.Marmara Depremi ve Düşündürdükleri: Afet Yıkıntı ve Atıkları Yönetimi

Transkript

1 .Marmara Depremi ve Düşündürdükleri: Afet Yıkıntı ve Atıkları Yönetimi Hamit Palabıyık * 17 Ağustosta Marmara Bölgesinde, ardından ı 2 Kasım ı 999'da Bolu- Düzce'de yaşanan deprem felaketi, ülkemizin ve insanlığın geçen yüzyılda yaşadığı en büyük doğal felaketlerden birisi olarak tarihe geçmiş, Sakarya, İzmit, Yalova, Bolu ve Düzce illerimiz ve civarları başta olmak üzere yerleşim alanlarının sosyal ve fiziki altyapısı'nı yok etmiştir. 17 Ağustos Marmara Depremi ile 29 Eylül 1999 tarihinde Yalova'da meydana gelen depremde, insanırnız yaşamını kaybetmiş, insanırnız yaralanmıştır konut ve işyeri yıkılmış veya ağır hasarlı olup 78. ı 69 konut ve işyeri orta derecede hasar görmüştür. 12 Kasım ı 999 Bolu- Düzce Depreminde ise, 800 insanırnız yaşamını kaybetmiş, insanırnız yaralanmıştır acil yıkılacak bina yanısıra, konut ve işyeri yıkılmış veya ağır hasarlı olup, konut ve işyeri ise orta derecede hasarlı durumdadır. 1 Depremden yaklaşık onaltı milyon kişi çeşitli oranlarda etkilenmiş, ağırlıklı olarak karayolu, demiryolu, enerji dağıtım ve haberleşme tesisleri hasar görmüştür. Sadece Marmara Depreminin sermaye birikimi ve ulusal hasıla üzerindeki etkisinin 9-13 milyar dolar aralığında olması beklenmektedir. 2 Ülkemizin jeolojik karakteristiği dikkate alındığında, çeşitli doğal afetlere maruz kaldığı bilimsel bir gerçekliktir. J Sadece 1990'1ı yıllarda yaşanan felaketler bunu göstermeye yeterlidir Erzincan, 1995 Dinar, 1998 Ad~na Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Araştırma Görevlisi i tarihi saat ve tarihi saat itibariyle, T.C. Başbakanlık Kriz Yönetim Merkezi Basın Bildirileri. 2 Depremin Ekonomik ve Sosyal etkileri: Muhtemel Finans ihtiyacı Kısa- Orta ve Uzun Vadede Alınabilecek Tedbirler, DPT Elektronik Kütüphanesi, , :3 1900'10 yıllarda. önemli kayıplara neden olan 122 deprem olmuştur. Son depremler dışında bilinen can kaybı 'dur. Bir milyon konutun üçte biri yıkılmıştır. Yaralılar ve tamir edilebilir yapılar dikkate alındığında tablo daha da ağırlaşmaktadır. Yurdun yüzde 92'lik kısmı. righter ölçeğine göre 6.0 veya daha yukarısındaki değerde deprem feıaketine uğramıştır. istatistiksel verilere göre sismik olaylarda her yılortalama 804 kişi canını yitirirken kişi yaralanmakta ve yapı ağır biçimde hasar görmekte veya yıkılmaktadır. Ronald Steven Parker, "Disaster Vulnerability: Lessons from Four Turkish Urban Areas". Informal Settlements, Environmental Degradation, and Disaster Vulnerahility: The Turkish Case Study, Ed. Ronald Parker. Akira Kremier. Mohan Munasinghe, The World Bank- The International Oecaue for Natural Reduction, Washington, O.c s..10. Çağdaş Yerel Yönelimler. Ci/I 95;ayl i Ocak s

2 82 Çağdaş Yerel Yönetimler 9 (i) Ocak 200() Ceyhan, 1999 Marmara, Yalova ve Bolu- Düzce "depremleri"; 1995 İzmir, 1998 Batı Karadeniz Bölgesi "sel" felaketi: i 994 Senirkent, 1996 Trabzon "heyelanları" bun lardandır. Ulusça yaşad ığımız son deprem felaketleri sonucunda, ulusal gündemimize "depremle yaşamayı öğrenmek", "depremden kaçınmanin imkansız, ancak depremin neden olabileceği zararları en aza indirmenin mümkün olduğu" gibi kavramların girmesi yanında şu gerçekler de gün yüzüne çıkmıştır: Toplum olarak Him sektörlerin afetlere hazırlıksız olması; düzensiz yapılaşmanın ve kentleşmenin boyutları ile afet zararlarının büyük boyutlara u laşmasındaki rolu; afet öncesinde korunma ve zararların en aza indirilmesine yönelik hazırlık ve uygulama çalışmaları ile afet sonrasında zararların giderilmesinde uygulanabilecek gerçekçi ve uygulanabilir bir çalışmanın olmadığı görülmüştür. Çağdaş dünyada her doğal afetin acil durum yaratmadığından hareketle, toplumsal sektörlerin hazırlıklı olması konusunda merkez- yerel yönetim ve diğer ilgili sektörlerin işbirliğinin sağlanamamış olması en büyük eksikliktir. Bunun yanında tüm olup bitene kayıtsızlıkla yaklaşan ve bozukluğun motorunu oluşturan toplum, temel eleştirilerin odağını oluşturmaktadır. Bu çalışmada, özetle, varolan ulaşım, iletişim ve yönetim sistemlerinin biranda işlemez hale getiren doğal afet durumlarında uygulanması öngörülen acil durum planlarında dikkate alınması gereken ve ilgililere yol gösterici nitelikteki düzenlemelerin belirlenebilmesi amacıyla, uluslararası teorübeler de dikkate a lınarak, afet yıkıntı ve atıklarının çağdaş yönetimi konusu incelenmiştir. Çağdaş gerekleri açısmdan "garip" ama o kadar da üzücü olan kazalarla"' dikkatleri çeken genelde katı atıkların çağdaş yönetimi, özelde ise afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusu, kriz yönetim planlarının ve gel iştiri len kriz senaryoların III bir parçası olarak incelenmesini gerektirmektedir. 5 Afet Yıkıntı ve Atıkları Yönetimi: Uluslararası ve Ulusal Deneyimler ile Sorunun çözümünde Yapılabilirlik Uluslararası Deneyimler Doğal afetler sunucunda çok büyük miktarlarda ve çeşitte kentsel katı atığın oluştuğu bi iinmektedir. Toplumun, varolan kriz durumundan mümkün olabi lecek en suratli biçimde kurtulma düşüncesiyle, bu atıkların genellikle düzensiz 4 Çağdaş katı atık yönetimi sistemi gerekleri gözetilıneden çevreye bırakılan atıklardan kontrolsüz olarak yayılan çöp gazlarının neden olduğu yangın, patlama ve heyelanlar bazı kentlerimizde mal ve can kaybına neden olmuştur. 28 Nisan 1993 tarilıinde, Ümraniye Hekimbaşı depolama alanında meydana gelen facia ile i i ev tamamen çöpler altında kalmış, 39 vatandaşımız yaşamını kaybetmiştir. Tiirkiye'nin Çevre Sorunları 95, rçv Yayını, Kasım 1995, s. 456: Kriton emi- Ekrem Ekinei- Günay Km.:asoy, ıııusal Çevre Eylem Planı: Katı Atıkların ve Tıbbi Atıklanil Yönetimi. DPT Şubat s EPA, Planning for Disasfer Dehris. Environll1cntal Prnteeıion Agcney 5l0- K- <)5- () i (L. 1<)95, s. 2- l. internet vcrsiyonu için bakınız hv/ımıııcpl/disaster/disaster.txl.

3 :\Iarl/wm Depremı ve f)lişiindiirdükleri ın ve acele i le uzaklaştırı lması, depolanması ya da yakılması varolan krizin olumsuz etkilerinin bir bakıma ertelenmesi anlamına gelmektedir. Buna karşılık, geliştirilecek kriz yönetimi planları içinde düzenlenecek afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi planlaması ile olağanüstü durumlarda bu konunun etkin ve başarılı yönetimi sağlanmış olacaktır. En önemlisi, yaşanan krizin somut kalıntılarıııın, gelecekte farklı nitelikte olumsuzlukların nedeni olma olasılığı giderilmiş olacaktır. Amerika Birleşik Devletleri: Oakland Yangmı, Los Angeles Depremi, Hlinois Sel Felaketi, Hawaİİ-Florida Kasırgaları 20 Ekim ı 99 ı tarihinde Oakland Hilh;'de meydana gelen yangın, yapılarda ve doğada önemli ölçüde zarara yol açmıştır. Yapılarda meydana gelen hasarın yaklaşık 1.5 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Afet sonrası toplanan toplam ton materyalin, i tonu geri kazanılmıştır ton metal, yerel çelik endüstrisine: ton ağacın üçte birlik bölümü biyolojik yakıta dönüştürülmüş, yarısı toprak düzenleyicisi olarak kullanılmış; ton beton ve briket ise yol yapımında dolgu malzemesi olarak kullaılılmıştır. Afet bölgesi üçe ayrılmış, her bölgede bir taşeron işletme, afet yıkıntı ve atıklarının yönetiminden sonım lu olmuştur. Evsel nitelikli zararlı ve teh iike!i atıkların yönetimine özel önem verilmiş olup, genel temizleme toplam maliyetinin Liçte ikilik kısmı mülk sahiplerinin sigortaları, üçte biri ise Federal Acil Durum Yönetim Kurumu (FEMA) tarafından karşılanmıştır.(ı 1992 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nin Los AIZReles kentinde yaşanan sosyal kargaşa sonucu ortaya çıkan yıkıntı ve atıkların yönetimi sorunu, yetkililere bu konuda önemli tecrübeler kazandırmış: kriz sonrası oıiaya çı~an atıkların yüzde 80'i başarılı biçimde geri kazanılmıştır yılı i 7 Ocağında Los Angeles'da yaşanan deprem sonrası oluşan 7 milyon metreküp yıkıntı ve atığın, i tonu geri kazanıın ile değerlendiri.lmiş, elde edile yüzde 76'lık geri kazanım oranıyla metre küplük depolama alanından tasarruf sağlanx mıştır. Yetkililerin ifadesiyle, ilk kez uygulanan deprem yıkıntılarının geri kazallllmasl çalışmasıyla, daha önceki bertaraf mal iyetlerinin çok daha altında bir rakama yıkıntıların etkin yönetimi gerçekleştirilmiştir. Özel sektör geri kazanım işletmeleri, ylizde 87 geri kazanma oranıyla günde tondan fazla yıkıntıyı işlemiştir. lj Los Angeles kenti, halen, deprem yıkıntılarının yönetiminde geri r. California Integrated Waste Manageıııent Board Disaster Plan. OÔ.O httpl/: 7 EPA Reusable News. "Managing 'Oisaster Debris' Turning Wreckle into Resource". EPA.'i:10- N- lj4- ()(n Spring IlJlJ4, s, 1-3. x "Millions Toııs of Earthquake Debris Recovered", BioCycle, July IlJlJ). Volume 3ö. Issue 7. s, 27. LJ J.P. Eliman. President of the L.A. Board of Public Works. "Ciıy Recydes Over 1.62lJ,()O() Tons or Northridge Earthquake Oebris", BioCycle. January. i l)l)6. s, 26,

4 84 Çağdaş Yerel Yönetimler 9 (i) Ocak 2000 kazanım ve azaltım uygulamalarında başlıca üç temel yol kullanmaktadır. Bunlar: Bilginin yaygınlaştırılması: Depremden sadece iki gün sonra, deprem yıkıntılarının temizlenmesi faaliyetlerine katılabilecek 2.700'den fazla özel sektör işletmecisi, bu yıkıntıların geri kazanılmasına ilişkin yeterli bilgi ile donatılmıştır. Bununla birlikte Los Angeles kenti, kendi katı atık servisini, yıkıntıların geri kazanılması konusunda yönlendirmiştir. 2 ı Ocak tarihi itibariyle kent yönetimi, ortalama 50 keşif elemanının yönlendirdiği yıkıntı kaldırma ve transfer işletmecileri ile, kent sakinlerinden telefon aracılığıyla aldıkları ihbarlarla harekete geçerek yıkıntı toplama işine girişmiştir. Lll Materyal/erin geri kazanılması: Hukuki düzenlemeler her ikamet edenin, geri kazanılabilir materyallerin toplanabilmesi amacıyla kendi deprem yıkıntı ve a tıklarını ayrıştırmasını zorunlu kılmaktaysa da beııi miktardaki yıkıntı ayrıştırılmadan depolama alanına gidebilmektedir. Bu tip ayrıştırılamamış yıkıntı ve atıklar, materyallerin tekrar geri kazanılması için atık işletmelerine götliri.iimektedir. Başta yerel halkın bu katılımı ve çabası hem etkinliği hem de maliyetin düşmesini sağlamaktadır. Alateryallerin karşılıklı değişimi: Los Angeles k(;:nt yönetimi, bazı toplumsal aksi takdirde geri kazanılamayacak olan temiz ve kullal1tlabilir tuğla grupları bloklarını, metalleri ve ağaçları ayırmaları için istihdam etmiştir. Buna karşılık çalışanların oldukça mütevaz) bir ödenek almaları yanında bunları kendi işlerinde kuııanmalarına da izin verilmiştir yılı Eylül ayında Hawaii adalarından Kauai'de kasırga "lniki"nin neden olduğu 5 milyon metreküp yıkıntının yüzde 55'i geri kazanılmıştır. Yerel nitelikteki bu başarı, kriz dönemi yıkıntıları yönetiminde "ulusal model" olarak nitelendirilmiştir. Evlerin tavanıarından ve diğer ev eşyalarından geri kazanılmış ton yıkıntı metal Asya piyasalarına pazarlanmış; tondan fazla bitkisel nitelikteki atıklar ise kompostlanmıştır. Kaou Katı Atık Yönetimi Koordinatörü bunu "üçlü kazanç" olarak ifade ederken; kentsel katı atık yönetiminin, özel geri kazanım işletmecilerinin ve geri kazanılmış materyaller piyasalarının kazancına dikkati çekmiştir. Bunun yanında ada yönetimi, ton afet yıkıııtı ve atığını biyoloj ik yakıta (biofuel) dönüştürerek şeker işletmelerinde kullanmayı planlamaktadır. Ağustos ı 992'de Florida 'nın Dade bölgesini etkileyen kasırga "Andrew"in neden olduğu ve bölgenin ı O yıl boyunca üretebileceği kentsel katı atığa denk LO John H. Gulledge P.E.. "Calabasa Landfıll Earthquake Debris Recovery Prograınıne", Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International EnvironmentaI Technology Centre, Technicnl Publication Series 2, Osaka- Shiga. Japan, ı 99.'i, s. 49.

5 A1armam Depremi ve Dü.şiindürdlikleri 85 düşen 43 milyon metreküp afet yıkıntı ve atığı, yerel idare tarafından başarıyla yönetilmiştir tondan fazla bitkisel atık, kasırganın toprağa verdiği zararı gidermek amacıyla toprağa katkı maddesi olarak kullanılmıştır. Aynı zamanda metaller, beyaz eşyalar ve diğer geri kazanılabilir maddeler afet sonrası süratle geliştirilen geri kazanım programları ile geri kazanılmış~ afet sonrası süratle artan pil tüketimini dikkate alan yetkililer, atık pillerin toplanması için mevcut atık piııeri toplama programını genişletmişlerdir. Yine artan şişelenmiş su tüketimini dikkate alan yetkililer, 17 tondan fazla plastik su şişesini geri kazanım amacıyla ilkyardım merkezlerinde toplamışlardır. Japonya: Great Hanshin - Awajiki Depremi 17 Ocak 1995 tarihinde Japonya'nın Kobe, Somoto, Toyooka, HimeJi ve diğer bazı civar bölgelerde meydana gelen deprem sonrası önemli can ve mal kaybı gerçekleşmiştir. II. Dünya savaşından beri bölgede bu kadar önemli deprem ve diğer felaketlerin yaşanmaması sonuçta, Japonya için afet yıkıntılarının yönetimi konusunda bilgi ve uzmanlık birikiminin çok az olmasını beraberinde getirmiştir. 1I Depremden hemen sonra yıkıntıların miktarı ve bunların uzaklaştırılması konularında önlemler alınmış; yal1lcı olmayan yıkıntıların bertarafı için Osaka Merkezi hazırlanmıştır. Gelecekteki atıklar ve yıkıntılar için ise Amagasaki ve Izumiotsu alanları toplam 15 milyon metreküplük alanlarıyla hazır duruma getirilmiştir. Yanıcı nitelikteki yıkıııtı ve atıklarla karışık olanlar toplama merkezlerine kabul edilmemiş; bunların mümkün olabildiğince nihai bertaraftan önce ayrılmış olmaları gerekli kılınmıştır. Japonya~da yerel idareler tarafıııdan afet yıkıntılarının yönetiminde uygulanan önlemler olarak: i.toplanan yıkıntı ve atıkların geçici olarak biriktiri leceği güveni i alan ların bel irlenmesi, i i.intikal ediş önceliğine göre yıkıntıları yanıcı olan-yanıcı olmayan' biçiminde ayırarak ilgili depolama alanlarına ve merkezlere transfer etmek, iii. atık miktarının azaltılması ve geri kazanılması konusunda olası birçok uygulamayı gerçekleştirmek sayılabilir. 12 Ulusal Deneyimler Afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi, konusu itibariyle mevcut katı atık yönetimi programı ve kriz yönetimi planlarıyla entegrasyon u gerektirmektedir. Geii Toplam ölo sayısı: 5480, Toplam yaralı: 34900, Yanmış bina ( al1c), Yıkılmı~ bina: 192,706 ( hane), Toplam afet yıkıntısı: 18,500,000t (15,500,000 metreküp) Naorumi Kuramoıo, 'The Aclual State of Demage and Measures Undarlaken in Hyogo Prefeclure". Earthquakc Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka- Shiga, Japan, s, Tüshio lrie. "Lessons from the Hanshin- Aw~ji Earthquake Final Disposeıl of Solid Waste". Earthquakc Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environınenıal Technolog) Centre. Technical Publication Series 2. Osaka- Shiga. Japan, s. 24-2i\,

6 86 Çağdaş Yerel Yönetimler 9 (i) Ocak 20()O nelde ulusal ve yerel ölçekte kentsel katı atık yönetimi konusunda çağdaş anlamda olması gereken konumda bulunamayışımız nedeniyle, özelde ise afet yıkıntı ve atıkların yönetimi konusuna, çağdaş toplumlarca artık kabul edilemez n itel ikteki "gözden uzak olsun" an layışıyla yaklaşmayı sürdürınekteyiz tarihi i "Katı Atıkların Kontrolü Y önetmel iği"nin birinci maddesi nde, zararlı a tık sın ıfına girmeyen hafriyat toprağı ve inşaat molozları yönetme iik kapsam ında sayıim ış olup, 2872 sayılı "Çevre Kanunu"nun sekizinci maddesinde, kirletme yasağı başlığı altında "her türlü atık ve artığı, çevreye zarar verecek şekilde, ilgili yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak doğrudan veya dolaylı biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak, u zaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır" hükmü yer almaktadır tarihinde kabul edilen, "Doğal Afetlere Karşı alınacak Önlemler ve Doğal Afetler Nedeniyle Doğan Zararların Giderilmesi için Yapılacak Düzenlemeler Hakkında Yetki Kanunu"nun D üçüncü maddesinde bel irlenm iş i1 kelerden biris"i de, (g), doğal afet bölgelerinde çevrenin konınmasına yönelik hizmetlerin yürütülmesini gözönünde bulundurmaktır. Mevcut yasal düzen lemelerde konu şöylece ele alınmıştır: 1959 tarih ii 7269 sayılı "Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun", yıkıntıları temizleme işlerinin yürütülmesini valiliklere bırakmıştır (madde 4). Yıkılması gereken binaların yıkımının, yıkım masraflarının yıkım malzemesi nden karşılanmak kayd ıyla gerçekleşti rileceği n i belirtir (madde 3, 6/a- ç, 14,15). Afet yıkıntı ve malzemeleri mal sahibine aittir (madde 24). Yıkıntı kaldırma, temizleme, yıkıntıların döküleceği yerlerin be I i rlenmesi, işleri n yürütilimesi konularında afeti n meydana geld iği yerin mü ik i amirliği, "iı Kurtarma ve Yardım Komitesi" ve "Kurtarma ve Yıkıntı Kaldırma Hizmetleri Grubu" sorumludur ( tarih, 88/12777 sayılı "Afetlere İ lişkin Aci i Yardım Teşki latı ve Planlama Esaslarına Dair Y önetmel ik~' madde 4, 14/b, 24). Sözü geçen yasa ve yönetmelikte yıkıntılar, kolayeı ve merkezi bir anlayışla ele alınarak,l~ yıkım masraflarının idare tarafından yıkıntı sahibinden karşılanması için yıkıntı bir meta olarak görülmektedir. Yıkıntı kaldırma, temizleme ve dökü leceği yerlerin belirlenmesiyle i 19i i i düzenlemelerin sadece "yazılı'" olarak belirlenmiş olmasının önemli olmadığı son deprem felaketiyle ortaya çıkmıştır. 13 RG: /2380 i, Kanun No: Afetlerle ilgili ulusal yasal düzenlemelerimizin başlıca üzelliği merkezi "önetim ağırlıklı olmasıdır tarih sayılı Resmi Gazete. Sivil Miidafaa Kanunu ik Bdediy(' Kanununda I)('ğişiklik Yapılmasına Dair Kanun Hiikmiinde Kararname Karar Sayısı: KlfK/5R6. madde 7. i 5XO sayılı neledi ye Kanunu'nun belediyelerin görevlerinin sayıldığı i 5. maddesine X2. bend eklenmiştir. Düzenlemeye geıre. "afetlerde mülki idare amirinin emriyle gerek kendi görev sahası içinde gerekse diğer il. ilçe. belde ve köyler de kurtarma ve yardım hizmetlerinde bulunmak. afetzedelere yardınıcı olmak 13u görev 8üyükşdıir statüsün deki yerlerde: büyükşehir belediyeleri tarafından yerine geririlir".

7 MarmClra J)epremi ve J)üşlindlirdüklen X7 Y ıkıntıların yönetimine ii işkin planlama ve uygulama i le ko LTı ite ve hizmet gruplarının çalışmalarına yön verecek çağdaş düzenlemelerle birlikte yapılacak yasal düzenlemelerde yerel yönetimlere görev ve yetkilerle birlikte Çevre Bakanlığına da gözetim ve denetim görevi veri Imel idir. Afet yıkıntı ve atıklarınııı yönetimi, yaşanan tecrübelerle günümüzde uluslararası başarı Iı uygulamalara koilli olurken, ülkemizde sadece kısa dönemde toplumun belli bölümünün dikkatini çekmektedir. Konu ile ilgili bilimsel çalışma ise yok denilebilecek niteliktedir. 13 Mart 1992 tarihinde Erzincan'da meydana gelen deprem sonucu konut tamamen ya da ağır Iıasarlı olarak yok olmuştur ile 1 milyon ton arasında tahmin ed ilen deprem yıkıntıları yol boylarına, gelişigüzelolarak kentin çevresine trafiği engelleyici ve çevreye zararı i olabilecek nitel ikte boşaltılmıştır. 15 Yaşadığımız son felaket sonrasında da yaşanan şok ile aynı doğrultuda davranl11l1lş~ Değirmendere'de hafriyat- moloz atıkları bazı yerlerde denize, bazı yerlerde denize ulaşan derelere ve bölgede düzensiz olarak farklı alanlara boşaltılmıştır. Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü tarafıııdan yapılmış çal ışmada, deprem sonrası bölgede yaşanan en ciddi sorunların başında katı atıkların toplanması ve bertarafı işi olduğu belirtilmiştir. I (' Sakarya İli'nde, yıkım ve enkaz kaldırma işi. görevlendirilen vali yardımcısı koordinatörlüğünde ele alınmış; tarihinde yıkım ve enkaz kaldırma işi toplam i O taşeron işletmeciye ihale ed iim iştir. Felaketi takip eden i Ik günlerde afet yıkıntı ve atıklarına alışageimiş biçimde gel işigüzel davranılarak bir kısmı Sakarya nehri kıyısına, büyük bir bölümü ise vilayetçe belirlenen ve kısmen bataklık olarak nitelendirilen bölgeye kontrolsüz biçimde depolanmıştır. Hiçbir ayrıştırmaya tabi tutulmaksızın. tarım ve yerleşim alanlarıyla karayolu yakınıııa kontrolsiiz biçimde yıkıntıların depolandığı alanda enkazın halen içten yanmakta olduğu gözlenmektedir. Alana girişin kontrolsüz olması nedeniyle a deta bir demir deposunu andıran alandan geri kazanılabilir maddeleri ayrıştırmaya"çalışan vatandaşlarım izill her an teh like i le karşı karşıya kalması olasıd ır tarihi itibariyle Sakarya Valiliğinden edinilen bilgilere göre deprem bölgesindeki yıkım ve enkaz kaldırma konusunda yapılanlar aşağıdadır Erik K. Lauritzen, "Solving Disaster Wasıe Probleıııs", a.g.k., s. (ıo. 16 Dokuz Eylül Üniversitesı Çevre Mühendisliği 13ülülııü. Marmara Depremi Çevresd Etkileri Projesi. Bölüm 3, Bölümlimliz Kentleşıne ve (.'evre Sonıııları Ana Bilım Dair olarak tarihinde bölgede gerçekleştirilen çalışma da bu helirlemeyi teyit etmektedir. 17 Marmara ()epı"emi Sakarya ili Yıkım ve Eııkaz Kaldırıııa iş ilerleme Raporu. Sakarya Valiliğ.i. OJ.O , Rapor NO.S6; Düzce Ilepremi YıkıiLi \"1.' Enkıız Kııldırıııa İş İlerleme Raportl, OJO 1.20()O. Rapor No. ı 7.

8 88 Çağdaş Yerel Yönetimler 9 (i) Ocak 2000 Sakarya i:ıi Merkez, İlçeler ve Köyler Kati- İtiraz Hasar Tespiti Konut işyeri Y ıkık Ağır Hasarı i Orta Hasarlı Az Hasarlı Hasarsız Sakarya İli Vıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Vıkım Enkaz Kaldırma İhale Öncesi ( ) (Bina) NaklediJenGenel oplam(konut+işyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan Sakarya İli Köy Hizmetleri iı Müdürlüğü Vıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Vıkım Enkaz Kaldırma Vatandaşça Kaldırılan(Konut) Nakledilen Genel Toplam(Konut+Bina) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı ı Kalan O Bolu ili Vıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Vıkım Enkaz Kaldırma Nakledilen Genel Toplam (Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan Düzce ili Vıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Vıkım Enkaz Kaldırma Nakledilen Genel Toplam (Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan Kaynaşh İlçesi Vıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Vıkım Enkaz Kaldırma Nakledilen Genel Toplam (Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan 287

9 Marmara Depremı ve Düşündürdükleri 89 Afet Yıkıntı ve Atıkları Sorunu çözümünde YapıiabBir Yaklaşımlar Doğal afetler, birçok nedenlere bağlı olarak her an insana, mala ve çevreye potansiyel zarar verebilecek niteliktedir. Olası bir afetin neden olabileceği o lumsuz etkileri en aza indirmek, yaşanacak belirsizlik ortamını başarılı biçimde yönetebilmek amacıyla ilgili konularda tüm sorumlu aktörlerin bir araya gelerek kapsamlı "Kriz Yönetim Planları"nın hazırlanması ve/veya varolan planların uygulanması, afet sonrası oluşacak belirsizlik ve kargaşa ortamında nasıl hareket edileceği konusunda ilgililere yol gösterecek önerrili bir stratejidir. Günümüzde yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeylerde planlamalar yapılmaktaysa da, burada, bir kriz anında yerel düzeyde yapılması gerekenler ve alınacak önlemler konusuna öncelik verilmiştir. Büyük doğal afetler sonucu ortaya çıkan "yıkıntıların" nasıl yönetileceği konusu bu anlamda kriz yönetim planlarının önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Afet sonrası çalışmaların başlıca amacı olan insan yaşamının güvenliğinin sağlanması yanısıra, yıkılmış ve her an yıkılabilir binaların ve diğer yapıların daha önceden planlanmış atık yönetimi programı kapsamında güvenli biçimde yıkılması, yıkıntıların en uyguıı son uzaklaştırımı, acil müdahale planları ve entegre atık yön.etimi bakımından önem taşımaktadır. Yeni bir yüzyılın başlangıcında olduğumuz şu günlerde genelde atıklarııı yönetimi, özelde ise yapı ve yıkıntı atıklarınııı başarı ii yönetimi konusu tüın toplumların karşılaştığı sorunlardandır. Gelişmiş ülkeler konuyu yönetilmesi gereken bir sorun olmakla birlikte geri kazanılması gereken kaynak olarak ele almaktadır. ı 980'li yılların sonlarından başlayarak artık kentler, atık hizmetleri sunumunda uydulardan ve yaklaşık 200 farklı veriyi içine alan coğrafi bilgi sistemlerinden (C/S) yararlanmaktadır. ll! Yine bazı kentler küçük ama düşüncedeki değişikliği göstermesi bakımından önemli olan, çöp ve/veya atık programlarının adlarını "kaynak programı" olarak değiştirll1iştir. I' ) Nihai bertaraf alanlarının kısıtlılığı ve sınırlı doğal kaynaklar dolayısıyla, bu konuda yapılan çeşitli çalışmalar, bu tip atıkların geri kazanılmasını ön plana çıkarmıştır. Günümüzde bir çok Avrupa ülkesinde yapı ve yıkıntı atıklarının yüzde oranında geri kazanımı ekonomik olarak anlam taşımaktadır. ın Bir afet sonrası, çok kısa zaix San Diago, ABD., çevresel Hizmetler BölümiL Michael Fiekes. "Putting waste on the Map", World Wastes, January Volume 41, Issue I '1 Los Angeles. ABD.. Kentsel Alanda Katı Kaynaklar Geridönüşüm Bölümü. "Progressive Waste Programs Key to Los Angels' Success", World Wastes. March 1997, Volume 40, Issue ], s. 20: "New Names", World Wastes, November 1998, Voltime 4'1, Issue i i. 15, 20 Yaklaşık 350 milyon nüfuslu Avrupa Bırliğinde yıllık üretilen yapı ve yıkıntı atıkları milyon ton arasında değişmektedir. Birçok üye ülke bu atıkların geri kazanılması maliyetlerinin bertenıf maliyetlerinden daha ucuz olması nedeniyle yüzde arasında geri kazanım hedetlerini benimsemişlerdir. Erik K. Lauritzen, "Solving Disaster Waste Problems". Earthqııake Waste Symposiıım Osaka 12- l3.hıne 1995

10 90 Çağdaş Yerel Yönetimler 9 (i) Ucak 2000 manda başarılı biçimde yönetilmesi gereken büyük miktarlardaki yıkıntı ve atığın ortaya çıkması, afet yıkıntı ve artıklarının yönetimi sisteminin kurulmasını zorunlu hale getirmektedir. ıı Afet Atıkları Yönetiminde Genel İlkeler Birinci ilke, afet esnasında ve sonrasında insan yaşamının korunmasıdır. Acil müdahale planları kapsamında afet yıkıntı ve atıkları yönetiminin bu ilkesi, a fette büyük hasar görmüş ve varlığı artık insan yaşamı ve çevresi için büyük risk taşıyan yapıların kontrollü biçimde yıkılarak, olası insan yaşamı kayıplarının ölüine geçilmesini anlatır. Bunun gerçekleştirilebilmesi ise afet sonrasında yaşamsal öneme sahip olarak belirlenen su, kanalizasyon, iletişim ve ulaşım gibi altyapının süratle yeniden inşasına bağlıdır. Bu nitelikteki bir müdahaleden sonra. afet atıkları yönetiminin ikinci ilkesi olarak, ortaya çıkan büyük miktarlardaki yıkıntı ve atıklarla nasıl mücadele e dileceğinin kısa ve uzun dönemde belirlenmesi gelmektedir. Bu ilkenin gerçekleşebi Imesinin ön koşulu ise, ortaya ç ıkan hasar. yıkıntı ve atıkların miktar ve niteliklerinin gerçekçi biçimde belirlenmesidir. Tam anlamıyla bilimsel gerçekliğe uygun bir saptamanın ardından, yıkıntı ve atıkların genel çeşitlerine bakılarak ayrıştırılnıası, sonraki yeniden inşa faaliyetlerine ve ikincil pazarlara yararlı kaynak oluşturacaktır. Son olarak ise, söz konusu yıkıntı ve atıkların yönetiminde geliştirilecek stratejilerde başta yerel bölgenin ve halkın önceliklerini dikkate alması ilkesi gelmektedir. Yararlı maddelerin ayrıştırılması kadar zararlı nitelikte olan atıkların ayrıştırılarak düzenli biçimde bertaraf edilmesi transfer, işgücü, işleme gibi faaliyet giderlerinden tasarruf edilmesine neden olurken çevreye de verilecek zarar en aza indirmiş olacaktır. ll Afet yıkıntı ve atıkları yönetimi planı, genel ilkelere uyguıı olarak şu konuları kapsamalıdır. 2J Yünetimde K(}(}rdinasy(}n: D(}ğal ((fet durumu/ula yerel yüııetim yetkilileri, irtibat kur(ıcaklart diğer yünetsel birimleri, oııla"n yetki ı'e.\'orumluluklarmı bilmelidir. Procccdings. UNEP International Envirol1mcntal Technology Centre. Teclmical Puhlication Series 2. Osaka Shiga. Japan s, A.g.k., S, 60, 22 John H. Gullcdge P.E.. "Comment 2". Earth(ıuakc Wustc Symposiuııı Osuka 12- U Juııe 1995 Proceedings. UNEP International Environınental Technology Ci.:ntrc. Technıcal Puhlicaıion Series 2. Osaka Shiga, Japan. 1995, s. t)() Bonnie Teaford. "Preparing for Arınagaeddol1: Are you ready for a disastcr"", World Wastes, May 1ı)\)X. Vol. 41. Issue 5, 44-45: Cahfornia Integrated wastc Management Hoanı' Disaslcr Dehris. O(ı.O i

11 ;\1armara /)eprell1; ve!jiişiindiirdüklen t) i Kurumlar arası ilişkilerin belirlenmesi; "Yıkıntı ve Atık Yönetimi Sorumlusu"nun b,elirlenmesi; "Yıkıntı Çalışma Grubıı"nıın oluşturulması, Gerçekleşmesi olası afet türlerinin belirlenmesi, "Kriz Yönetim Planları" ve "Acil Durum Yönetim Sistemi" ile bütünlüğün sağlanması; Yerel ve ulusal katı atık yönetimi ile afet yıkıntı ve atık yönetiminin belirlenmesi; yönetim sistemlerinin bütünleştirilmesi. Belli bir doğal afet sonrası oluşması beklenen afet yıkmtı ve atıklarınııı tür ve miktarmın tahmin edilmesi. Yerel nitelikte envanter çalışması, Doğal afet durumu analizi ile atık tür ve miktar analizi çalışması. "Geçici Depolama Alanları"nın belirlenmesi, Materyallerin son kullanımlarının ve ilgili piyasaların belirlenmesi. Materyallerin işlenmesi tekniklerinin. işgücünün, işleme yerlerinin ve konuyla ilgili olası engellerin belirlenmesi, Özel kesim sözleşme ihtiyacının belirlenmesi, Finansal imkanların değerlendirilmesi. Yıkmtı ve Atık Yönetimi Programı: Geri kazllilill,bilir nuuldeleriıı toplanma,w; yıkılması gereken yapılann yıkıııu; evselnitelikli zarfırb ve teltlikeli aıık/ar. Materyallerin ayrıştırılması Yıkıntı programlarına öncelik verilmesi, ve atıkların uzaklaştırımı ile ilgili ilke ve kurallara uygunluk, Yıkıntı ve atıkların ayrıştırılması ve uzaklaştırımı ile ilgili stratejilerin geliştirilmesi, En uygun yönetim programları kombinasyonu'nun oluşturulması; program amaçlarının belirlenmesi, Program süresinin; programın yürütülmesi metodunun belirlenmesi, Programın kısıtlılıklarının işgücü ihtiyacının belirlenmesi. belirlenmesi. Materyallerin işlenmesi tekniklerinin, işleme yerlerinin ve konuyla ilgi li düzenlemelerin belirlenmesi, Materyallerin ayrıştırı lması için teşviklerin geliştiri Imesi. Programın yürütülmesinin denetimi. Beklenmedik durumlar için uygulama planın geliştirilmesi. Eğitim programı. Dokümantasyon ve arşivleme, Sonuç raporunun hazırlanması.

12 92 Çağdaş Yerel Yönetimler 9 (i) Ocak 2000 Geçici Depolama Alanları Geçici depolama alanlarına olan ihtiyacın belirlenmesi, Potansiyel alanların değerlendirilmesinde ilkelerin geliştirilmesi, Geçici depolama alanlarının belirlenmesi, Alanın çevresel değerlendirmesinin yapılması, Alanın kullanım planının geliştirilmesi, Denetim işlemlerine uygulanacak ilkelerin belirlenmesi, Geçici depolama alanının rehabilitasyon planının geliştirilmesi. Özel Kesim Sözleşmeleri Özel kesim sözleşmelerine hakim olacak ilkelerin belirlenmesi, Kısa ve uzun dönem operasyonlara olan ihtiyacın belirlenmesi, işletmeciler ile koordinasyon, Özel mühendislik organizasyonunun.oluşturu lması, Maliyet hesaplamaları, Materyallerin ayrıştırılması ilkelerinin belirlenmesi, Maliyetlerin Karşılanması Yerel ve merkezi yönetim kaynakları, Sigorta kuruluşları, Geri kazanım programları, Özel gelir kaynakları ve dış kaynaklar. Kamuoyu Bilgilendirme Programı Kamuoyu'nun yıkıntı ve atık yönetimi programı, geri kazanılabilir maddelerin toplanması, yıkılması gereken yapıların yıkımı, evsel nitelikli zararlı ve tehlikeli atıklar hakkında bilgilendirilmesi~ yerel halkın ve programın yürütülmesiyle ilgili olan işletmecilerin eğitimi. Afet yıkıntı ve atık yönetlmi planının yukarıda anlatılan niteliklere uygun olarak geliştirilmesinden sonra uygulanması başlıca şu üç konuyu içermektedir. 24 Her türlü atığa acil biçimde müdahale edilmesi, Güvenlik nedenleriyle yıkılması gereken yapıların acilen kontrollü biçimde yıkılması ve oluşan yıkıntıların uygun biçimde yönetimi, Yıkılması gereken diğer yapıların yıkımına devam edilmesi ve oluşan yıkıntı ve a tıkların yine uygun biçimde uzaklaştırımı. 24 Erik K. Lauritzen, "Comment ::I", Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka- Shiga, Japan, 1995, s. 94.

13 Marmara Depremi ve Düşündürdükleri 93 Tüm bu konuların planlamasına ve uygulamasına yön verecek amaç ve politikaların her düzeyde belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken başlıca konular ise şunlardır: Zamanlama tabloları, Özellikle, uygun atık işleme yerlerinin ve geçici depglama alanlarının belirlenmesi, Atıkların geri kazanılması ve son uzaklaştırımı, Güvenlik ve çevresel faktörler. Yerel yönetimlerin özellikle Belediyelerin, afet yıkıntı ve atıkların yönetimi konusunda alacakları başlıca tedbirler olarak ise şunlar sayılabilir: Mevcut atık yönetimi plan ve programlarıyla entegrasyonun sağlanması, Geçici depolama alanlarının belirlenmesi ve gerektiği gibi hazırlanması, Tehlikeli ve zararlı nitelikteki atıkların diğerlerinden ayrıştırılması, Yıkıntı ve atıkların hacim ve miktar olarak azaltılması, geri kazanım, Geçici depolama alanlarında yanabilir nitelikteki atıkların kontrollü olarak yakılması, Diğer atıkların son uzaklaştırımı için kısa ve uzun dönem stratejilerin geliştirilmesi, Afet yıkıntı ve atıklarının çevreye duyarlı biçimde uzaklaştırımı. Acil müdahale planlarında yer alacak afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusu yerel yönetimlerin, özellikle belediyelerin karşısınaönemli bir sorun olarak çıktığı açıktır. Yerel yönetimlerin, afet yıkıntı ve atıklarının başarılı biçimde yönetiminde başlıca şu konulara önem vermesi gerekmektedir. Gerçekleşmesi olası afetlerin tanımlamasının yapılarak, değişik toplumsal sektörleri içine alacak biçimde bir afet senaryosunun Him öğeleriyle hazırlanması, Potansiyel aktörler arası iletişim, bilgi akışının sağlanması, Yerel ve bölgesel nitelikteki kurum ve kuruluşlarla koordinasyonun sağlanması, Halkla ilişkiler, İlgili personel ve teknik personelin hazırlanması, Yeterli araç- gerecin belirlenmesi, Afet sonrası oluşan yıkıntı ve atıkların belirlenmesinde kullanılacak tekniğin belirlenmesi, Yıkıntı ve atıkların transferinde alternatif güzergahların belirlenmesi, Atıklara ilk müdahalenin gerçekleştirilebileceği uygun tesislerin belirlenmesi. Afet sonrası yıkıntı ve atıkların son uzaklaştırımı için uygun bertaraf yöntemlerinin gel İştirilmesi.

14 94 Çağdaş Yerel Yönelimler 9 (f) Ocak ]()()() Sonuç Hayatı boyunca yaptığı çalışmaları, laboratuarının 1914 yılı Aralığında bir gecede yanması sonucunda kaybeden ve sadece yangından üç hafta sonra fonografı çalıştırmayı başaran Thomas Edison. olayın ertesi günü yakınlarına büyük bir iyimserlikle şöyle demişti: "Alette bi~vük hir değer vardır. Tüm hatalarımız yanıp gilti. TanY/ya şükür yenisi için tekrar haşlayabiliriz. '. Yaşanan acı tecrübelerin, bir kez daha aynı acıyı yaşamamak kaygısıyla gelecekteki çabalara yön vermesi kaçınılmazdır. insan yaşamının kutsallığı ve önemi bağlamında, yaşanan tecrübelerden tum toplumsal sektörlerin çıkarması gereken ödevler bulunmaktadır. Bilimsel bilgiye katkısı ve ülkemiz açısından hiçte küçümsenemeyecek bir konu olduğu düşüncesiyle "afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi" konusu kısaca ele alınmıştır. ilgili literatür incelendiğinde söz konusu birikimin, toplumların yaşadığı acı tecrübelerden kaynaklandığı görülmektedir. Ülkemiz i çin ise, afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi alanında bu tür bilimsel birikimin halen istenen düzeyde olmadığı anlaşılmaktadır. Kalkınma planları içerisinde, en azından katı atık yönetimi çalışmalarında gözden kaçırılan konunun gereken biçimde ele alınması gerekmektedir. Ü Ikqmizin Afet Yönetimi konusunda zaman geçirmeden alması gereken uzuil bir yol vardır. Merkezi ve yerel yönetim karar vericilerinin bu konudaki karar Iılıkları ile akademik birimlerle diğer ilgili toplumsal sektörlerin katkılarıyla hazırlanıp yürütülecek gerçekçi ve anlaşılır afet yönetimi planları ivedilikle yerine getirilmelidir. Ulusça yaşanan büyük can ve mal kaybına neden olan tüm afetlere rağmen. a fet yıkıntı ve atıkları konusuna bakışımızı, toplumların katı atık soruluiila yaklaşımlarının ilk evresini oluşturduğunu düşündüğümüz, "gözden uzak olsun" düşüncesinin şekillendirdiğini söyleyebiliriz. Aceleci, çevresel ve ekoııomik hiçbir kaygı gütmeyen bu davranış sonucu ileride daha büyük facialarııı yaşaııması kaçınılmazdır. Sorumsuzca denize, ırmağa ve/veya uygun olmayan ortamlara boşaltma, ekolojik ve ekonomik olduğu kadar uzun dönemde herhangi bir a fette yine karşımıza birer sorun yumağı olarak çıkacaktır. Tüm bu olumsuzluklardan kurtulmanın yolu, her konuda olduğu gibi, afet yıkıntı ve atıklarınııı yönetimi konusunda hazırlıklı ve organize olmayı gerektirmektedir. Merkezi yönetim kuruluşları ve yerel yönetimler başta olmak üzere topluıııun tüm sektörlerine önemli görevler düşmektedir. Bu nedenle: Doğal afetlerle i 19i ii yasal düzenlemelerin, afet yıkıntı ve atıkların yönetimini dikkate alarak yeniden düzenlenmesi; afet yıkıntı ve atıkları yönetiminin mevcut katı atık yönetimi programları içerisinde ve kriz yönetimi planlarıyla ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Yerel ve ulusal düzeyde geliştirilecek katı atık yönetimi politikaları konuyu bu

15 Alarmam Deprc!/JII ve Diişiindiirdiikfel'l l)) biçimde ele almalıd ır. Yerel yönetimlere bu bakımdan öneml i sorumluluklar düşmektedir. İlkönce, her yerel yönetim biriminin tanımlaması yapılmış afetlere karşı acil müdahale planları içinde afet yıkıntı ve atıklarınııı yönetimi konusuna yer vermesi gerekmektedir. Yörenin ve yakın bölgenin kaynakları. bilimsel gerçekliğe uygun olarak planlanarak olası acil durumlarda uygulama stratejileri geliştirilmelidir. Depremden zarar gören illerde kurulmuş olan "Bilim Kurulları" ile içişleri Bakanlığı'na bağlı ve merkezi Kocaeli'de olan "Afet Bölge Koordinatörlüğü" ve "Afet Bölge İl Koordinatörlükleri"nin,ı5 afet yıkıntı ve atıklarınııı yönetimi konusuna gelecek uygulamalara örnek olması, ülkemiz için kazaıiç olmasını da dikkate alarak daha duyarlı ve bilinçli biçimde yaklaşmaları gerekmektedir. Konu, ilgililerce çağdaş anlamda ele alınarak, geliştirilecek Kriz Yönetimi Planlarında ve Coğrafi Bilgi Sistemlerinde "afet atıkları yönetimi" koııusu da yer almalıdır. Afet yıkıntı ve atıklarınııı yönetiminde özellikle gelişmiş ülkeler tarafından başarıyla uygulanan geri kazanım, hacim ve miktar olarak azaitım konularına özel önem verilmelidir. Tüm bunlar gerçekleştirilirken yapılanların başta insan sağlığı ve güvenliği olmak üzere çevreye ve diğer canlılara karşı olan sorumluluğumuzdan kaynaklandığının bilincinde olmamız gerekmektedir. Yoksa, "benci i insanoğluna ı, doğanın kendisi bunu tekrar kendi kanunlarıyla Iıatırlatacaktır. Önemli olan sorumluluk hissiyle davranıp, hazırlıklı ve organize olmaktır. 25 Doğal Afetlerde Yapılacak Yardımların l)uzcnlcnmcsi ilc Ver~ih'riıı Ödenıı' Sürelerinin l!zatılnıasına ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun IHiklııliııde Kararname Karar Sayısı: KHKlS76, 23,09, ı 999/23R25 sayılı Resmi Gazete