TMMOB ÇEVRE MÜHENDİSLERİ ODASI. 2. Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Meslek Alanındaki Gelişmeler Çalıştayı Mart 2011 ANTALYA

Transkript

1 TMMOB ÇEVRE MÜHENDİSLERİ ODASI 2. Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Meslek Alanındaki Gelişmeler Çalıştayı Mart 2011 ANTALYA

2 Çalıştay Kitabı 3 İÇİNDEKİLER SUNUŞ...5 Açılış Konuşması...9 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİM PROGRAMLARININ...13 DEĞERLENDİRİLMESİ TÜRKİYE DE ve DÜNYA DA ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ...35 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BİLGİ BİRİKİMİ...45 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON VE...55 AKREDİTASYON ÖLÇÜTLERİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON...73 ÜLKEMİZDEKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİ NDE...87 YAPILAN BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİNİN GELECEĞİNE YÖNELİK GÖRÜŞLER TÜRKİYE DEKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİNDE ÖĞRETİM ÜYESİ PROFİLİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ALANINDAKİ ARAŞTIRMALARA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ ÇEVRE TEKNOLOJİLERİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR VE ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ

3 4 Çalıştay Kitabı SUNUŞ Türkiye de 1978 yılında üniversitelerde lisans eğitimi verilmeye başlanmış olan çevre mühendisliği bölümleri bugün sayı olarak 38 i bularak yaklaşık ni aşkın çevre mühendisini mezun etmiştir.. Ülkemizde 30 yıllık kısa bir zaman diliminde gerçekleşmiş olan bu hızlı değişim çevre mühendisliği mesleği ve eğitimi ile ilgili bir değerlendirmenin yapılması gerekliliğini doğurmuştur. Çevre Mühendisliği Bölümü ve mezun sayılarındaki hızlı artış, çevre mühendisliği eğitimine ve haliyle mesleğin uygulanmasına yönelik sorunları da beraberinde getirmektedir. Yeni kurulmuş bölümlerde, yeterli öğretim üyesi ve eğitim alt yapısının bulunmaması nedeniyle eğitime dair problemleri ortaya çıkartmıştır. Bu durum çevre mühendisliğinin ve uygulama alanlarının toplum tarafından yeterince anlaşılamamış olması da bu sorunları arttırmaktadır. İlki 1992 yılında Odamız tarafından düzenlenen Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Sorunları başlığı altında yapılan toplantının devamı sayılabilecek 2. buluşma Mart 2011 tarihlerinde Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Meslek Alanındaki Gelişmeler Çalıştayı Antalya da gerçekleştirildi. 26 Bölüm Başkanlığının, Çevre ve Orman Bakanlığı yöneticilerinin ve özel sektör temsilcilerinin katılım sağladığı Çalıştay da, Çevre Mühendisliği Bölümlerinin eğitim programları ve akreditasyon süreçleri başta olmak üzere bölümlerdeki öğretim üyelerince yapılan akademik çalışmalar, çevre mühendisliği mesleki alanındaki gelişmeler ve çevre mühendisliği eğitiminin geleceğine yönelik öngörüler üzerine sunumlar ve tartışmalar yapılmıştır. Ülkemizde yıllardan beri tartışılan çevre sorunlarının artarak devam ettiğine ve çevre ile ilgili idari yapılanmanın 19 yıl sonra hala netleştirilemediğinin vurgusu Çalıştayda yapılmışken, Kitabın yayınlanma sürecinde çevre yönetiminde varolan idari yapının sil baştan bir gecede kanun hükmünde kararname ile değiştirilebilmesi bizlere ancak daha çok fazla mücadelenin ve doğruların gösterilmesi için ODAmıza dünden yarına daha fazla sorumluluğu ortaya koymaktadır.

4 Çalıştay Kitabı 5 Çevre mühendisliğinin hızlı gelişimi, mesleğe özgün bir disiplin kimliğini kazandırırken, çevre mühendisliği eğitimi ve meslek alanında ortaya sınırları, yenilikleri, gelişmeleri ve gereksinimleri çıkarmıştır. Bu olumlu ve olumsuz gereksinimler doğrultusunda değişimler ve güncellemeler yapılması kaçınılmazdır. Hiçbir altyapısı olmadan üniversitelerimize yeni bölümler açılmamalı, yeni bölümlerin kısa süre içerisinde akreditasyon sürecine dahil olabilecek hazırlıkları tamamlanarak açılması yoluna gidilmelidir. TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, 19. yılında 3 şubesi, 9 temsilciliği ve 9000 i aşkın üyesi ile mesleki mücadele ve Türkiye nin Çevre Politikası konularında hem meslektaşlarına hem de topluma hizmet vermektedir. Bu kapsamda meslektaşlarımızdan bizlere ulaşan en büyük taleplerden biri de, çevre mühendisliği eğitim kalitesinin artırılması konusunda Odamızın öncülük etmesidir. Düzenlenen çalıştayın bu anlamda önemli bir boşluğu doldurduğu tüm katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Odamız toplumsal duyarlılığı gereği mesleğine ve meslektaşlarının eğitiminde varolan sorunların çözümü için önümüzdeki süreçte de çalışmalarına devam edecektir. Dr. Vedat YILMAZ Editör

5 6 Çalıştay Kitabı Değerli meslektaşlarımız ve akademisyenler, Odamızın tarihinde önemli bir yere sahip olacak olan, çalıştayımızın parçası olan bu yayını sizlerle paylaşmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Kuşkusuz düzenlediğimiz bu çalıştay, tesadüfler üzerine kurulmadı. Oda 10. Dönem Yönetim Kurulu na aday olduğumuz süreçte, çalışma programımızda mesleğimiz üzerindeki tartışmalar da göz önünde bulundurularak, çevre mühendisliği formasyonunun değerlendirilmesine yer verdik. Çalıştayın detaylı planlarını yaptığımız dönemde, mesleğimiz Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan Çevre Görevlisi ve Danışmanlık Firmaları Hakkında Yönetmelik ile tartışmaya açıldı. Çevre mühendisliği mesleki alanına başka meslek dalları, formasyonlarında olmamasına rağmen dahil edilmeye çalışıldı. Meslektaşlarımız bu alanda çalışabilmek için eğitim almaya ve bilim dışı sınavlara girmeye zorlandı. Öte yandan, diğer meslek gruplarına da sertifika verilerek çevre mühendisliği hizmetlerini yapmalarının önü açılmaya çalışıldı. Meslektaşlarımız ve Odamız bu bilim dışı yönetmelik ve uygulamalara karşı, kurum, kuruluş ve ilgili kişilerle temasa geçerek, tepkilerini iletti ve mesleki haklarımızın geri alınması için mücadele etti. Akademisyenlerin, çevre mühendisliği öğrencilerinin ve üyelerin de desteğini alan Odamız, tüm birimleri ile birlikte bu yanlış uygulamanın sonlanmasını sağladı. Bu tartışmalarda, ön plana çıkan en önemli konu, mesleğimizin formasyonu üzerineydi. Çevre mühendisliği eğitiminin çeşitliliği ve sorunları sürekli olarak gündemde tutuldu. Odamız, üniversitelerdeki çevre mühendisliği eğitime dair ilk ve tek etkinliğini 18 Aralık 1992 yılında yine akademisyenlerin katıldığı bir çalıştayla tartışmıştı. 19 yılın ardından, Odamız geç olmakla birlikte, yeni gelişmeleri de değerlendiren bu etkinliği hayata geçirdi.

6 Çalıştay Kitabı 7 Hiç şüphesiz, ülkemizde ve dünyamızdaki sosyal, ekonomik ve politik gelişmeler, diğer meslek alanlarını olduğu gibi çevre mühendisliği alanını da etkilemekte ve kendisini yenilemeye yönlendirmektedir. İşte, tam da bu noktada, ülkemizdeki çevre mühendislerinin yegane örgütlülüğü olan Odamızın, çevre mühendisliği eğitimine dair yeni teknolojik gelişmeleri takip ederek öneriler oluşturması bir süreçtir. Bu sürecin başlangıcı olarak gördüğümüz çalıştayımızda, değerli akademisyenler önemli bilimsel verilerle sunuşlar gerçekleştirmiş ve zihin açıcı tartışmalar yapılmıştır. Bu kitapta, bu tartışmaların altlığını hazırlayan, ön bilgiler sunan bir kaynak olarak tarihe not düşecektir. Çalıştayımıza katılarak çalışmalarını, görüş ve önerilerini bizlerle paylaşan değerli akademisyenlere, kişi ve kurumlara Odamız adına teşekkür ediyoruz. Saygılarımızla, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası 10. Dönem Yönetim Kurulu Baran BOZOĞLU Mert GÜVENÇ Hasan Şevki ÇİFÇİ Tuğçe SERÇE Özge ERGEN Ezgi AKAR Fatma AKKUŞ Başkan II.Başkan Genel Sekreter Genel Sayman Üye Üye Üye

7 Prof. Dr. Göksel N. DEMİRER

8 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİM PROGRAMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Ayşegül AKSOY, Göksel N. DEMİRER, Tuba H. ERGÜDER, İpek İMAMOĞLU, Dilek F. SANİN, Gürdal TUNCEL Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ankara GİRİŞ Bu çalışmanın amacı, Türkiye de çevre mühendisliği lisans derecesi veren üniversitelerin eğitim programlarının genel bir değerlendirmesinin yapılmasıdır. Bu çalışmada : Ortak ve farklı olan derslerin belirlenmesi, Program geliştirme/akreditasyon sürecindeki Bölümlerin Çevre Mühendisliği eğitimindeki ulusal/uluslararası gelişmeler hakkında bilgilendirilmesi, ABET ve MÜDEK tarafından belirlenen program ölçütleri ile örtüşme/farklılaşma alanlarının seçilmiş örnekler için belirlenmesi, Uluslararası gelişmeler ışığında, çevre mühendisliği eğitiminin geleceğine yönelik çıkarsamalarda bulunulması, ve Çevre mühendisliği lisans eğitimi konusunda gelecekte yapılacak çalışmalar için bir altlık oluşturulması amaçlanmıştır. Çevre Mühendisliği çevre sistemlerinin karmaşık olması, yeni çevresel problemlere dinamik bir şekilde çözüm bulma gerekliliği ve çevre problemlerinin giderek çeşitlenmesi gibi nedenlerle, artık tüm dünyada kabul edilen ayrı bir disiplin haline gelmiştir (Kilduff, 2008). Çevre mühendisliği lisans eğitim programları, belki de bu karmaşık sorunlardan ötürü, ülkelere, bölgelere ve kurumlara göre bazen önemli sayılabilecek türden farklılıklar gösterebilmektedir. Çevre mühendisliği eğitiminin akreditasyonu bu nedenle büyük önem taşımaktadır.

9 10 Çalıştay Kitabı ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ABET/MÜDEK PROGRAM ÖLÇÜTLERİ Farklı ülkeler ve kurumlardaki lisans eğitim programlarının aynı bilgi düzeyinde ve kalitesinde mezun vermesini sağlayabilmek amacıyla tüm dünyada eğitimin akreditasyonu çalışmaları yapılmaktadır. Mühendislik lisans eğitiminin akreditasyonunda, uluslararası ölçekte Accreditation Board for Engineering and Technology (ABET), ulusal ölçekte de Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği (MÜ- DEK) görev almaktadır. Bu kurumlar, diğer meslek dalları için olduğu gibi, çevre mühendisliği lisans eğitimi kapsamında daki programların değerlendirilmesi amacıyla program ölçütleri belirlemiştir. Bu program ölçütleri ise başlıklarında çevre ve benzeri nitelemeler bulunan programlar içindir. ABET/MÜDEK akreditasyonu için söz konusu program mezunlarının aşağıdaki niteliklere sahip olduğu kanıtlanmalıdır: türevsel denklemleri de içerecek biçimde matematik, olasılık ve istatistik, matematiğe dayalı fizik, genel kimya, program amaçları doğrultusunda bir yer bilimi (jeoloji, meteoroloji, toprak bilimi gibi), program amaçları doğrultusunda bir biyoloji bilimi (mikrobiyoloji, su biyolojisi, gibi) program amaçları doğrultusunda akışkanlar mekaniği konularında yeterlilik; hava, yer ve su sistemleri ve ilgili çevre sağlığı etkileri konularında giriş düzeyinde temel bilgi; hava, yer ve su sistemleri temel odaklanma alanlarının en az birinde deney yapabilme ve verileri analiz edip yorumlayabilme becerisi;

10 Çalıştay Kitabı 11 ders programında meslek eğitimiyle entegre biçimde yürütülecek tasarım deneyimleri aracılığıyla kazanılmış tasarım becerisi; program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik; mesleki uygulamalar ile kamu ve özel kuruluşların çevre mühendisliğine ilişkin rolleri ve sorumluluklarına ilişkin kavramlar hakkında bilgi. Türkiye de çevre mühendisliği lisans eğitimi vermekte olan üniversiteler arasından ABET ve MÜDEK akreditasyonu bulunanlar aşağıda listelenmiştir. Son yıllarda eğitim akreditasyonu konusu önem kazandığından, lisans programları akredite olan çevre mühendisliği bölümlerinin sayısının giderek arttığı gözlemlenmektedir. ABET Akreditasyonu: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, ABET 2000 Denkliği (Substantial Equivalency): Orta Doğu Teknik Üniversitesi İstanbul Teknik Üniversitesi MÜDEK Akreditasyonu: Anadolu Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sakarya Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi,

11 12 Çalıştay Kitabı ÇALIŞMA KAPSAMINDA SEÇİLEN ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİ Bu çalışma kapsamında, Türkiye deki çevre mühendisliği bölümlerinden on tanesi seçilerek lisans eğitim programları irdelenmiştir. Bu kapsamda seçilen bölümlerin listesi Tablo 1 de verilmektedir. Seçilen Bölümlerin ders programları ve varsa ders içerikleri internet sayfalarındaki bilgilerden elde edilmiştir. Ancak, tüm programlar için ders içerikleri elde edilemediğinden, değerlendirmeler ders isimleri üzerinden yapılmıştır. Ayrıca Bölüm internet sayfalarının güncel olmaması nedeniyle aşağıdaki değerlendirmelerin eksik olması söz konusudur. Tarafımıza iletildiği koşullarda varolan olası eksiklikler giderilecektir. Tablo 1. Programları detaylı olarak incelenen Çevre Mühendisliği Bölümleri listesi. Çalışma Kapsamında İncelenen Çevre Mühendisliği Bölümleri Anadolu Üniversitesi, Eskişehir Atatürk Üniversitesi, Erzurum Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul Marmara Üniversitesi, İstanbul Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Selçuk Üniversitesi, Konya Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta Uludağ Üniversitesi, Bursa Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul

12 Çalıştay Kitabı 13 ÜNİVERSİTE SINAVLARINDA ÖĞRENCİLERİN GİRİŞ TABAN PUANLARI, PUAN ARALIKLARI VE KONTENJANLARI Araştırmada kapsanan 10 Çevre Mühendisliği Bölümü için 2005 yılından bu yana Üniversite giriş sınavında öğrencilerin kabul taban puanlar incelenmiş, taban ve tavan puanları arasındaki fark ortaya çıkarılmıştır (Şekil 1). Bu değerlendirmeye göre 2005 yılından sonra tüm bölümlerin taban puanında bir düşüş görülmüştür. Bunun üniversite giriş sınav sisteminde olan değişiklikten kaynaklandığı düşünülmüştür. İzleyen yıllarda ise taban puanlarının bölümlere göre hem düşebildiği hem de yükselebildiği görülmüştür. Buna ek olarak, 2010 yılında üniversite sınav sisteminin değişmesi dolayısıyla puanlar farklılaşmıştır. ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü nün yıllar bazında incelendiğinde en yüksek taban puanla öğrenci kabulü yapan bölüm olduğu görülmektedir. Taban tavan puanları arasındaki farklar ise öğrencilerin dağılımını göstermesi açısından incelenmiştir (Şekil 2). Yıllar içinde taban-tavan puanları arasındaki farklar incelendiğinde kimi bölümler için bu farkın oldukça geniş (örneğin 2009 yılında DEÜ) kimi bölümler içinse oldukça dar olduğu (örneğin 2010 yılında ODTÜ) göze çarpmaktadır. Bu durum bölümlerin geniş veya dar bir yüzdelik dilimden öğrenci kabul ettiğini göstermektedir.

13 14 Çalıştay Kitabı Taban Puan Taban puani 2006 Taban puani 2007 Taban puani 2008 Taban puani 2009 Taban puani 2010 Taban puani 0 Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU Şekil 1. İncelenen 10 Üniversitenin Çevre Mühendisliği Bölümlerinin Taban Puanlarının Yıllara Göre Değişimi (NOT: İTÜ 2010 yılı için İngilizce programın puanı gösterilmiştir). İncelenen üniversitelerin kontenjanları da değerlendirmede önemli olabileceğinden Tablo 2 de 2010 yılı itibarıyla incelenen bölümlerin kontenjanları verilmiştir. En yüksek çevre mühendisliği kontenjanına sahip üniversiteler sırasıyla Atatürk Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi ve İngilizce ve Türkçe program kontenjanları toplamıyla İstanbul Teknik Üniversitesi olarak göze çarpmaktadır. En düşük kontenjana sahip bölümlerin ise Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Marmara Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümleri olduğu görünmektedir.

14 Çalıştay Kitabı Taban-Tavan Puanlar Taban - Tavan Puan Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU 2009 Taban-Tavan Puanlar Taban - Tavan Puan Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU 2010 Taban-Tavan Puanlar 550 Taban - Tavan Puan Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU Şekil , 2009 ve 2010 yıllarında Çevre Mühendisliği Bölümlerinin taban ve tavan puanları arasındaki farklar.

15 16 Çalıştay Kitabı Tablo 2. İncelenen Çevre Mühendisliği Bölümlerinin kontenjanları. Üniversite 2010 Yılı Kontenjan (kişi) Anadolu Üniversitesi 67 Atatürk Üniversitesi 88 Dokuz Eylül Üniversitesi 77 İstanbul Teknik Üniversitesi 72* Marmara Üniversitesi 52 Orta Doğu Teknik Üniversitesi 50 Selçuk Üniversitesi 67 Süleyman Demirel Üniversitesi 57 Uludağ Üniversitesi 67 Yıldız Teknik Üniversitesi 67 * İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü kontenjanı = 31 (İngilizce) + 41 (Türkçe) DERS PROGRAMLARININ KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRMESİ Daha önce sıralanan ABET/MÜDEK program ölçütleri arasından ders isimleri ile ilintilendirilebilecek olan ilk sekiz ölçüt, seçilen çevre mühendisliği programlarında incelenmiştir. Bulgular aşağıda özetlenmiştir. Genel Mühendislik Dersleri Genel mühendislik temelini oluşturmaya yönelik derslerde incelenen üniversitelerin çok büyük oranda aynı programa sahip olduğu Tablo 3 den anlaşılmaktadır.

16 Çalıştay Kitabı 17 Tablo 3. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde verilen genel mühendislik dersleri. Dersin Adı Programlarda Bulunma ABET/MÜDEK Yüzdesi (%) Program Ölçütleri Matematik I 100 Fizik I 100 Kimya 100 Matematik II 100 Fizik II 100 Mühendislik Çizimi 100 Diferansiyal Denklemler 100 İstatistik 100 Çevre Mühendisliği İle İlgili Genel Mühendislik Dersleri Çevre mühendisliği ile ilgili genel mühendislik temeli olarak düşünülebilecek dersler programlarda incelendiğinde, uyumun biraz azaldığı görülmektedir (Tablo 4). Tüm bölümlerde istisnasız akışkanlar mekaniği zorunlu ders programında bulunurken, termodinamik ve organik kimya incelenen bölümlerin yarısında veya daha azında zorunlu programda bulunmaktadır. Tablo 4. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde verilen çevre mühendisliği ile göreceli yakından ilgili genel mühendislik dersleri. Dersin Adı Programlarda Bulunma ABET/MÜDEK Yüzdesi (%) Program Ölçütleri Akışkanlar Mekaniği 100 Hidroloji 90 (yer bilimi) Statik/Mukavemet 90 Toprak Mekaniği/Malz Bilimi 90 Programlama 80 Nümerik Metodlar 80 Termodinamik 50 Organik Kimya 40

17 18 Çalıştay Kitabı Temel Çevre Mühendisliği Dersleri Temel çevre mühendisliği dersleri incelendiğinde tüm üniversitelerin programlarının çok büyük oranda örtüştüğü görülmektedir (Tablo 5). Üniversitelere bağlı olarak, su, atıksu arıtma, v.b. alanlardaki zorunlu ders sayıları farklılık göstermektedir. Ders sayılarında, herbir dersin kredisi de bir faktör olarak rol oynamaktadır. Örneğin, ODTÜ de hemen hemen tüm Bölüm dersleri 3 kredi olurken, diğer üniversitelerde (ör. DEÜ, İTÜ, v.d.) ders kredileri 1, 2, 3 veya 4 olabilmektedir. Tablo 5. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde verilen temel çevre mühendisliği dersleri. Dersin Adı Programlarda Bulunma ABET/MÜDEK Yüzdesi (%) Program Ölçütleri* Çevre Mühendisliğine Giriş 90 Çevre Kimyası 100 Çevre Kimyası Lab. 100 Çevre Mikrobiyolojisi 100 (biyoloji bilimi) Hava Kirliliği 100 Su Arıtma 100 Atıksu Arıtma 100 ~ Su Temini 100 ~ Temel İşlemler ve Prosesler 100 ~ Atıksu Toplama/Müh. 100 ~ Katı Atık Bertarafı 100 Çevre modellemesi 80 ~ * ~ işareti, program ölçütlerinden program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik kapsamına giren konuları göstermektedir. Çevre Mühendisliği nde Tasarım Dersleri ABET/MÜDEK program ölçütleri arasında açık olarak belirtilmiş tasarım becerisi ile ilgili olarak, tamamen tasarıma ayrılmış, ders isminde tasarım veya proje geçen derslerin incelenen programlara göre dağılımı

18 Çalıştay Kitabı 19 Tablo 6 da verilmektedir. Bu dersler programlarda incelenirken, Bitirme projesi isimli dersler, tasarım içerikleri bilinmediğinden bu kapsamda değerlendirilememiştir. Çevre mühendisliği bölümlerinin çoğunda bitirme projesi veya benzer isimli derslerin bulunduğu görülmüştür. Tablo 6. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde tasarım dersleri. Tasarım Dersi Son yıl programında en az bir zorunlu ders Son yıl programında en az iki zorunlu ders Programlarda Bulunma Yüzdesi (%) Çevre Mühendisliği nde Diğer Dersler ODTÜ çevre mühendisliği lisans programında zorunlu ders olup, diğer bölümler incelendiğinde göreceli az sıklıkta görülen dersler ise Tablo 7 de listelenmiştir. ABET akreditasyon süreçlerinde Bölümümüzde yerleştirilen kalite sisteminin uygulanması çerçevesinde lisans programı çeşitli aşamalarda değerlendirilmiş ve bazı değişiklikler yapılmıştır. Tablo 7 de belirtilen dersler, Bölüm öğrencilerinin öğrenmesi gerekenler ve başarı düzeyleri gözönüne alınarak akredite eğitimde iyileştirme döngüleri sonucu programa son on yılda eklenen derslerdir. Bu derslerden bazılarının diğer üniversite programlarında hâlihazırda bulunan zorunlu derslerin içerisinde kısmen ya da tümüyle işleniyor olması da muhtemeldir. Ancak ders içeriklerinin tümüne erişilemediğinden ders isimleri üzerinden değerlendirme yapılmıştır.

19 20 Çalıştay Kitabı Tablo 7. ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölüm ünde zorunlu olan bazı derslerin diğer mühendisliği programlarında görülme sıklığı. Dersin Adı Programlarda Bulunma Yüzdesi (%) Çevre Mühendisliği Prensiplerinin Temelleri 10 ~ Çevre Mühendisliğinin Fizikokimyasal Prensipleri 20 ~ Termodinamik 50 û Organik Kimya 40 û ABET/MÜDEK Program Ölçütleri* * ~ işareti, program ölçütlerinden program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik kapsamına giren konuları göstermektedir. ABET/MÜDEK program ölçütleri arasında açık olarak belirtilmemiş ve ODTÜ programında zorunlu olarak bulunmayan diğer çevre mühendisliği derslerinin, incelenen 10 üniversitenin zorunlu programında görülme sıklıkları da incelenmiş ve Tablo 8 de özetlenmiştir. Bu dersler ülkemizdeki farklı çevre mühendisliği lisans programlarının disiplinimizi nasıl farklı algılandığını da göstermektedir. Tablo 8. Çevre Mühendisliği Bölümü lisans programında bulunan diğer derslerin farklı programlarda görülme sıklığı. Ders Adı Zorunlu Programlarda Bulunma Yüzdesi (%) Ekoloji 80 Hidrolik 60 Ekonomi/Çevre Ekonomisi 60 Çevre Yönetimi/Hukuk 50 Arıtma Çamurlarının Arıtımı/Kontrolü 50 Endüstriyel Atıksu Arıtımı/ Kirlenme Kontrolü 40 Deniz Kirliliği/ Deşarjı 40 Yapı 40 İş Güvenliği/ Mühendislik Etiği 30 Katı ve/veya Tehlikeli Atıkların Yönetimi 30

20 Çalıştay Kitabı 21 Çevre Mühendisliği nde Teknik Seçmeli Dersler Lisans programları degerlendirilen üniversitelerin çevre mühendisliği bölümünlerinin kataloglarında bulunan teknik seçmeli derslerin sayıları ve konulara göre dağılımı da incelenmiştir (Şekil 3). Şekilden de görülebileceği üzere, su kirliliği/kontrolü, hava kirliliği/kontrolü ve katı ve tehlikeli atıkların kontrolü başlıklarında gruplandırıldığında, tüm üniversitelerde ağırlıklı olarak su kirliliği/kontrolü alanında teknik seçmeli ders açıldığı görülmektedir. Toplam ders sayıları incelendiğinde en çok sayıda teknik seçmeli dersin sırasıyla DEÜ, İTÜ ve MÜ de açıldığı göze çarpmaktadır. Dersler sayı bazında incelendiğinde, herbir dersin kredisi de önemli bir faktör olarak rol oynamaktadır. Üniversitelerin bazılarında (ör. DEÜ, İTÜ, v.d.) teknik seçmeli derslerin kredileri 1, 2 veya 3 olabilirken, bazılarında da (ör. ODTÜ) tüm Bölüm teknik seçmeli dersleri 3 kredili olarak verilmektedir. Şekil 3. İncelenen üniversitelerin teknik seçmeli ders sayılarının temel konu kategorilerine göre dağılımı. Dünyadaki önde gelen üniversitelerin lisans programları incelendiğinde, eskiye oranla daha esnek yapıda programların olduğu, öğrencinin seçim şansının arttırıldığı görülmektedir. Stanford, Cornell, MIT, Johns Hopkins, v.b. üniversitelerde seçmeli derslerin kredi toplamı zorunlu dersle-

21 22 Çalıştay Kitabı rinkilerle yarışır boyutlara gelmiştir. Bunun yanında, Türkiye de elektif derslerin tüm derslere oranı (kredi olarak) %15 i geçmemektedir. Dağılım değerlendirilmek istenirse, çalışmamızda incelenen programlarda teknik seçmeli ders kerdilerinin toplam ders kredilerine oranının %6 - %13 arasında değişkenlik göstermekte olduğu anlaşılmaktadır. İncelenen programların %60 ında seçmeli ders kredilerinin toplam ders kredisine oranının %10 dan fazla olduğu görülmektedir. Buna göre ODTÜ ve İTÜ, %13 e yaklaşarak esnekliği en yüksek programlara sahiptir. DÜNYADAKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ PROGRAMLARI Dünyanın önde gelen bazı üniversitelerinin çevre mühendisliği lisans programları incelenerek ön plana çıkan alanlar derlenmiştir. Bu çalışmada incelenen üniversiteler, ön plana çıkan ders isimleri ve kaynak web sayfaları Tablo 9 da özetlenmiştir. Bu kapsamda, daha önce çevre mühendisliği lisans programlarının değerlendirilmesi sırasında bahsedilen derslerin dışında, tabloda koyu renkle de gösterilmiş ve Şekil 4 de ana başlıklar olarak özetlenen konuların önem kazanmakta olduğu ortaya çıkmaktadır.

22 Çalıştay Kitabı 23 Tablo 9. Dünyadaki çeşitli üniversitelerin çevre mühendisliği lisans programında öne çıkan yeni dersler. ÜNİVERSİTE DERS ADLARI WEB SAYFASI MIT Environmental Law, Policy, and Economics: Pollution Prevention and Control Environmental Fluid Transport Processes and Hydrology Laboratory courses Stanford Sustainable Development Environmental Planning Methods Environ. Economics & Policy OSA/handbook/handbookfiles/ handbooks/06-07/hb pdf UC Berkeley Engineered Systems and Sustainability gcc_list_crse_req?p_dept_name=civ il+and+environmental+engineering &p_dept_cd=civ+eng Carnegie Mellon Introduction to Green Chemistry Energy and the Environment LEED Buildings and Green Design Project Management CIT/civil.pdf

23 24 Çalıştay Kitabı Johns Hopkins Environmental Policy Analysis Mathematical Models for Managing Urban and Environmental Systems Sediment Transport and River Mechanics Eng Aspects of Public Health Crises Global Climate Change: Intro Transport Phenomena Georgia Tech Environmental Transport Modeling Environmentally Conscious Design and Manufacturing Designing Sustainable Engineering Systems Yale Green Engineering and Sustainable Design Greening Business Operations Environmental Transport Processes Drexel Environmental Transport and Kinetics Michigan Tech Application of Sustainability Principles & Environmental Environmental Process & Simulation Green Engineering Design for Sustainability Transport and Transformation of Organic Pollutants catalog/eng/geography_environ_ eng.pdf colleges/coe/ce/ugrad/bsee/ electives.php departments-chemical-environmentalundergraduate-courses.php webplanofstudy/plan.asp?plan_ id=141 html

24 Çalıştay Kitabı 25 Şekil 4. Dünyadaki çevre mühendisliği programlarında öne çıkmakta olan konular yılında Arizona da ABD Ulusal Bilim Vakfı (NSF), Çevre Bilimleri ve Mühendisliği Profesörleri (AEESP) ile Amerikan Çevre Mühendisliği Akademisi (AAEE) sponsorluğunda bir çalıştay gerçekleştirildi. Çevre Mühendisliği disiplinin pekçok farklı paydaş grubundan (akademi, endüstri, hükümet, mesleki kuruluşlar, özel sektör, vd.) 60 ın üzerinde katılımcının yer aldığı bu çalıştayın temel amacı Çevre Mühendisliği eğitimindeki gelişmeler, yenilikler ve ihtiyaçların değerlendirilmesiydi. Bu çalıştay Çevre Mühendisliği ders programlarına ilişkin temel çıktıları şöyle özetlenebilir: Ders programları küreselleşme, sürdürülebilik, gelişmekte olan teknoloji, artmakta olan karmaşık ve disiplinler arası konular gibi faktörler göz önüne alınarak yaratıcılık, karar verme, uyum sağlama ve öğrenmeyi bilme yetilerini edindirmeyi öne çıkarmalı ve esnek olmalıdır. Çevre Mühendisliği Bilgi Birikimi göz önünde bulundurularak, ders programları Tablo 10 da belirtilen yeterlilikleri edindirecek biçimde formüle edinilmeli ya da geliştirilmelidir.

25 26 Çalıştay Kitabı Tablo 10. Çevre mühendisliği öğrencilerinin edinmesi beklenen yeterlilikler. Bilgi Düşünme Biçimi Yetiler Tutum/Davranış Matematik ve temel bilimler Sistem yaklaşımı İletişim Teknolojinin toplumdaki yeri Sosyal bilimler Problem çözme Deney tasarlama ve yapabilme Etik Karmaşık çevresel sistemler Tasarım Hesap yapabilme Çeşitliliğe saygı Çevresel dinamikler Kritik değerlendirme Takım çalışması Demokrasiye saygı Sistem mühendisliği Proje yönetimi Kamu hizmeti Enerji ve maddesel döngüler Bilgi yönetimi Mesleki hizmet Teknoloji Sürdürülebilirlik Çevre mühendisliği ders programları öğrencilere kimya, fizik, biyoloji, yer bilimleri, termodinamik, madde ve enerji dengeleri, akışkanlar mekaniği, ekoloji, toksikoloji, sistem mühendisliği, karar verme, hesap yapabilme, vd. konularını da içeren güçlü bir teknik altyapı sağlayabilmelidir.

26 Çalıştay Kitabı 27 Geleneksel konulara ek olarak, Çevre Mühendisliği ders programları yaşam döngüsü analizi, endüstriyel ekoloji (simbiyoz), çevre için tasarım, kaynak yönetimi, vb. konuları da içermelidir. Sürdürülebilirlik tüm mühendislik disiplinleri için ama özellikle Çevre Mühendisliği için vazgeçilmez bir bileşen haline gelmiştir. Boru-sonu yaklaşımlardan kirlilik önleme yaklaşımlarına geçiş ders programlarında işlenmelidir. Günümüzdeki karmaşık çevre sorunları ile başedebilmeleri için yeni nesil Çevre Mühendislerinin eğitiminde disiplinler arası ve topluma hizmet bazlı projeler ile sürdürülebilirlik kavramı ve uygulamalarının eğitim programlarına entegre edilmesi gereklidir. Kaynaklar Kilduff, J. (2008). Workshop synopsis: Frontiers of environmental engineering education. Proceedings of the 38th ASEE/IEEE Frontiers in Education Conference, Saratoga Springs, NY, S3E-9-S3E-14

27 Prof. Dr. İbrahim PEKER

28 TÜRKİYE DE ve DÜNYA DA ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ Prof. Dr. İbrahim PEKER Erciyes Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Müh. Bölümü Modern anlamda mühendis, bilim insanlarının ürettiği teorik bilgiyi tekniker ve teknisyenlerin uygulayabileceği pratik bilgiye dönüştüren kişidir. Mühendisliğin karakteristik özelliği, ihtiyaçların karşılanmasında Emniyet, Ekonomi ve Estetiği göz önüne almak olmalıdır. Çevre Mühendisliği, Çevreyi, zararlı insan faaliyetlerinden ve insanları da olumsuz çevre şartlarından korumayı amaçlayan mühendislik dalıdır. Çevre Mühendisliği, diğer mühendislik dallarından farklı olarak, doğanın kaynaklarını tüketmeyi değil, doğaya sahip olduklarını geri vermeye çalışan bir mühendislik dalıdır. Eğitim genellikle öğrenim yoluyla gelişme olarak tarif edilmektedir. Bu bağlamda eğitmen, eğitim için gerekli ortamı ve koşulları hazırlar fakat öğrenimi öğrenci yapar. Mühendislik eğitiminde özellikle gerçekleştirilmesi gereken kavram ve kabiliyetler aşağıdaki gibi sıralanabilir Düşünme seviyesinin yükseltilmesi Düzen ve dikkat alışkanlığının geliştirilmesi Düşüncelerini anlatma kabiliyeti Mühendislik mesleğinin ideallerinin anlaşılmasını sağlayan bir mesleki tutum geliştirilmesi Avrupa da Çevre Mühendisliği Eğitimi Avrupa daki üniversitelerin çoğunda Çevre Mühendisliği Eğitiminde yapısal farklılıklar bulunmaktadır. Pek çok üniversitede Çevre Mühendisliği Eğitimi lisans veya yüksek lisans programı olarak inşaat ve kimya mühendisliklerine entegre olarak verilmektedir.

29 30 Çalıştay Kitabı Genellikle, Çevre Mühendisliğinde uzmanlık edinmeye çalışan öğrenciler, diplomalarını inşaat ve kimya mühendisliğinden almakta ancak diplomalarda öğrencilerin ağırlıklı olarak çevre mühendisliği dersleri aldığı belirtilmektedir. Çevre Mühendisliği diploması ise yüksek lisans eğitiminden sonra verilmektedir. Avrupa da Çevre Mühendisliği eğitimi kapsam olarak belirgin tanımlamalara ve sınırlamalara sahip değildir. Üniversitelerde Çevre Mühendisliği eğitimi alt yapısını oluşturan geleneksel meslek dallarından (halk sağlığı ve hijyen, inşaat mühendisliği, makine ve kimya mühendisliği, kimya, mikrobiyoloji, biyoloji gibi.) fazlasıyla etkilendiğinden, eğitim programlarında çok çeşitlilik bulunmaktadır. Amerika da Çevre Mühendisliği Eğitimi Amerika da çevre mühendisliği eğitimi veren 140 yüksek lisans ve doktora programı bulunmaktadır. Bu programlardan mezun olanlardan bir bölümü çevre mühendisi bir bölümü ise çevre derslerinin alındığı belirtilen inşaat mühendisliği diploması vermektedir. Yaklaşık 220 üniversitede bulunan inşaat mühendisliği bölümleri lisans seviyesinde çevre mühendisliği dersleri vermektedir. Bugün yaklaşık 30 üniversitede bağımsız Çevre Mühendisliği Bölümü bulunmaktadır. Türkiye de Çevre Mühendisliği Çevre Mühendisliği Bölümü ilk olarak 1973 yılında Ortadoğu Teknik Üniversitesi nde (ODTÜ) kurulmuştur. Türkiye de bulunan vakıf ve devlet üniversiteleri baz alındığında toplam 132 adet üniversite bulunmaktadır. Bu üniversitelerin 94 ü devlet üniversitelerinden oluşurken 38 i ise vakıf üniversitelerinden oluşmaktadır. Devlet üniversitelerinin 31 inde, vakıf üniversitelerinin 2 sinde çevre mühendisliği bölümü bulunmaktadır. Türkiye deki üniversitelerin yaklaşık %24 ünde çevre mühendisliği bölümü (ÇMB) bulunmakta ve Çevre Mühendisliği eğitimi veren üniversitelerin %80 inde örgün öğretim, geri kalan kısmında ise ikinci öğretim de