PARANIN TARİHÇESİ TÜRKİYE DE NAKİTSİZ EKONOMİ EKONOMİNİN FAYDALARI

Transkript

1

2 PARANIN TARİHÇESİ TÜRKİYE DE NAKİTSİZ EKONOMİ NAKİTSİZ EKONOMİNİN FAYDALARI

3

4 Para, bir ekonomide genel kabul gören, değişim aracı, değer koruma aracı ve hesap birimi işlevlerine sahip varlıktır. (TDK, 2010) Yani herhangi bir şeyin para olarak kabul edilebilmesi için değer ölçüsü olması, ödeme işlevlerini yapabilecek nitelikte olması ve toplum tarafından kabul edilmesi gerekmektedir.

5

6 İlk çağlarda paranın icadından önce ticaret herhangi bir malın diğer mal cinsiden değişimi ile yapılmaktaydı. Buna takas sistemi adı verilmektedir. Ancak, takas sisteminde alışveriş yapan her iki tarafında birbirinin isteklerini karşılaması gerekmekteydi. Bu ise beraberinde bir çok zorluğu beraberinde getiriyordu. Zaman ilerledikçe ticari ilişkilerin artması ve üretimin büyümesi nedeniyle takas sistemi imkânsız hale geldi ve değeri herkes tarafından kabul edilen deniz kabuğundan, kıymetli metallere kadar çeşitli nesneler ticaret aracı olarak kullanılmaya başlandı.

7 Aynı şekilde zamanla bu araçlarda yerini altın ve gümüşe bıraktı. Taşıması kolay, bozulmaz ve paslanmaz nitelikte oldukları için para olmaya elverişliydiler. Ancak çalınma risklerinin artması ve gelişen ticaret nedeniyle ileride bankalar haline gelecek bazı küçük sarraflar kendilerine emanet edilen altın ya da gümüşler karşılığında, bunların sahiplerine senetler (sertifikalar) vermeye ve onlarda ödemelerini bu senetler ile yapmaya başladılar. Böylece ilk kâğıt paralar ortaya çıkmış oldu.

8 Kâğıt para günümüzde hala önemini korumakla birlikte gelişen dünya ekonomisi ve teknolojinin ilerlemesiyle bir dönüşüm geçirmektedir. Nasıl ki, takas sisteminin yerini altın ve gümüş gibi değerli metaller ve daha sonradan onlarında yerini kâğıt ve madeni paralar aldıysa günümüzde de kâğıt ve madeni paraların yerini kartlı ödeme sistemleri almaktadır. Yani bundan sonraki aşama ise paranın tümüyle ortadan kalkıp somuttan soyuta geçişinin tamamlanması ve hiçbir maddi vücuda sahip olmayan hesap parasınabanka parasına geçişi, ödemelerin ve ekonomik işlemlerin kâğıt ve madeni paralar yerine tümüyle kartlı ödeme sistemlerin alması evresidir. Kısaca, nakitsiz ekonomi evresidir

9 TAKAS Mal Değişimi DEĞERLİ METALLER Altın Gümüş PARA Madeni Para Kağıt Para NAKİTSİZ EKONOMİ Banka Kredi Kartları

10

11 Türkiye de kartlı ödeme sistemlerinin geçmişi, 1969 yılına dek uzanmaktadır. Bu tarihten itibaren dünyadaki trende paralel olarak hem kredi ve banka kartları sayısı artmış hem de geniş bir tüketici kitlesi tarafından kullanılmaya başlanmıştır yılında ise bankalararası takas ve otorizasyon işlemlerinin yapılması amacıyla 13 kamu ve özel bankanın ortaklığıyla kurulan Bankalararası Kart Merkezi (BKM) ile birlikte 1995 yılında 13 milyon olan banka kartı sayısı 2017 yılında 131 milyona, aynı şekilde 1995 yılında 2 milyon olan kredi kartı sayısı da 2017 yılında ise 62 milyon seviyesine ulaşmıştır.

12 Türkiye'de Banka ve Kredi Kartlarının Gelişimi ( ) Kredi Kartı Banka Kartı

13 Yerli Kartların Yurt İçi ve Yurt Dışı Kullanımı Kredi ve banka kartlarının sayısındaki artışa paralel olarak, bu kartlarla yapılan alışveriş hacmi de artmıştır. Grafik 2, banka ve kredi kartları ile yapılan alışveriş harcamalarını göstermektedir yılında yerli banka-kredi kartlarının yurt içi ve yurt dışı kullanımı 408 milyar TL seviyesinde iken 2017 yılında 677 milyar TL seviyesine gelmiştir. Kredi Kartı Banka Kartı

14 Alışveriş yaparken en çok tercih ettiğiniz ödeme yöntemi nedir? Kredi Kartı 0,61 0,68 Nakit 0,35 0,27 Kaynak: BKM, Kart Monitör (2017)

15 Kart Harcamaları ve Özel Nihai Tüketim Harcamaları Aynı zamanda, kart harcamaları ile hanehalkı nihai tüketim harcamaları arasında da bir ilişki mevcuttur. Grafik 3 te 2009 yılından günümüze kadar kart harcamaları ile hanehalkı nihai tüketim harcamalarının seyri sunulmuştur Hane Halkı Tüketimi Kart Harcamaları

16 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 Kart Harcamaları (%Tüketim) Kısacası, nakit ve madeni paralar ekonomiden kalkmakta onun yerini kartlı ödeme sistemleri almaktadır. Bunun en belirgin örneği ise kart harcamalarının hanehalkı harcamaları içindeki payının hızla artmasıdır yılında, kart harcamalarının hanehalkı harcamaları içindeki payı %0,05 iken 2016 yılında ise %37 lere gelmiştir. Grafik 4 te bu seyir sunulmuştur

17

18

19 Hemen hemen tüm ülkelerin temel iktisadi amaçlarından bir tanesi uzun dönemli ve istikrarlı bir büyümeyi yakalamaktır. Burada büyümeden kastedilen şey ise GSYİH nin artırılmasıdır. GSYİH yi artırmanın birçok yolu olsa da ulusal ekonomiler kendileri için en düşük alternatif maliyete sahip bir istikrar politikası belirlemek ister. Ancak bir ekonomide sadece üretimin yapılması yeterli değildir. Aynı zamanda bu üretim sürecinde elde edilecek mal veya hizmetlere bir talebinde olması gereklidir. Talebi oluşturan en önemli unsurlardan birisi de hane halklarının tüketim talebidir. GSYİH nin oluşumunda tüketim talebi önemli bir yer tutmaktadır yılında Türkiye ekonomisinde hanehalkı tüketim harcamaları GSYİH nin %61 ini oluşturmaktadır.yani tüketim harcamaları ile üretim arasında karşılıklı bir ilişki mevcuttur.

20 Dolayısıyla tüketimdeki talebindeki düşüş veya bir istikrarsızlık doğrudan GSYİH yi, üretimi etkileyecektir.özellikle geçici bir işsizliğe veya ekonominin durgunluğa girildiği dönemlerde ekonominin ihtiyacı olan şey tüketim harcamalarıdır. Tüketim harcamalarının azalması, kriz içerisindeki ekonomide krizin iyice derinleşmesine sebep olacaktır. Bu ise istihdam-işsizlik, enflasyon, kayıt dışı ekonomi ve parasal büyüklükler gibi makro büyüklükleri de etkileyecektir. Örneğin, 2008 Küresel Krizi, Türkiye nin kendi dinamiklerinden kaynaklanmamış olsa da kriz Türkiye yi de etkilemiş imalat sanayinde ve diğer sektörlerdeki daralma ile birlikte üretim ve istihdamdaki düşüşler hane halkının tüketim taleplerinin düşmesine sebep olmuş bu ise diğer temel makro büyüklükleri de etkilemiştir.

21 TCMB Reel Kesim Güven Endeksine Göre Üretimi Kısıtlayan Faktörler Yanda, Grafik 3 te TCMB nin yaptığı İktisadi Yönelim Anketi Reel Kesim Güven Endeksine Göre Üretimi Kısıtlayan Faktörler verilmiştir Kısıtlayan Faktör Yoktur Talep Yetersizliği İşgücü Yetersizliği Hammadde Yetersizliği Mali İmkansızlıklar Diğer

22 Kartların olmadığı bir ekonomik yapıda hane halkları tüketimlerini cari gelirlerine göre yapmak durumundadır. Grafik 5 te görüldüğü üzere özellikle ekonominin kriz dönemlerinde talep yetersizliği önemli ölçüde artmaktadır. Bunun nedeni ise ekonominin krize girdiği dönemlerde hane halklarının cari gelirlerinin düşmesi ve tüketim harcamalarını azaltmasıdır. Ancak kart harcamaları cari gelir tarafından değil sürekli gelir tarafından belirlenmektedir. Burada sürekli gelir, tüketicilerin sadece cari dönemde elde ettikleri değil uzun dönemde elde edebilecekleri gelirlerin bir ortalaması olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla kart kullanımı yaygınlaştıkça talepte daha istikralı hale gelecektir. Bu ise özellikle kriz dönemlerinde talep yetersizliğinden şikayetçi üreticiler için istikrar kazanmış talep demektir.

23 Kısaca, kart kullanımı talebi daha istikrarlı hale getirerek üretimi de istikrarlı hale getirmekte bu ise GSYİH deki oynaklığı engellemektedir. Bu istikrarlı yapı diğer temel makro ekonomik göstergeleri de olumlu yönde etkileyeceği açıktır. Tüketim harcamaları aynı zamanda çarpan (çoğaltan) etkisi ile GSYİH artırmaktadır. Yani ekonominin durgunluğa girdiği dönemlerde hane halklarının tüketim harcamalarının hızlı bir şekilde düşmesini engeller. Kızılot, Kılıç ve Tokatlıoğlu nun yaptığı çalışmaya göre kartlı ödeme sistemlerinin kriz döneminde GSYİH deki düşmeyi %12 oranında azalttığı görülmektedir.

24

25 Kayıt dışı ekonomi, gelir getirecek bir şekilde mal ve hizmet üretiminin, geleneksel ölçüm yöntemleri ile tespit edilemeyen, dolayısıyla kayıt altına alınıp denetlenemeyen, gelir kazancı yarattığı halde vergilendirilemeyen her türlü faaliyet olarak tanımlanmaktadır. Kayıt dışı ekonomin kayıtlı hale gelmesiyle birlikte vergi gelirlerinin artması, orta ve uzun dönemde ekonominin istikrarlı hale gelmesi, gelir dağılımı ve istihdam gibi birçok makroekonomik unsurun iyileşmesi yönünde faydası olacağı açıktır.

26 Yılında Kayıt dışı Ekonomi (%GSYİH) Yapılan farklı çalışmalarda Türkiye de kayıt dışı ekonomi oldukça yüksektir. Grafik 6 da 2015 yılında Avrupa ülkelerinde kayıt dışı ekonominin GSYİH ye oranları verilmiştir

27 Kayıt dışı ekonomiyi önleme konusunda en etkin ve en önemli politikalardan birisi kartlı ödeme sistemlerinin teşviki yani kart kullanımı artışının desteklenmesidir. Ülkemizde, satış belgesi düzenleme usulü vergilemenin temelini oluşturmaktadır. Ancak satış sırasında devlet adına vergi alan işletmeler bu satışlarını belgelemedikleri takdirde ödenen vergiler devlete gitmemekte ve işletmelere haksız kazanç sağlamaktadır. Alışverişlerde nakit yerine kart kullanımı işlemleri otomatik olarak kayıt altına almakta dolayısıyla kayıt dışılığı ve vergi kaçakçılığını önlemektedir. Ekonominin krize girdiği dönemlerde kayıt dışılığın arttığı düşünülürse kartlı ödeme sistemleri aynı zamanda vergi gelirlerinin düşmesini de engelleyecektir.

28 Ayrıca kayıt dışı ekonominin ölçüm zorluğunun yanında takibi de oldukça zordur. Ödemeler kart ile yapıldığında takibi de kolay olmaktadır. Dolayısıyla bu yönüyle gerçek dışı belge düzenleme olarak adlandırılan naylon fatura gibi düzenlemeleri önlemekte ve bu yolla devleti de büyük zarara uğratan yasadışı olaylar da engellenmektedir. Alışverişlerde nakit yerine kart kullanımı işlemleri otomatik olarak kayıt altına almakta dolayısıyla kayıt dışılığı ve vergi kaçakçılığını önlemektedir. Ekonominin krize girdiği dönemlerde kayıt dışılığın arttığı düşünülürse kartlı ödeme sistemleri aynı zamanda vergi gelirlerinin düşmesini de engelleyecektir.

29 Yukarıda da bahsedildiği üzere, kart kullanımı artışının yani kartlı ödeme sistemlerinin yaygınlaşması kayıt dışı ekonomiyle mücadelede en etkin ve en önemli politikalardan birisidir. Bu durumda kart kullanımı artışının kayıt dışı ekonomide ne kadarlık bir düşüşe neden olacağını hesaplayabiliriz. Bunun içinde Türkiye de kayıt dışı ekonominin ve hane halkı tüketim harcamaları içinde kart ile yapılan harcamaların oranının zaman içinde nasıl seyrettiğinin bilinmesi gerekmektedir.

30 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 Kayıt dışı Ekonomi-Kart Harcamaları Bu amaçla Grafik 7 de, yılları arasında yıllık olarak bu iki değişkeninin ne yönde seyrettiğini göstermektedir. Söz konusu dönemde, kayıt dışı ekonominin GSYİH ye oranı düşmekte iken, hane halkı tüketim harcamaları içerisindeki kredi kart kullanımı artmaktadır. 0, Kayıtdışı Ekonomi (%Gsyih) Kart Harcamaları(%Tüketim)

31 Dependent Variable: LOGKD Method: Least Squares Date: 03/22/18 Time: 13:22 Sample: Included observations: 13 Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. LOGKH C R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic)

32 Dependent Variable: D(LOGKD) Method: Least Squares Date: 03/22/18 Time: 13:24 Sample (adjusted): Included observations: 12 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. D(LOGKH) HATA(-1) C R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic)

33 VAR Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests Date: 03/22/18 Time: 13:21 Sample: Included observations: 11 Dependent variable: LOGKD Excluded Chi-sq df Prob. LOGKH All Dependent variable: LOGKH Excluded Chi-sq df Prob. LOGKD All

34 Görüldüğü üzere, kayıt dışı ekonominin düşmesi yönünde harcamalarda nakit kullanımı yerine kartlı ödeme sistemlerinin tercih edilmesi bir hayli önem taşımaktadır. Harcamalarda nakit yerine kart kullanımının yani nakitsiz ekonominin teşviki özellikle kayıt dışı ekonominin yüksek olduğu ekonomimiz için en önemli politikalardan birisi olacaktır. Ancak kartlı ödeme sistemlerinin kullanımı sadece nihai mal ve hizmetlerin satışı sırasında değil, üretim ve tedarik zincirinde de yaygınlaşması kayıt dışı ile mücadelede en önemli adımlardan birisi olacaktır. Çünkü kayıt dışı ekonominin varlığı kayıt dışı üretim ile başlamaktadır.

35

36 Nakit para işlemlerinde hem bireyleri hem de işyerlerini zorda bırakan sahte para olayları ile karşılaşılmaktadır. Ancak, banka veya kredi kartının sahtesi yoktur. Nakit paralar çalınma ve kaybolma riski taşımaktadır. Ancak kartlar kaybolupçalınsa dahi şifreli güvenlik sistemlerinden dolayı bireylerin varlıklarına zarar gelmez. Nakit paralar elden ele dolaştığı için birçok mikrop barındırmakta ve bu da sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. Ancak kartlar kişiye özel olduğu için hijyeniktir.

37 Alışverişlerde nakit kullanımında ortaya çıkan bir sorun genellikle verilmeyen ve önemsenmeyen bozuk-madeni para üsleri sorunudur. Ancak ödemelerde kart kullanımı bu sorunu ortadan kaldırmaktadır. BKM nin araştırmasına göre alışverişlerde nakit yerine kart kullanılması sayesinde Temmuz 2016-Haziran 2017 döneminde 71 milyon TL cepte kalmıştır. Kamu harcamalarının en önemli unsurlarından bir tanesi de sosyal yardımlar konusudur. Sosyal yardımlar konusunda kartlar sayesinde bazı harcamaların kategorize edilebilmesi, örneğin ön ödemeli kartlarda eğitim yardımının sadece eğitim harcamalarında kullanılabilmesi ve kolay takip özelliği gibi başlıca faydaları arasında bulunmaktadır.

38 Şeffaflık Artışı Vergi Gelirleri Artışı Ekonomik Büyüme Finansal Sistemdeki Mevduat Artışı GSYH'ye Katkı