellikler doğrultusunda hüc releri programlar ve böylece cinsiyet, saç rengi, fiziksel büyüklük ve hatta bir ölçüde zihinsel yetenekler, çevresel değişkenler ile etkileşerek şekillenir. Buna göre insan gelişimine yön veren iki temel süreç söz konusudur. Bunlardan birincisi, Genotip (Genotype) ikin cisi, Fenotip (Fenotype) tir. Genotip, ana-babadan kalıtım yoluyla gelen tüm özellikler, fenotip ise aile, çevre, okul ve toplum gibi farklı sosyal bağlamlarda toplumsal ilişkiler yoluyla edinilen göz lenebilir tüm kişisel özelliklerdir. Gelişimin kalıtsal özelliklerini yansıtan genetik değişmeler, ev rim sürecinde gerçekleşen üç etkene göre oluşmaktadır. Bunlar; değişkenlik (variability), uyum (adaptation) ve ayıklanma (selection) süreçleridir. Bireyin genetik yapısındaki oluşum ve değişmeler, çiftleşme aşamasında kadından gelen X ve erkekten gelen XY kro mozomlarının rastlantısal (random) yolla etkileşimine bağlıdır. Cin siyeti belirleyen X ve Y kromozomlarının rastlantısal olarak etkile şimi, genlerde yer alan mutasyonlar (mutotions) yoluyla, türe özgü davranış örüntülerini de (related species) içeren çok yönlü bir süreç içinde oluşmaktadır. Değişkenlik olarak bilinen bu etken, uyum kavramı ile ilişkilidir. Uyum, rastlantısal olarak bir araya gelen özelliklerin, doğal ayıklanma (natural selection) süreci içinde kalıcı hale dönüşerek, genetik yapıyı koruyan tüm değişimleri kapsamak tadır. Ayıklanma ise organizmanın, çevreye uyum sağlamasını ko laylaştıran özelliklerin kalıcı hale gelmesi, diğerlerinin giderek sönmesi anlamındadır. Gelişimin sosyal çevre değişkeni ile oluşan boyutu ise kısaca, algılama sisteminin düzenlenmesine bağlıdır. Buna göre, algılama sistemimiz farklı olsaydı, doğal olarak kişiliğimiz de farklı olacak tı. Bireysel deneyimlerimiz, içinde yer aldığımız kültürel yapıya (cultural pattern), sosyal gruba ve aileye bağlıdır. Örneğin, çocuğun saldırganlık davranışı, içinde yer aldığı sosyal grubun ve ailenin tep kilerine göre biçimlenmektedir. Genel olarak, alt sosyoekonomik setlerden gelen ve eğitim düzeyi düşük olan ailelerin, çocuklarının saldırganlık davranışlarını ödüllendirdikleri gözlenmektedir. Ayrıca yetişkinlerin, söz ya da davranış

22 4 düzeyinde saldırgan tutumlarına sıkça tanık olan çocukların, onları model alarak benzer tepkiler gösterdikleri bilinmektedir. Öte yandan, çocukların saldırganlık eğilim lerine sessiz davranma ve sistematik duyarsızlaştırma yöntem leriyle yok sayma tepkisi veren eğitilmiş ailelerin, bu tür davranış bozukluklarını sağaltmada daha başarılı oldukları görülmektedir. Bu bağlamda cinsiyete bağlı rol yapısının, başat bir etken olarak algı landığı alt kültürlerde, saldırganlığın özellikle erkeklik kavramı ile özdeşleştirilmesi nedeniyle, yaygın biçimde ortaya çıkması anlaşılabilir bir durumdur. Gelişimin iki temel bileşeni (components) olan kalıtım ve çevreden, hangisinin daha etkin bir faktör olduğu uzun bir zamandan beri tartışılmaktadır. Ancak sorunun ortaya konuş şekli ile ilgili olan böyle bir tartışmanın, pratikte fazlaca önem taşımadığı açıktır. Sorunu, herhangi bir değişkenin üstünlüğüne indirgeyen ve bu ne denle bir düşünme yanlışı olarak değerlendirilmesi gereken bu yak laşım yerine, bugün kalıtım ve çevrenin birbirinden ayrılmaz bir bü tünlük taşıdığı görüşü kabul edilmektedir. Bu saptamayı doğrulamak amacıyla, kalıtım çevre etkileşimini dil öğrenme süreci bağlamında inceleyelim. Doğuşta konuşma için nöro-fizyolojik açıdan biyolojik ön yatkınlığa sahip olan çocuğun, dili öğrenmesi sosyal etkileşime bağlıdır. Ancak çocuklar belli bir nörolojik gelişme aşamasına ulaşmadan konuşamazlar. Örneğin çocuklar bir yaşından önce düzenli cümleler kuramazlar. Ancak çocuklarıyla doğumdan itibaren konuşan ve onların konuşma dene melerini ödüllendiren ailelerin çocukları, diğerlerine oranla daha erken konuşmaya başlamaktadırlar. Ayrıca konuşma becerisi, kap sam ve nitelik açısından farklı özellikler göstermektedir. Bu konuda yapılan araştırmalar, eğitim düzeyi yüksek olan aile ortamında ve sosyal çevrede yer alan çocukların, deyim ve kavramları daha yaygın ölçüde kullandıklarını doğrulamaktadır (Gerstle, 1992). Başka bir anlatımla, konuşmayı öğrenme hem biyolojik hem de sosyo-kültürel değişkenlere bağlıdır. Benzer bir durum, çocuğu bilişsel (cognitive), ahlâkî (moral), davranışsal (behavioral), sosyal (social), duygusal (emotional), bedensel (physical) gelişimi için de geçerli dir. Bu bilgilerin ışığında gelişim kısaca, organizmanın döllenmiş yumurta aşamasından başlayarak, yaşam boyu geçirdiği çok yönlü iyileşme ve yetkinleşme süreci olarak tanımlanabilir.

23 5 Gelişimin Kritik Dönemleri Gelişim, biyo-fizyolojik ve sosyo-psikolojik süreçlerin karşılık lı olarak etkileşiminin ürünüdür. Buna göre bireyin belli bir yaşan tı deneyimini edinebilmesi için belli bir yeterlik düzeyine ulaşması gerekmektedir. Burada belirleyici etken, zamandır. Gelişim süre cinde bireyler göreli olarak farklı özellikler göstermekle birlikte, zaman değişkenine göre, belli yaş gruplarında ortak kişilik özellikleri de bulunmaktadır. Örneğin bireyin bilişsel, dil ya da ahlâkî ge lişiminin kalıtsal ve çevresel değişkenlere göre, bir ölçüde farklı ol ması doğaldır. Ancak kategorik olarak, normal koşullarda her bire yin yaş değişkenine göre, belli bir gelişme evresine ulaştığı kabul edilmektedir. Gelişimin kritik dönemi olarak tanımlanan bu evrelerde, bireyler belli öğrenme yaşantılarına, bir önceki evreye oran la daha uygun ve hazır konumda bulunurlar. Öğrenme yaşantılarının desenlenmesi ve standardize edilmiş programların hazırlanması, ge lişimin kritik dönemleri kavramı ile ilişkilidir. Bu nedenle öğret menler ve anne babalar çocukların eğitiminde her kritik dönemin özelliklerine uygun bir öğretme-öğrenme stratejisi benimsemelidir. Örneğin kas ve kemik gelişiminin yanı sıra, zihinsel açıdan belli bir gelişmişlik düzeyine ulaşamayan çocuğun yürümeyi öğrenemeye ceği bilinmelidir. Aynı şekilde, zihinsel ve sosyal gelişim açısından belli yoksunluklar içinde bulunan çocukların, öğrenmede bazı güç lüklerle karşılaşabilecekleri gözden uzak tutulmamalıdır. Gelişimin Temel İlkeleri Her bireyde gelişim ortak bazı ilkelere göre oluşur. Bu ilkeler aşağıda gibi sıralanabilir. 1. Gelişme, genetik ve çevresel değişkenlerin karşılıklı etkile şiminin ürünüdür. Genetik araştırmalar göz rengi, cinsiyet, beden biçimi, boy, zekâ gibi birçok yapısal özelliğin kalıtsal etkenlere bağlı olduğunu göstermektedir. Ancak kalıtım yoluyla getirilen birçok özelliğin çevresel değişkenlere göre biçimlendiği de bir gerçektir. Örneğin kalıtsal zekâ potansi yelinin uygun eğitim yaşantılarıyla desteklenmemesi halin de, yeterince gelişmediği bilinmektedir. Öte yandan boy ve kilo gibi birçok fiziksel özelliğin gelişimi, yeterli ve denge li beslenmeye bağlıdır. 2. Gelişim yaşam boyu sürer. Gelişim belli aşamalara bölün müş ve her biri, önceki aşamaların birikimlerine dayalı ola rak oluşan bir süreç içinde gerçekleşir. Başka bir anlatımla gelişim, organizmanın doğum öncesi evreden başlayarak ölümüne dek geçen zaman dilimi içinde dairesel halkalar şeklinde oluşan ve birbirini izleyen süreçlerin toplamıdır.