Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 41, Mart 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 41, Mart 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Ahmet ŞAFAK Girne Amerikan Üniversitesi, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı ahmedsafak@hotmail.com KAN KAPÇIKAY DESTANINI DİĞER DESTANLARDAN AYIRAN ÖZELLİKLER Öz Kan-Kapçıkay destanı yapısı bakımından diğer geleneksel Türk Destanlarına benzese de içeriği bakımından diğer destanlarla arasında farklılıklar görülmektedir. Türk destanlarında alışıla gelmiş birincil tip kahramanlardan farklı olarak karşımıza çıkan Kan-Kapçıkay Destanı nın diğer Türk Destanları nın aksine, halkı için mücadele eden kahraman tipi olmayıp, kendi şahsi mücadelesinin konu edildiği bir destan olmasıyla diğer destanlardan ayrılır. Diğer destanlarda görülen kahramanlar ve kahramanlara ait özellikler (olağanüstü doğum, hızlı büyüme, diğer çocuklardan farklı olması, kendini ispat edip bir isim alma, halkına liderlik yapma, savaşlar kazanma vs.) bu destanda görülmez. Destan kahramanı olan Kan-Kapçıkay destanda yetişkin bir kişi olarak karşımıza çıkar. Her ne kadar Kan-Kapçıkay destan kahramanı diğer destan kahramanlarından farklı olsa da destanda kullanılan motifler geleneksel Türk Destanları nda geçen motiflere benzerlik göstermektedir (hayvan motifi, büyü motifi, ad koyma motifi, vs.). Anahtar kelimeler: Kan-Kapçıkay Destanı, Altay Destanları

2 DIFFERENCE BETWEEN KAN-KAPCHIKAY SAGA AND OTHER SAGAS Abstract Although it is similar to other traditional Turkish epics in terms of Kan-Kapçıkay epic structure, there are differences in terms of content with other epics. Unlike other Turkish epics of Kan-Kapçıkay Destiny, which is different from the primary type heroes used in Turkish epics, it is not a hero type fighting for the people but it is separated from other epics as it is an epic subject of own personal struggle. The characteristics of heroes and heroes seen in other epics (extraordinary birth, rapid growth, different from other children, proving oneself and getting a name, leading the people, winning wars, etc.) are not seen in this destiny. Kan-Kapchıkay, the epic hero, emerges as a grown-up person. Although the Kan-Kapchıkay epic hero is different from other epic heroes, the motifs used in the destiny are similar to the motifs in traditional Turkish epics (animal motif, magic motif, naming motif, etc.). Keywords: Kan-Kapchıkay Epic, Altay Epics GİRİŞ 256 Kağan Kan Kapçıkay zengin ve bereketli yurdunda huzur içinde yaşarken, atı Kan Ceeren ona, sürekli yurtta durmaktan bıktığını, birlikte Altay içinde dolaşmaları gerektiğini söyler. Kutsal kitaba bakan Kağan yurdunda her şeyin yolunda olduğunu görünce atına hak verir ve yola çıkar. Kağan Kan Kapçıkay ın eşi Ayana Aru kocasının yaşlı haliyle nereye gittiğini merak eder. Kan Kapçıkay eşine; sırayla dostu Buurıl Kağan a ve Taneri Kağan ın yanına gideceğini söyler. Savaş elbiselerini giyip, silahlarını takar yola koyulur. Yola çıkarken eşi ona içinde almış altınla otuz gümüş akçe verir. Uzun süre yola giden Kağan Kan Kapçıkay, ilk olarak dünürü Ay Kağan ın ve kız kardeşi Altın Şuuru nun yanına gelir. Hal hatır sorduktan sonra buradan ayrılır. Buurıl Kanğan ın evine doğru gider. Buurıl Kağan ın yurduna yaklaşan Kan-Kapçıkay, dostunun yurdunu bekleyen Bahadırları, kartalları ve kurtları nasıl aşacağını düşünür. Kağan Kan Kapçıkay atı ayaklarıyla güneşi perdeler, yeryüzüne karanlık çöker. Yalnızca Erlik in kızı olan Buurıl Kağan ın eşi gelenin Kan Kapçıkay olduğunu anlar. Buurıl Kağan yoldaki engelleri kaldırır, at da ayağını güneşin önünden çeker. Buurıl Kağan ın eşi Ayana Aru ya vermesi için üç defa sallayınca ölüyü dirilten, sönen ateşi yakan bir örtü verir. Buurıl Kağan ise tuttuğunu öldüren bir kement verir. Taneri Kağan ın yurduna gelen Kan Kapçıkay burada Körmös Tuygak adlı kör bir destancının Kan Kapçıkay destanını anlattığını görür. Taneri Kağan yurdunda bir yarış düzenler. Yarışı Tas Tarakay kılığına giren Kan Kapçıkay kazanır. İkinci ve üçüncü yarış düzenlenir. Bunları da Tas Tarakay kazanır. Şölen bitince Tas Tarakay silkelenip Kağan Kan Kapçıkay a dönüşür. Kazandığı ödülleri alıp yurduna dönmek için yola çıkar.

3 Yolda büyük bir yaprak görür. Aslında bir tay olan yaprağı Buurıl Kağan ın verdiği kementte tutar. Tay ona, Üç Manusun Öldürdüğü bir çocuğun tayı olduğunu söyler. Çocuğun mezarını bulan Kağan, Buurıl Kağan ın eşinin verdiği örtüyle çocuğu diriltir. Çocuğu yurduna götüren Kan Kapçıkay şölen düzenler ve yaşlı bir kadın çocuğa Altın Topçı adını verir. Üç Manus tan öcünü almak isteyen çocuk yola çıkar. Kağan Kan Kapçıkay ve Ay Kağan ın oğlu beraber giderler. Üç Manus u öldürerek küçük çocuğun öcünü almış olurlar. Kan Kapçıkay destanı öteki destanlardan (Manas, Ergenekon vs.) farklı olarak, destan kahramanı olan Kan Kapçıkay ın doğumundan itibaren başlamayıp, bilakis kahramanın her şeyden el ayak çekmiş olduğu ve ülkesinde refah seviyesinin yüksek, halkının huzuru için gerekli önlemin alınmış olduğu yaşlılık döneminde başlıyor. Onun diğer, destanlarda görülen kahramanlar gibi mitolojik bir doğumu hızlı büyümesi, kendisini ispatlayıp ad alması, evlenmesi, düşmanla mücadelesi ve halkına yönetici olması gibi unsurlarla karşılaşmıyoruz. Destancı bize kahramanın ülkesinin güven altında olduğunu, halkının huzur ve refahının daha önceden sağlandığı hissini veriyor. Kan-Kapçıkay ın nasıl Kağan olduğunu, Kağan olabilmesi için göstermiş olduğu kahramanlıklar hakkında bilgiyi biz destanda göremiyoruz. Sadece Kağan Kan Kapçıkay ın dostu Buurıl Kağan ile Taneri Kağan ın evine gittikleri zaman orada bulunan Körmöz Tuygak adlı kör bir destancının orada bulunan insanlara Kağan Kan Kapçıkay destanını anlattığını görüyoruz. Destancı anlattığı destanda Kağan ın ailesini, ana- babasını, çocukluğunu, kahramanlıklarını anlatır ama bu anlattıklarında bir şey çıkaramayız. Körmöz Toygak ın anlattığı destandan sadece destanın geçtiği yer olan Altay ı ve orada bulunan dağları, nehirleri, malları görebiliyoruz. Aşağıda destanda geçen Körmöz Toygak ın anlattığı Kan-Kapçıkay hakkındaki destan verilmiştir Otuz yaşını yeni geçmiş Bir kör oturmuş destan söylüyordu. Bütün halk onu dinliyordu Onun tuttuğu topçuuru Çam ağacından yapılmış Onun sözleri Anlatılmayacak kadar hoşmuş Topçuurun sesine Kendi sesi benziyormuş Anadan doğduğundan beri İki gözü yokmuş. Destan anlatan destancı Kan Ceeren atlı Kan Kapçıkay adlı destanı

4 İnsanlara anlatıyormuş. Gün ortasına kadar anlatılan destan Bahadır Kan Kapçıkay ın Uzayıp giden Altay ını, Alınıp içilen nehrini, Beslediği ak malını, Kutsal nehirlerini, Onu yetiştiren ana-babasını, Hepsini iyice anlatarak Bahadır Kan Kapçıkay ın Beşikte yatıştan alarak Dostu Buurıl Kağan ın evine kadar gelişini, Kör nereden görmüşse Topçuuruyla anlatmış. Yukarıda geçen destanın bir kısmında da anlaşılıyor ki Kan Kapçıkay, destan içinde destan söyletecek kadar kahraman bir kişiymiş ama biz bu kahramanlıkların neler olduğunu destanda göremiyoruz. 258 Destandaki Tipler: a) Birinci derecedeki tipler: Kan-Kapçıkay b) İkinci derecedeki tipler: Buurıl Kağan, Ayana Aru, Altın Topçı vs. A)BİRİNCİL TİPLER Kan Kapçıkay Türk destan geleneğinde topluma model olarak sunulan tipler bulunmaktadır. Alp tipi, Bilge devlet adamı tipi, kadın tipleri, veli tipi, gazi tipi bu tiplerden bir kaçıdır. Kahramanlık ve ona ait değerler, içinde yaşadıkları toplumsal yapının da temel istendik değerleridir. Bu tür kahramanlık çağını yaşayan toplumda doğan herkesin cesur, yiğit ve kahraman savaşçılar olması beklenilir (Çobanoğlu, 2007 s.100). Bu kahramanlık doğumdan evlenmeye kadar birçok toplumsal ritüelde karşımıza çıkar. Kahramanlar destanlarda bir örnek üzerine inşa edilmişlerdir. Bu kahramanlarda görülen özelliklerde büyük değişimler görülmez. Destan kahramanları modern romanlarda yer alan karakterlerden farklı nitelikler taşırlar. Roman kahramanlarında görülen kişisel farklılıkların öne çıktığı karakterler, destan kahramanlarında birbiriyle büyük ölçüde benzeşen tipler şeklinde görülür. Bu durum sadece destan kahramanında görülmez. Aynı şekilde ortak nitelikler taşıyan kadın, hayvan tiplerinde de karşımıza çıkar. Bu durum sözlü kültür ortamının bir özelliğidir (Bars, 2014 s.349) Destana adını da vermiş olan Kan-Kapçıkay bu destanın asıl kahramanıdır. Olay örgüsü bu kahramanın etrafında gelişmiş olup, kahramanın yaşamından kesitler sunulduğunu destanda

5 görebiliriz. Kan-Kapçıkay öteki Türk destanlarında görülen örnek tip olan Alp tipine örnektir. Alp: Kahraman, yiğit, cesur anlamında bir sözcüktür. Eski Türklerin yiğitlerine bu adı vermelerinin ilk koşulu yiğitlik, cesurluk, kişisel üstünlük, kahramanlık ve asalettir. Boy içerisinde asil bir aileden olmayana bu özel bir giysi, iyi bir kılıç, süngü, yay ve kader birliği ettiği iyi bir arkadaş olmak üzere dokuz şey gereklidir. Oğuz Kağan Destan ında bu tipin en idealine rastlanmaktadır. Destan kahramanları sıradan bir kişiliğe sahip olmadıklarından dolayı büyümeleri de sıradan bir çocuğun büyüme süresiyle aynı değildir. O sıradan insanlardan daha hızlı büyür (Bars, 2015 s.269). İslâmiyet ten sonraki Türk destanlarında bu tip Alp Eren tipine dönüşmüştür. Fuad Köprülü, islâmiyetin etkisinden sonraki Türk alplerine Alp-Gazi adını vermektedir (Köprülü, 2002 s.214). Kişilikleri ve davranışları ile bir ülkünün peşinde olan Alpler, kişisel tutkuların üstünde topluma mal olmuş kişilerdir. Alpler, hareketli, sosyal yaşamın zorunlu bir sonucu olarak hareket unsurunun esas alındığı güçlü erlik duygusu dediğimiz değerlerle bütünleşirler. Bu kişiler fiziksel olduğu kadar, ruhsal açıdan da derin bir kişiliğe sahiptir. O, halkının öz gücünü sembolize eder. Mücadelesi uğruna geri çekilme, kaçma, yılma gibi davranışlar göstermez. Alp, doğuştan olgun ve güçlü doğar. Doğumları olağanüstü ifadelerle anlatılan ya da dolaylı olarak belirtilen kahramanların hayatları hakkında yiğitlik gösterecek yaşa gelinceye kadar hiçbir bilgi bulunmaz (Kaplan, 2005 s.11). Alp tipi belirli bir yaşayış tarzının mahsulüdür. Alp tipi avcılık ve hayvancılıkla geçinen bir toplumun bireyidir. O yaman bir akıncıdır. Sürü, av ve akın bu toplumun ideal tipini karakterize eder. Alp tipinde cihangirlik ihtirası bulunur. Yendiği kavimlerin kendisine itaat etmelerini ister. Bu toplumdaki insanlara da kuvvetleri ölçüsünde değer verilir. Yetişen oğulun da babası gibi kahraman olması istenir. Çocuk kuvvetini ispat etmeden isim verilmez (Çobanoğlu, 2007 s.101). Destanda adı geçen ve olay örgüsünün kendi ekseni etrafında dönen kahramanımız Kan Kapçıkay ın tarihi bir şahsiyetle ilişkisinin olmadığı düşüncesindeyiz. Kan-Kapçıkay bilindiği kadarıyla hiçbir tarihi kişiliği yansıtmıyor. Etrafında dönen olay örgüsünün de herhangi bir tarihin olayla ilgisi yoktur. Destanın geçtiği coğrafya ise dağları ve geniş ovalarıyla Altay dır. Kağan Kan Kapçıkay ın öteki Türk destanlarında görmeye alıştığımız Alp tipinden farklı olarak karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Burada bir tematik kalıplaşma (kahramanın olağanüstü- doğumu, gelişmesi, fedakârlık yapması, düşmanla mücadelesi, kurultayı toplayıp Kağan olması vs.) olmadığını söyleyebiliriz. Çünkü Kan-Kapçıkay öteki destan kahramanları gibi doğdukları andan itibaren değil de yaşlı bir Kağan olarak karşımıza çıkar. Destan kahramanları sıradan bir kişiliğe sahip olmadıklarından dolayı, büyümeleri de sıradan bir çocuğun büyüme süresiyle aynı değildir. O sıradan insanlardan daha hızlı büyür. Çoğu zaman Oğuz Kağan misali kırk günde biyolojik büyümesini tamamlar (Bars 2015 s.269). Burada göze çarpan başka bir konu ise yine öteki destan kahramanları, Köroğlu hariç; halkı için, düşmanla mücadele eder, kahramanlıklar gösterir (Oğuz, 1995 s.13). Kağan Kan Kapçıkay ise Taneri Kağan ın düzenlediği yarışmalara Tas Tarakay kılığına girip katılır ve başarılı olur. Alp tipinin özelikleri olan halkı için mücadele burada söz konusu değildir. Verilen mücadele tamamen ferdidir. Destanda geçen diğer bir mücadelesi ise ölmüş olan çocuğu dirilttikten sonra (Altın Topçı) çocuğun 259

6 intikamı için çocukla birlikte üç Manus la savaşır. Burada verilen mücadeleyi de ferdi olarak sayabiliriz. Çünkü Kan-Kapçıkay çocuğu dirilttikten sonra ona bir evlat gözüyle bakar. Kadın tipi Aile bütün toplumlar için daima en önemli kavramlardan biri olmuştur. Küçük sosyal gruplar içinde en sürekli ve vazgeçilmez olanı ailedir. Tüm Türk destanlarındaki gibi Dede Korkut Hikâyelerinde görülen aile yaşayışında gelenekler ve anayasa yerine geçen töre hâkimdir. Türk destanlarının tümünde olduğu gibi Dede Korkut Hikâyelerinde aile çok sağlam bir temel üzerine kurulmuştur. Aile kavramı içinde en önemli yere sahip olan soyu devamlılığının kaynağı olan, yuvayı yapan, fedakârlık ve sadakatiyle toplum içinde farklı bir yere sahip olan kadındır (Oğuz, 1995 s.37). Türk destanlarında kadın bazen evin reisliğini üstlenir ve erkeğin en büyük destekçisidir. O da gerektiğinde erkeği ile ata binip ava gider ve her türlü tehlike karşısında uyanık olur. Erkek kahraman kadar yiğitlik özelliklerine sahiptir. (Akyüz, 2010 s.180) Göçebe toplum yapısı içinde ata binen, kılıç kuşanan, ok atan, ava çıkan kadın destan kahramanları, benzer yapıya sahip Altay yöresi destanlarında Altın Arığ ve diğer destan örneklerinde görülebileceği üzere son derece etkindirler. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi birinci ciltte, Kırgızların Cangıl Mızra, Uygurların Nözüğüm, Başkurtların Zaya Tülek, Hakasların Altın Arığ destanlarında başkahramanlar hep kadındır. Manas ın hanımı Kanıkey, bozkır kültürünün ideal kadın tipi olarak karşımıza çıkar. Kan-Kapçıkay destanındaki kadın tiplerini çok net olarak göremiyoruz. Buralardaki kadın tipleri belirgin değildir. Destanda bulunan kadınlar arasında öne çıkan sadece Altın Şuru dur. Altın Şuru öldürüp sonradan Kan-Kapçıkay tarafından diriltilen çocuğun öcünü almasında ona yardım etmiştir. 260 B)İKİNCİ TİPLER Kan Kapçıkay destanındaki ikincil tiplerin çok fazla belirgin tipler olduğu söylenemez. Destanda adı geçen diğer tipler şunlardır: Ayana Aru (Kan-Kapçıkay ın eşi) Ay Kağan (Kan-Kapçıkay ın dünürü) Buurıl Kağan (Kan-Kapçıkay ın arkadaşı) Taneri Kağan (Kan-Kapçıkay ın arkadaşı) Altın Şuru (Kan-Kapçıkay ın kız kardeşi) Kara Kes Kara Kökü Tanek Bökü Taner Kağan ın bahadırları Altın Topçı ( öldükten sonra Kan-Kapçıkay ın dirilttiği çocuk) Üç Monus (Çocuğu öldürenler)

7 DESTANDAKİ MOTİFLER At motifi Kurt motifi Ad Koyma Motifi Sihir Motifi Sayı Motifi Doğum Motifi Kutsal Kitap Türk destanlarında ve diğer sözlü anlatı ürünlerinin hemen hepsinde at, önemli bir konuma sahiptir. Destanlarda kurt Türk ün hayat ve savaş gücünün bir simgesi olarak belirtilmiştir. Şamanizm inancını yaşayan Türkler arasında kurt yaşam ve savaş gücünün önemli bir işarettir. Türk destanlarında kahramanın doğumundan sonra ona adının verilmesine artık sıra gelmiştir. Çocuğa adının verilmesi, çocuğun korunması, sosyal hayatta başarılı olabilmesi için ad koyma motifi alınan tedbirlerden biriydi. Ad, kişinin karakterinin oluşumunda önemli bir yere sahip olduğu inancından dolayı çocuğa gelişigüzel ad konuluyordu; toplumdaki yerini ve başarısını etkileyecek bir ad vermeye dikkat edilirdi. Türk destanlarında sihir motifi de önemli yer tutmaktadır. Uygur Destanı nda yurt bütünlüğünün ve halk saadetinin simgesi olarak bilinen bir ya da taşı rivayeti bulunmaktadır. İslâmiyet ten sonraki Türk destanlarında bu sihir unsuruna fazlaca yer verilmiştir. Destanda geçen motiflerden bir tanesi de eğer destanlarda da görmeye alıştığımız sayı motifidir. Bu motif aslında destancılar tarafından abartılı şekilde anlatılan bir konudur. Altay Türkleri nde insanın ruhunun doğmadan önce gökyüzünde bulunduğu inancı vardır. Bazı rivayetlere göre çocuğun ruhu kırmızı bir kurt biçiminde annenin vücuduna girermiş. Altaylılar daki inanca göre Tanrı Ülgen çocuğun doğumu için oğlu Yayık a talimat verir. Destanda geçen kutsal kitap (Bilgelik kitabı) motifi, Kan-Kapçıkay ın günlerce dinlenip yola çıkmadan önce baktığı ve yurdunun huzur içinde olduğunu gördüğü kitaptır. 261 Canın Nerde Olduğunu Bulup Öldürme Motifi Destanların çoğunda öldürülmek istenen düşmanın mitolojik olarak canı başka bir varlık ya da nesne gibi şeylerde gizlidir. Düşman ortadan kaldırılmak isteniyorsa bu canın nerede olduğunun bilinmesi gerekir ki o öldürülebilsin. Kuş Motifi Kartal motifi de aynı kurt motifinde olduğu gibi ülkeyi tehlikede koruyan bekçiler olarak destanda geçiyor. Destan motifleri, destan kahramanları ile iç içe bir durumdadır. En önemli rol kahramanın olduğu için motifler kahramanın eylemlerine uygun olarak gelişirler. Ayrıca toplumun inancı ve yaşantısı da motifleri şekillendirir. İslâmiyet in kabulünden önceki Türk destanlarında Şamanist unsurların ön planda olduğu görülmektedir. Kan Kapçıkay destanındaki motifleri iki kısımda ele alabiliriz. Birincisi hayvan motifleri, ikincisi ise geleneksel motiflerdir.

8 1)HAYVAN MOTİFLERİ a) At motifi Türk destanlarında ve diğer sözlü anlatı ürünlerinin hemen hepsinde at, önemli bir konuma sahiptir. Bunun temelinde Türk halkının göçebe kültürünün büyük etkisi bulunmaktadır. Devenin Arap için önemi ne ise atın da Türk için önemi odur. Destanlardaki Alp kişi destan içinde kaderini sahibi bulunduğu atla birlikte yaşar. Destan kahramanının yanında yer alan at, bütün Türk destan rivayetlerinde olağan üstü özelliklere sahip olarak su ruhundan türer. Türkler atların denizden çıkan, dağdan inen ya da gökten, rüzgardan, mağaradan gelen kutsal aygırlardan türediğine inanırlar. Bu atlar insan gibi anlayışlı ve duygulu olup kuş gibi havada uçan özelliklere sahiptirler. Destanlarda yer alan atlar son derece süratlidir. Göz açıp kapanıncaya kadar dağları, dereleri aşarlar. Her birinin kendine özgü adı vardır. Destanlarda atın adının geçtiği yerde sahibi de anılmış olur. Kahramanı tarif etmeye yarayan ifadelerde at en önde yer alır ve çoğu zaman kahramanı niteler onun sıfatı haline gelir. Boz aygırlı Bamsı Beyrek, Konur atlı Kazan Bey vs. (Ögel, l971, s. 103) Kan Kapçıkay destanındaki at motifini Kan Ceeren at temsil eder. Destanda gelişen olaylarda her zaman sahibinin yanında olan ve ona yardım eden hatta onunla arkadaş olan, Kan Ceeren at destanın başlangıç noktasını oluşturan amillerden bir tanesidir. Destancı, destana giriş yaparken Kan Ceeren atın özelliklerinden bahsederken şöyle der.. Altın sarayın kapısında Dokuz cepheli gümüş at direği Aya, güneşe saplanmış Ak bulut etrafını sarmıştı Güneşe, Aya saplanmıştı Boz sisle kuşatılmıştı. Çatallı, taşlı at direği Altın sarayın kapısında Aya güneşe saplıydı Bu altın at direğin dibinde Gökkuşağı gibi Kan Ceeren at Burada duruyordu. Üç bileğine demir bukağı Vurulmuştu. Doksan kulaç kara ipek Halatla bağlanmıştı. Demir direğin etrafında dönüp 262

9 Kızıl atı kişneyip durdu. Demir bukağı şangırdayıp, tepiklenip durdu... Gümüş yelesi parıldayan Gökkuşağı gibi Kan Ceeren im Dörtnala koşan Yarışçı soyundan kıymetli at Bağırarak kişnedi Bütün heybetiyle silkindi. Sert sözler söyledi. Kıymetli at şöyle sordu: Yerinde dura dura Kapçı gövdeye oldum. Dedi Ben dinlene dinlene Kıl gibi sırtlı oldum. Dedi Alınacak öncün var mı? Dedi Oynayacak oyunun var mı? Dedi Bu Altay dan gideceksen Hemen gitmek gerek, dedi Ana Altay a gelinecekse Hemen gelmek gerek, dedi Böylece destanın başında Kan Ceeren at olay örgüsünü oluşmasını bu sözleri ile başlatmış oldu. Kan Ceeren at destanın başından sonuna kadar destan kahramanı olan Kan Kapçıkay la bir kader birliği yapmışçasına tüm olaylarda birlikte mücadele ederler. b) Kurt motifi Destanlarda kurt Türk ün hayat ve savaş gücünün bir simgesi olarak belirtilmiştir. Şamanizm inancını yaşayan Türkler arasında kurt yaşam ve savaş gücünün önemli bir işarettir. Uygurlara ait Türeyiş Destanı nda Tanrı bir erkek kurt şeklinde yere inmiş, bir Türk hakanının kızları ile evlenmiş ve Uygur nesilleri böyle türemiştir, diye anlatılır. Göktürk Destanlarında da kurt motifi özenle işlenmiş, Türklerin yeniden çoğalışları bu motife bağlanmıştır. Oğuz Kağan Destanı nda bir ışık içinden çıkarak Oğuz la konuşan kurt, üç yerde Oğuz ordusuna yol göstermiştir. Kan Kapçıkay Destanı ndaki kurt motifi ise diğer destanlardan farklı olarak Kağan ın yurdunu koruyan bekçiler olarak görürüz. 263

10 Kartal Motifi (Kuş Motifi) Kartal motifi de aynı kurt motifinde olduğu gibi ülkeyi tehlikede koruyan bekçiler olarak destanda geçiyor. Buurıl Kağan, Taneri Kağan ve Kan-Kapçıkay ın yurtlarında bu kartallar tarafından korunur. 2) GELENEKSEL MOTİFLER A)Doğum Motifi Altay Türkleri nde insanın ruhunun doğmadan önce gökyüzünde bulunduğu inancı vardır. Bazı rivayetlere göre çocuğun ruhu kırmızı bir kurt biçiminde annenin vücuduna girermiş. Altaylılar daki inanca göre Tanrı Ülgen çocuğun doğumu için oğlu Yayık a talimat verir. Yakutlar daki inanca göre çocuğun ruhu bir kuş gibi gökten gelir. Çocuk doğunca yağlı yemek verilir kurban kesilir (Şener 2010 s. 72). Dede Korkut kitabında Birse Han Oğlu Boğaç Han Destanı nda görmüş olduğumuz doğum öncesi ve doğum sonrası ritüelleri karşımıza çıkmaktadır. Bu ritüeller doğum öncesinde yerinden kalk, alaca çadırını yer yüzene diktir, attan aygır, deveden erkek deve, koyundan koç kes, İç Oğuz un Dış Oğuz un beylerini başına topla, aç görse doyur, çıplak görsen donat, borçluyu borcundan kurtar, tepe gibi et yığ göl gibi kımız sağdır, büyük ziyafet ver, dilek dile, olur ki bir ağzı dualının hayır duası ile Tanrı bize bir topaç gibi çocuk verir. Doğum sonrası ritüeli ise; isimsiz olan çocuk belli bir yaşa geldikten sonra kendisini ispatlayana kadar isim verilmemesi, bir olay karşısında kahramanlık sergilediği zaman ona göre Dedem Korkut tarafından yaptığı kahramanlığa göre isim vermesidir. Örnek olarak Dirse Han ın Oğlunun boğayı öldürdükten sonra Boğaç adını almasını gösterebiliriz. (Ergin 2008) 264 Gılgamış ın gücünü ve tanrı ile insan arası bir kahraman olarak sahip bulunduğu nitelikleri anlatan satırlarla başlar. Tanrılar Gılgamış ı insanüstü irilikte ve yiğitlikte yaratmışlardır; üçte ikisinin tanrı, üçte birinin insan olduğu söylenir. (Hook, 2002 s.61) Oğuz Kaan ın Doğuşu, Günlerden bir gün Ay Kağan ın gözü parladı. Doğum ağrıları başladı ve bir erkek çocuk doğurdu. Bu çocuğun yüzü gök; ağzı ateş (gibi) kızıl; gözleri ela; saçları ve kaşları kara idi. Perilerden daha güzeldi. Bu çocuk anasının göğsünden ilk sütü emdi bir daha emmedi. Çiğ et, çorba ve şarap istedi. Dile gelmeye başladı; kırk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynadı. Ayakları öküz ayağı gibi; beli bir kurt beli gibi; omuzları samur omuzu gibi; göğsü ayı göğsü gibi idi. (Güzel 2007 s.196) Oğuz Kaan ın gökten gelen ışık içindeki kızla evlenmesi ve bu evlilikten Kün (Güneş), Ay, Yıltız Hanların doğması; hem ışık gökten gelmiştir hem de Güneş, Ay ve Yıldız gök cisimleridir. (Ercilasun 2007 s.55) "Oğuz Kağan, kutsal bir şekilde doğmuştu": Elbette ki Oğuz Kağan'ın da doğuşu da, kutsal ve fevkalade bir şekilde olmalıydı. Nitekim Uygurların Oğuz Kağan destanı, O'nun doğuşunu söyle anlatıyordu: Gök mavisiydi sanki, benzi bu oğlancıgın! Agzi kıpkızıl ateş, rengi bu oğlancıgın! Al, al idi gözleri, saçları da kapkara, Perilerden de güzel, kaşları var ne kara! Oğuz Kağan doğarken, benzinin rengi tıpkı gök mavisi gibi idi. Yüz, eski Türklere göre, insanın en önemli bir yeri idi. Utanç, kötülük ve hatta kutsallık bile, insanın yüzüne akseden özellikleri idiler. Kötü bir insanın yüzü, elbette kara idi. İyilerin de yüzleri, aktı. Ama kutsal insanların yüz rengi,

11 gök mavisinden başka bir şey olamazdı. Çünkü gök, Tanrı'nın oturduğu ve hatta bazen, Tanrı'nın kendisinden başka bir şey değildi. "Oğuz Kağan doğarken, yüzünün gök renkten olması, onun gökten geldiğini ve Tanrı'nın rengini taşıdığını gösteren bir belirti idi. (Ögel, 1998 s.25) B)Ad Koyma Motifi Türk destanlarında kahramanın doğumundan sonra ona adının verilmesine artık sıra gelmiştir. Çocuğa adının verilmesi, çocuğun korunması, sosyal hayatta başarılı olabilmesi için ad koyma motifi alınan tedbirlerden biriydi. Ad, kişinin karakterinin oluşumunda önemli bir yere sahip olduğu inancından dolayı çocuğa gelişigüzel ad konuluyordu; toplumdaki yerini ve başarısını etkileyecek bir ad vermeye dikkat edilirdi. Oğuz Kağan destanında Oğuz kendi adını kendisi koyuyordu. Dede Korkut ta da bir çocuk kahramanlık göstermedikçe ona ad verilmiyordu bu yüzden adsız kalmak büyük gurur incitici bir durumdu. Eski Yakutlarda ise çocuğa geçici bir isim veriliyordu, bilahare çocuk bir yiğitlik, yararlılık gösterdiğinde, ona kalıcı ismi veriliyordu. Battal Gazi destanında Battal ın asıl adı Cafer di ve kahramanlıklar gösterdikten sonra Battal adını almıştı. Ad koyma geleneğinin ilk kaynağı yine Orta Asya dır. Adın mistik gücü olduğundan, sosyal çevrede herkesin sevgisini kazanmış birinin adının çocuğa verilmesi gelenektendir. Kağan Kan-Kapçıkay ın ölü çocuğu dirilttikten sonra (örtü yardımıyla) yurduna götürüp bir kadının ona ad adaması. Destanda bu şekilde karşımıza çıkıyor. 265 Dört kulaklı boz tay Ak boz at oldu Onlar yurtlarına geldiği için Yedi yıl şölen oldu Bahadır oğlanı ortaya çıkardı Altın paltolu alplar Bronz paltolu pehlivanlar Bağışlanmış oğlana Ak Boro Atlı Altın Topçı bahadır oldun diye Bir kadın ad adadı. Altın Topçı üç Monus tarafından öldürülüp gömülmüş, Kan-Kapçıkay tarafından yeniden diriltilip bakılmış ve çocuğun av sırasında yedi maralı babasına getirmesi, sonra ülkelerine dönen Kağan ın şölen yapıp çocuğa bir kadının ad vermesi ve çocuğun büyüyüp üç Monus tan öcünü alması olarak devam ediyor. Kan-Kapçıkay destanını incelerken (tiplerin) kahramanlarının hepsinin özelliklerini, motifler ve mitlerin tek tek kapsamlı bir şekilde yazılması çok uzun olacağı için yukarıda vermiş

12 olduğumuz Destandaki Kahramanlar ve destandaki Mitler ve Motifler bölümünde destanda adı geçen şahısların adları ve destanda geçen motiflerin listesi verilmeye çalışılmıştır. Burada her isim ve her motif üzerinde ayrı ayrı çalışılması gerekmektedir. Onun için biz burada kısaca destanı incelemeye çalıştık. C) Kutsal Kitap Destanda geçen kutsal kitap (Bilgelik kitabı) motifi, Kan-Kapçıkay ın günlerce dinlenip yola çıkmadan önce baktığı ve yurdunun huzur içinde olduğunu gördüğü kitaptır. Kutsal kitaptan bahsedilirken şöyle deniliyor. Kağan Kan-Kapçıkay Kutsal kitabı alıp, Yüce, bilgelik kitabını alıp Parmağıyla sayfaları çevirmiş Başparmağıyla çevirip bakmış Altın taşlı ala dağın Öbür yanını incelemiş. Burada görülüyor ki kutsal kitap bir nevi büyücülerin kullandığı sihirli küredir. Kan- Kapçıkay kutsal kitabın sayfalarını çevirirken atı Kan Ceeren in haklı olduğunu görerek yola çıkmış. Destandaki kutsal kitap motifi bize dini inancı da böylece göstermiş olur. D)Sihir Motifi Türk destanlarında sihir motifi de önemli yer tutmaktadır. Uygur Destanı nda yurt bütünlüğünün ve halk saadetinin simgesi olarak bilinen bir ya da taşı rivayeti bulunmaktadır. İslâmiyet ten sonraki Türk destanlarında bu sihir unsuruna fazlaca yer verilmiştir. Örneğin; Battal Gazi destanında Battal Gazi ile kâfirler savaşırken meydana bir cadı girer ve karşısına çıkan Müslümana karşı efsun okuyunca Müslümanların elleri bağlanır, tarafı sularla kaplanır. Aynı destanın bir başka yerinde de yine cadı ağzından ateşler saçan yanındakilerle Battal Gazi ye karşı gelir, efsun okuduğu bir taşın içindeki Battal Gazi ye atınca Battal Gazi nin etrafını alevler kaplar. Ateşin içinden çıkan bir ejderhayı da Battal Gazi okuduğu bir dua ile etkisiz kılar ve sihir bozulur. Altaylılarda Şamandan başka ırımcı denilen insanlar vardır: bunlar saralı adamlardır. Saraları tuttuğu zaman bunlar gaibden, öte dünyadan, bilinmeyenlerden haber vermektedirler. Şamanlar fal kelimesinin karşılığı olarak Tölge kelimesini kullanırlar. Çok değişik falcılık türleri vardır. Hayvanların kürek kemiğine bakarak gaibden haber verenlere yağrıncı, koyun tezekleriyle fal bakanlara kumaldekçi, değişik nesnelerden yola çıkarak fal bakanlara ise ırımcı adı veriliyor. Kürek kemiği falına Kırgızlar da, Kazaklar da, Nogaylar da hatta Japon ve Yunanlılar da rastlanılır. Kırgızlar ın Manas Destanı nda da Manas ın yanıbaşında kürek kemiğine bakan bir falcı bulunduğu yazılıdır. Kalmuk Hanı Yolay da falcısıyla gezmektedir. 266

13 Nogay Halk Edebiyatında, hikaye ve destanlarda da kürek kemiği falı geçmektedir. Edige ile Toktamış Han Destanı nda kürek kemiği falı konu edilmektedir. Altay ve Yakut Şamanları nda kürek kemiği falı yaygındır. Yakut Dolganlar ve Karagaslar bu fal için esas olarak geyik kürek kemiğini tercih ederler. Sagaylar, kürek kemiği falı ile sadece kaybolan eşyalar hakkında bilgi sahibi olunabileceğini belirtirdi. Türk göçebeleri arasında aşık kemiği adı verilen kemikler ile fal açmak adeti vardır (Şener 2010 s.86). E)Sayı Motifi Destanda geçen motiflerden bir tanesi de eğer destanlarda da görmeye alıştığımız sayı motifidir. Bu motif aslında destancılar tarafından abartılı şekilde anlatılan bir konudur. Örneğin altmış gün şölen oldu, doksan gün ziyafet verildi gibi F)Canın Nerde Olduğunu Bulup Öldürme Motifi Destanların çoğunda öldürülmek istenen düşmanın mitolojik olarak canı başka bir varlık ya da nesne gibi şeylerde gizlidir. Düşman ortadan kaldırılmak isteniyorsa bu canın nerede olduğunun bilinmesi gerekir ki o öldürülebilsin. Kan-Kapçıkay Destanı nda da üç Monus un canının yavru su samurunda olduğu öğrenilip, Altın Şuru tarafından yavru su samurunun öldürülmesi olarak karşımıza çıkar. Değerlendirme Kan-Kapçıkay Destanı diğer destanlarda görülen özelliklerden farklı bir destandır. Bu daha çok halk hikâyesi özellikleri taşır. Çünkü başta destan kahramanının özellikleri diğer destanlarda görülen halkı için mücadele eden bir kahramanların özellikleriyle örtüşmez. Destan kahramanı Kan-Kapçıkay ın mücadeleleri (biri dışında) ferdidir. Bu yönüyle daha çok Köroğlu Destanı ndaki kahramana yakın özellikler taşır. Yine başka bir özellik ise diğer destanlarda görülen olağanüstü doğum, çabuk büyüme, kendini (rüştünü) ispat edip ad alma, düşmanla mücadele, kurultayın toplanması ve kağan olunma gibi unsurlar Kan-Kapçıkay destanını diğer destanlardan ayıran özelliklerdir. 267 KAYNAKLAR Akyüz, Çiğdem, Manas Destanı nda Alp Kadın Tipi, Bars, M., E., Battal Gazi Destan ında Düşman Kahraman Tipi, The Journal of Academic Social Science, Yıl: 3, Sayı: 12, s. 269, Haziran Bars, M., E., Tarih Okulu Dergisi (TOD), 2014 Yıl 7, Sayı 17. Çobanoğlu, Özkul, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Ankara: Akçağ Yayınları Ercilasun, A.B., Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ank Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, 41. Baskı, Boğaziçi Yayınları, İst Güzel, A.-Torun, A., Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, 4. Baskı Ank Hooke, Samoel Henry, Ortadoğu Mitolojisi, 4. Baskı, İmge Yayın Evi, İst Kaplan, M., Oğuz Kağan-Oğuz Han Destanı. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları. s (2005). Köprülü, Fuad, Selçukîler Zamanında Anadolu da Türk Medeniyeti, Milli Tetebbûlar Mecmuası, C.II, No:5, 2002.

14 Öcal, O., M., Destanlarımızdaki Olağanüstü Doğum Motifi Etrafında Manas. Milli Folklor, Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, Ankara l971. Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi C 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu. (1998). Şener, Cemal, Şamanizm Türklerin İslamiyetten Önceki Dini 14. Baskı Etik Yayınları, İst