Vadeli İşlem Sözleşmesi nedir?

Transkript

1 Vadeli İşlem Sözleşmesi nedir? Belli nitelikteki ve belli miktardaki bir malın veya bir finansal varlığın gelecekteki önceden belirlenmiş bir fiyat üzerinden teslimini bugün hükme bağlayan yasal bir sözleşmedir. Vadeli İşlem Sözleşmesi Ne İçin Kullanılır? Korunma Uzun korunma, ileride satın almak durumunda olduğunuz bir varlığı, bugünden fiyatını sabitlemek amacıyla vadeli piyasalardan satın alma işlemidir. Kısa korunma, ileride satmak durumunda olduğunuz bir varlığı, bugünden fiyatını sabitlemek amacıyla vadeli piyasalarda satma işlemidir. Yatırım Arbitraj Terminoloji Dayanak Varlık: Tarafların alıp sattığı vadeli işlem sözleşmelerinin hangi varlıkla ilgili olduğunun ifadesidir (faiz, hisse senedi endeksi, döviz, v.b.). Uzun Pozisyon: Alım İşlemi (Vadeli işlem sözleşmesinde uzun taraf, dayanak malı sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden teslim alma hak ve yükümlülüğüne sahip olan taraftır.) Kısa Pozisyon: Satış İşlemi (Vadeli işlem sözleşmesinde kısa taraf dayanak varlığı sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden teslim etmekle yükümlü olan taraftır.) Açık Pozisyon: Bir sözleşmede, ters işlemle kapatılmamış uzun veya kısa pozisyon sayısıdır. (her uzun pozisyon karşısında bir kısa pozisyon olduğundan, uzun veya kısa pozisyonların birini hesaba katmak yeterli olmaktadır). Başlangıç Teminatı: Bir vadeli işlem sözleşmesi pozisyonu alındığında veya alınmadan önce, pozisyon için takas merkezine yatırılması gereken teminattır. Sürdürme Teminatı: Sürdürme teminatı başlangıç teminatının % 75 idir. Yayılma Teminatı: Aynı sözleşmenin iki ayrı vadesinde, birinde kısa pozisyon alırken, diğerinde uzun pozisyon alma durumuna yayılma denir. Bu durumda her bir sözleşme için gereken yayılma teminatı başlangıç teminatının yarısıdır. Teminat Tamamlama Çağrısı: Hesapta bulundurulan toplam teminat, sürdürme teminatı seviyesine veya daha altına düşerse, Takas merkezi tarafından pozisyon taşıyan kişiye, teminat miktarının başlangıç teminatı seviyesine tamamlanması için talepte bulunulur. Bu talep teminat tamamlama çağrısı olarak adlandırılır. Hesapların Güncellenmesi: Vadeli işlem sözleşmelerinde açık pozisyon taşıyan yatırımcıların hesaplarının takas merkezi tarafından ilgili günde oluşan uzlaşma 1

2 fiyatları esas alınarak değerlemeye tabi tutulması ve bu değerleme sonucunda, kar eden hesaplara alacak ve zarar eden hesaplara borç yazılması işlemidir. Nakdi Uzlaşma: Sözleşmelerin ifa edilmesinde kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemde vade sonunda dayanak varlık taraflar arasında el değiştirmez. Bunun yerine, sözleşme fiyatı ile dayanak varlığın son işlem günündeki cari fiyatı veya borsa tarafından belirlenen diğer yöntemler esas alınarak belirlenmiş fiyat arasındaki fark kadar tutar taraflar arasında el değiştirir ve sözleşme bu şekilde ifa edilmiş olur. Pozisyonun Kapatılması (Ters İşlem): Önceden açılmış uzun veya kısa pozisyonun aynı miktarda ters pozisyon alınmak suretiyle kapatılmasıdır. Bir başka deyişle, müşterinin aldığı sözleşme kadar satması veya sattığı sözleşme kadar almasıdır. Pozisyon Limiti: Borsa, manipülatif işlemleri sınırlamak ve suni arz ve talebi önleme suretiyle piyasanın sıkışmasını engellemek amacıyla bir yatırımcının almış olduğu pozisyonları sözleşme sayısı bazında sınırlar. Bu sınırlamaya pozisyon limiti denir. Uzlaşma Fiyatı. Piyasanın kapanış aralığında oluşan veya borsanın belirlediği yöntemlere göre hesaplanan ve hesapların güncellenmesinde kullanılan fiyattır. VOB Takas Esasları İşlem gerçekleşmeden önce teminatın Takasbank daki müşteri hesabında bulunması gerekmektedir. Vade sonu teslimat işlemleri nakit uzlaşma şeklinde gerçekleşmektedir. Teminat tamamlama yükümlülükleri nakit olarak T+1 günü yerine getirilmektedir. Seans Saatleri 09:15-17:35 Seans 17:45 Uzlaşma Fiyatının Duyurulması DenizYatırım da VOB Hesabı Açmak ve İşlem Yapmak İçin ; Denizbank ın herhangi bir şubesinde (eğer yoksa) vadesiz mevduat hesabı açılır. DenizYatırım vadeli işlem sözleşmesi doldurularak, imzalanır. İşlem yapmak için, İMKB Takas ve Saklama Bankası na DenizYatırım hesabına, müşteri ad-soyad ve hesap numarası açıklaması ile gerekli teminat EFT yapılır. 2

3 Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması Türev piyasalarda işlem gören vadeli sözleşmelerin fiyatları, spot fiyattan farklılık gösterirler. Bu farklılığın zamanla birikte nasıl değiştiğini aşağıda görebiliriz: Peşin Fiyat Vadeli Fiyat Vadeli Fiyat Peşin Fiyat (a) Zaman (b) Zaman Görüldüğü gibi vadeli fiyat, kimi zaman peşin fiyatının üzerinde (a-contango piyasa) kimi zaman altındadır (b-backwardation). Vade sonunda tabiatıyla ikisinin fiyatı eşitlenir.vadeli fiyatla spot fiyatın arasında şöyle bir ilişki vardır : Vadeli Fiyat = Spot Fiyat + Baz Baz çoğu zaman pozitif, kimi zaman negatiftir. Bunun nedeni iki farklı fiyatlama modelinin olmasıdır: Taşıma Maliyeti Modeli, Beklentiler Modeli Taşıma maliyeti modelini etkileyen faktörler: Finansman Maliyeti + Depo + Sigorta Giderleri Eksi Taşıma Maliyeti (Örnek; Hazine Bonosu) Yönü Kesin Olmayan Taşıma Maliyeti (Örnek; Döviz) Finansal bir varlığın teorik vadeli fiyatı taşıma maliyeti modeline göre şöyle hesaplanır. Vadeli Fiyat = Spot Fiyat [1 + (Vadeye Kalan Gün x Faiz Oranı / 36500)] 3

4 Bir örnekle açıklamak gerekirse spot IMKB30 değeri ( tarihinde kapanış) iken 111F_IX (VOB ta haziran 2010 endeks 30 sözleşmesi, sözleşmenin bitişi 30 Haziran) nin teorik fiyatını şöyle hesaplarız : (Vadeye Kalan Gün: 37, Faiz Oranı : %6.5 ) Vadeli Fiyat = (1+(37 x 6.5 / ) = bulunur. Not : Aslında hisse senedi ve endeks teorik fiyat hesaplamalarında temettü miktarı hesaba katılır. Fakat yukarıdaki hesaplamada bu durum ihmal edilmiştir. Beklentiler Modeli : Spot fiyatın vadeli işlem sözleşmesindeki teslimat gününe göre ne kadar değişeceğine ilişkin beklentilere bağlıdır. Buna bir örnek vermek gerekirse emtia ürünlerinde, hasattan hemen önce spot piyasadaki fiyat malın az olması nedeniyle yüksektir. Buna karşın vadeli fiyat hasattan sonra fiyat düşeceği için daha düşük seyreder. Baz Riski: Özellikle korunma amaçlı işlemlerde, sözleşmenin vadeye kadar tutulmaması düşünülüyor ve korunma periyodu ile sözleşmesinin vadesi uyuşmuyorsa o zaman baz riski vardır. Bu durumda, vadeli işlem sözleşmesinde kısa korunma da olan yatırımcı; - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla artarsa, - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az düşerse, - spot fiyat artar ve/veya vadeli işlem fiyatı düşerse baz değişiminden kar elde eder. Vadeli işlem sözleşmesinde uzun korunma da olan yatırımcı ise; - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az artarsa, - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla düşerse, - spot fiyat düşer ve/veya vadeli işlem fiyatı artarsa baz değişiminden kar elde eder. 4

5 Vadeli İşlemler de Temel Alım-Satım Sratejileri Vadeli İşlemler Borsaları nda işlem yaparken (ister günlük, ister pozisyon taşıyarak) karın ve zararın nasıl oluştuğunu öğrenmek işin temelidir. Biz aşağıda alım-satım stratejileriyle bunu nasıl olduğunu izleyelim : Fiyatın yükselmesini öngörerek alım (uzun pozisyon) yapma : Bir yatırımcı, herhangi bir vadeli işlem sözleşmesinde fiyatın belli bir zaman diliminde yükseleceğini düşünüp, alım yaparak (uzun pozisyon) bu durumdan kar etmeyi amaçlar. Eğer beklentisi gerçekleşirse daha yüksek bir fiyattan satarak kar eder. Eğer tersi gerçekleşirse (fiyat düşerse) zarar oluşur. Kaldıraç yüzünden, kar ve zarar başlangıç teminatından yüksek olabilir. Örneğin, farzedelim şu an ocak ayı içerisindeyiz ve dolar/tl nisan sözleşmesinde (301F_FXUSD0410) fiyat şu an olsun.gelecek ay bu fiyatın yükseleceğini düşünen bir yatırımcı minimum 130 ytl yatırarak bir sözleşme (1000 amerikan doları) uzun pozisyon alır. Daha sonra şubat ayında, varsayalım pozisyon den kapatılsın. Bir sözleşme 1000 dolar olduğundan, kar, bir dolar için 5 Kr tan, toplam 50 TL olur. Yüzde kazanç 50/130=%38 Ocak 1 uzun 301F_FXUSD TL Şubat 1 kısa 301F_FXUSD TL 1 Amerikan Doları fiyatı 1000 dolarlık sözleşmenin değeri 1500 TL 1550 TL Kazanç 0.05 TL (5 Kr) 50 TL Tam tersi durumda, varsayalım dolar vadeli fiyatı yükseleceğine a düşsün. Daha fazla zarardan korkulduğu için bu fiyattan pozisyon kapatılırsa, zarar bir dolar için 5 Kr tan, toplam 50 TL olur. Yüzde kayıp 50/130=%38 Ocak 1 uzun 301F_FXUSD TL Şubat 1 kısa 301F_FXUSD TL 1 Amerikan Doları fiyatı 1000 dolarlık sözleşmenin değeri 1500 TL 1450 TL Zarar 0.05 TL (5 Kr) 50 TL 5

6 Fiyatın düşmesini öngörerek satım (kısa pozisyon) yapma : Beklenen fiyat düşüşünden kar etmek amacıyla yapılan işlemlerin, fiyat yükselişinden kar etmek amacıyla yapılan işlemlerden farkı, işlemlerin yapılış sırasıdır. Önce uzun pozisyon almak yerine önce kısa pozisyon alınır. Eğer beklenti gerçekleşip fiyat düşerse, daha sonra kar realizasyonu için ters işlemle aynı miktarda uzun pozisyon alınarak kısa pozisyon kapatılır. Örneğin, farzedelim şu an eylül ayı içerisindeyiz ve VOB da endeks ekim sözleşmesinde (111F_IX ) fiyatı olsun. Bir yatırımcı, borsada bir düşüş bekleyerek pozisyon almak istiyor. Minimum 800 tl yatırarak 1 sözleşme kısa pozisyon işlemi yapıyor. Daha sonra ekim ayında varsayalım ekim endeks-30 sözleşmesi fiyattan kapatılsın. Bir sözleşmenin değeri kotasyon x 100 tl olduğundan, kar 400 tl olur. Yüzde kazanç 450/900 = %50 Kotasyon fiyatı 1 endeks-030 sözleşmenin değeri Eylül 1 kısa 111F_IX TL Ekim 1 uzun 111F_IX TL Kazanç 450 TL Tam tersi durumda, varsayalım beklenti gerçekleşmesin ve endeks-30 vadeli fiyatı düşeceğine e yükselsin. Bu fiyattan pozisyon kapatılırsa, zarar 450 TL olur. Yüzde kayıp 450/900= %50 Kotasyon fiyatı 1 endeks-030 sözleşmenin değeri Eylül 1 kısa 111F_IX TL Ekim 1 uzun 111F_IX TL Zarar 450 TL Görüldüğü gibi vadeli piyasalarda her iki yönde de işlem yapmak mümkün. Bu durum esnek bir şekilde iki taraflı pozisyon alma avantajı sağlıyor. 6

7 Yayılma Spekülatif amaçlı işlem yapan yatırımcılar çoğu zaman, beklentileri doğrultusunda, sadece bir alım veya satım yapmalarına rağmen, değişik stratejiler de mevcuttur. Bunlardan biri de yayılmalardır (spread). Yayılma, en basit anlatımla, bir vadeli işlem sözleşmesini alırken diğer bir vadeli işlem sözleşmesini satmaktır. Burada amaç, iki pozisyondaki alımsatım ilişkisinden oluşan fiyat değişiminden kar elde etmektir. Örneğin, eylül ayında olduğumuzu varsayalım. VOB da ekim endeks-30 sözleşmesi (111F_IX ) nin fiyatı , aralık endeks-30 sözleşmesi (111F_IX ) nin fiyatı olsun. Yaptığınız analizde, önümüzdeki dönemde iki sözleşme arasındaki farkın açılacağı sonucuna ulaştınız. Bundan kar elde etmek için, gereken şey, ekim sözleşmesini satmak(daha düşük fiyatlı sözleşme) aralık sözleşmesini(daha yüksek fiyatlı sözleşme) almaktır. Varsayalım analiziniz doğru çıktı ve ekim ayında, ekim sözleşmesi e çıkarken aralık sözleşmesi e çıktı. Fark ilk anda iken şimdi oldu. Fark (parasal değeri sözleşme başına 50 tl). İki sözleşmeyi de aynı anda likide edince kazanç sözleşme başına 50 tl olur. Eylül Ekim endeks sat Aralık endeks al Yayılma Ekim Ekim endeks al Aralık endeks sat zarar kar 50 tl kar Tabii bu durumun tersi de gerçekleşip (analiziniz de öngördüğünüzün tersine) aradaki fark örneğin ye gerileyip zarar da oluşabilirdi; sözleşme başına 25 tl zarar. 7

8 Vadeli Piyasalarda Açık Pozisyon Kavramı Spot piyasalarda menkul kıymetlerin sayıları aşağı yukarı bellidir. Örneğin, halka açık bir şirketin dolaşımda olan hisse senedi sayısı, sermayesiyle halka açıklık oranının çarpımına eşittir. Bu nedenle birincil piyasadaki halka arzdan sonra, belli sayıda hisse vardır. Keza dövizde de, spot piyasalarda dolaşan banknot sayısı tam olarak bilinmese de aşağı yukarı bellidir. Mal piyaslarında ise o ana kadar üretilmiş ve satışa ve dolayısıyla tüketime hazır mal her zaman mevcuttur; bunun sayısı bazen bol, bazen kıttır. Türev piyasalarda ise, durum bundan farklıdır. Organize vadeli piyasalarda, herhangi bir dayanak varlığa bağlı bir türev ürünün yeni açılan bir vadesinde ilk anda açık pozisyon sayısı 0 (sıfır) dır ( Kapatılmamış toplam sözleşme sayısı, yani toplam uzun veya kısa pozisyon sayısı). Diğer bir deyişle, bir sözleşmede ilk işlem yapılana kadar açık pozisyon sayısı 0 dır. Bu sayı yatırımcılar yeni pozisyon açtıkça artar; açık olan pozisyonlarını kapattıkça azalır. Vadenin açık kaldığı süre içinde açık pozisyon sayısı dalgalanır. Vade sonunda ise eğer kapatılmamış pozisyon varsa bunlar vade sonu uzlaşma fiyatıyla borsa tarafından kapatılır. Vadeli piyasalarda açık pozisyon sayısı en az işlem hacmi kadar önemlidir. Şimdi, açık pozisyon nasıl hesaplanıyor, onu bir görelim: 1. Gün İşlemleri Alan Satan Miktar AAA BBB 5 CCC DDD 3 EEE FFF 5 GGG HHH 7 Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 20 İlk gün görüldüğü gibi sadece yeni pozisyon açılmıştır. 2. Gün İşlemleri Alan Satan Miktar BBB HHH 3 Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 20 İkinci gün BBB 5 adet kısa sından 3 ünü uzun pozisyonla kapasa da HHH 3 adet yeni kısa pozisyon alarak açık pozisyon sayısının aynı kalmasına yol açmıştır. 3. Gün İşlemleri Alan Satan Miktar HHH AAA 5 Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 15 Üçüncü gün HHH ve AAA karşılıklı olarak 5 adet açık pozisyon kapamışlardır. Toplam açık pozisyon sayısı böylece 15 e inmiştir. Bir de açık pozisyondaki artışın veya azalışın, fiyattaki ve işlem hacmindeki değişime göre nasıl yorumlanabileceğini görelim; Açık Pozisyon Analizi: Fiyat Hacim Açık Pozisyon Piyasa Yukarı Artıyor Artıyor Yukarı Doğru Güçlü Yukarı Azalıyor Azalıyor Yukarı Doğru Zayıf Aşağı Artıyor Artıyor Aşağı Doğru Güçlü Aşağı Azalıyor Azalıyor Aşağı Doğru Zayıf 8

9 Fiyat Kotasyonu Sözleşme Detayları Vadeli İşlem Sözleşme Bilgileri İMKB 30 TL Dolar TL Euro Altın İMKB 30 Endeksi nin e bölünmüş değeri virgülden sonra üç basamak halinde kote edilir. 89,800 89,825 1 ABD Doları nın TL cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. 1,4955 1, Euro nun TL cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. 1,9550 1, gr altının TL cinsinden değeri virgülden sonra üç basamak halinde kote edilir. 62,620-62,625 Sözleşme Büyüklüğü Başlangıç Teminatı Sözleşme başına Sürdürme Teminatı Günlük Fiyat Hareket Limiti Endeksin bine bölündükten sonra 100 TL ile çarpılması sonucu bulunan değer ABD Doları Euro 100 gr 995/1000 saflıkta rafine edilmiş külçe altın 800 TL 130 TL 170 TL 550 TL Başlangıç teminatının %75 i Baz Fiyatın (+, -) % 15 udur. Başlangıç teminatının %75 i Başlangıç teminatının %75 i Başlangıç teminatının %75 i Baz Fiyatın (+, -) % 10 udur. Baz Fiyatın (+, -) % 10 udur. Baz Fiyatın (+, -) % 10 udur. Vade Döngüsü Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık aylarından en yakın 3 ü(bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık aylarından en yakın 3 ü(bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık aylarından en yakın 3 ü(bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık aylarından en yakın 3 ü Son İşlem Günü Vade ayının son işgünü. Vade ayının son işgünü. Vade ayının son işgünü. Vade ayının son işgünü Vade sonu Vade ayının son işgünü. Vade ayının son işgünü. Vade ayının son işgünü. Son işlem gününden sonraki ilk iş günü Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son işlem günü, İMKB seansın kapanmasından önceki 30 dakika içerisinde gerçekleşen İMKB 30 endeks değerinin aritmetik ortalamasıdır. TCMB son işlem günü saat 15:30 itibariyle açıklayacağı gösterge niteliğindeki USD satış kuru. TCMB son işlem günü saat 15:30 itibariyle açıklayacağı gösterge niteliğindeki EURO satış kuru. Son işlem gününde Londra'da öğleden sonra yapılan altın sabitleme seansında oluşan altının Dolar/ons fiyatının Merkez Bankasının saat 15:30'da açıklayacağı ABD Doları satış kuru kullanılarak TL/gram'a çevrilmesi ile bulunan değer 9

10 Yeni Sözleşmeler EUR/USD PARİTE SÖZLEŞMESİ Dayanak Varlık Sözleşme Büyüklüğü Fiyat Kotasyonu Minimum Fiyat Adımı Başlangıç ve Sürdürme Teminatı EUR/USD çapraz kuru Euro 1 Euro nun ABD Doları cinsinden değeri (Örnek: 1,2710 ) 0,0001 Başlangıç = 120 Günlük Fiyat Limiti Uzlaşma Şekli Günlük Uzlaşma Fiyatı Son İşlem Günü Vade Sonu Pozisyon limitleri Dolar Kuru Sürdürme = Başlangıç* 0.75 Baz Fiyatın ±%10 u Nakdi mutabakat Seans sona ermeden önceki son 10 dakikadaki işlemlerin ağırlıklı ortalaması Her vade ayının son işlem günü Sözleşmenin vade sonu her vade ayının son işlem günüdür Mutlak limit açık pozisyon. Bu limite ulaşılırsa tüm açık pozisyonların %10 u TCMB tarafından saat 15:30 itibarıyla açıklanan ABD Doları Satış Kuru DOLAR/ONS ALTIN SÖZLEŞMESİ Dayanak Varlık Sözleşme Büyüklüğü Fiyat Kotasyonu Minimum Fiyat Adımı Başlangıç ve Sürdürme Teminatı Günlük Fiyat Limiti Uzlaşma Şekli Günlük Uzlaşma Fiyatı Son İşlem Günü Vade Sonu Pozisyon limitleri Dolar Kuru 995 saflıkta altın 1 ons altın 1 ons altının ABD Doları cinsinden değeri (Örnek: 1.150,05) 0,05 Başlangıç = 150 Sürdürme = Başlangıç* 0.75 Baz Fiyatın ±%10 u Nakdi mutabakat Seans sona ermeden önceki son 10 dakikadaki işlemlerin ağırlıklı ortalaması Her vade ayının son işlem günü Sözleşmenin vade sonu her vade ayının son işlem günüdür Mutlak limit açık pozisyon. Bu limite ulaşılırsa tüm açık pozisyonların %10 u TCMB tarafından saat 15:30 itibarıyla açıklanan ABD Doları Satış Kuru 10