M A T E R Ì A L L A R I

Transkript

1 MéQALéLéR MéQALéLéR

2 Az"rbaycan Respublikası Az"rbaycan Respublikası Az"rbaycan Respublikası T"hsil Nazirliyi Ýqtisadi Ýnkiþaf Nazirliyi S"naye v" Energetika Nazirliyi Troy Universiteti Türkiy" Ýsrafı T.C. Baþnazirliyi Az"rbaycan-Türk S"nayeçi ABÞ Önl"m" V"qfi Türk Äm"kdaþlıq v" Ýnkiþaf v" Ýþadamları Beyn"lxalq Ýdar"si Baþqanlıõı TÝKA C"miyy"ti - TÜSÝAB Bakı Koordinatorluðu QLOBALLAÅMA PROSESÝNDé QAFQAZ Vé MéRKéZÝ ASÝYA Ýqtisadiyyat vä Beynälxalq Münasibätlär III Beyn"lxalq Konqresin M A T E R Ì A L L A R I oktyabr 2010-cu il B a k ı, A z " r b a y c a n

3 QLOBALLAÅMA PROSESÝNDé QAFQAZ Vé MéRKéZÝ ASÝYA Ýqtisadiyyat vä Beynälxalq Münasibätlär III Beyn"lxalq Konqresi Konqres fəxri həmsədrləri Prof. Misir Mərdanov Şahin Mustafayev Natiq Əliyev Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Respublikası Təhsil Naziri İqtisadi İnkişaf Naziri Sənaye və Energetika Naziri Professor Şəmsəddin Hacıyev Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin rektoru Konqres həmsədrləri Professor Ahmet Saniç Qafqaz Universitetinin rektoru Professor Niftalı Qocayev Qafqaz Universiteti Konqres sədr müavinləri Professor Əvəz Bayramov Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Konqres Elmi Şurası Akademik Ziyad Səmədzadə Prof. Dr. İsa Alıyev Prof. Dr. Məyiş Əhmədov Prof. Dr. Rasim Həsənov Prof. Dr. Qalib Manafov Prof. Dr. Xaləddin İbrahimli Prof. Dr. Rövşən Quliyev Prof. Dr. Tatyana Dronzina Prof. Dr. Shirin Akiner Prof. Dr. Gregory Gleasson Prof. Dr. Svetlana Kojirova Prof. Dr. Eser Karakaş Prof. Dr. Mehmet Altan Prof. Dr. Sabahattin Özcan Prof. Dr. Vildan Serin Prof. Dr. İsmail Tatlıoğlu Prof. Dr. Sacid Adalı Prof. Dr. Serkan Bayraktaroğlu Prof. Dr. Ahmet İncekara Prof. Dr. Coşkun Can Aktan Prof. Dr. Mahir Nakip Azərbaycan Respublikası Millət Vəkili Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Azərbaycan Universiteti Azərbaycan Universiteti St. Kliment Ohridski Universiteti Şərq və Afrika Elmləri Universiteti Nyu Meksiko Universiteti Qazaxıstan Avrasiya Dövlət Universiteti Baxçaşəhər Universiteti İstanbul Universiteti Ankara Universiteti Fatih Universiteti Uludağ Üniversiteti Türkiyə Konstitusiya Məhkəməsi Sakarya Universiteti İstanbul Universiteti Dokuz Eylül Universiteti Erciyes Universiteti ii

4 Prof. Dr. Kenan Çelik Prof. Dr. Ahmet Karaaslan Prof. Dr. Kemal Yıldırım Prof. Dr. Hasan Selçuk Prof. Dr. Engin Yıldırım Prof. Dr. Erişah Arıcan Prof. Dr. Yusuf Tuna Prof. Dr. Aziz Akgül Prof. Dr. Rıdvan Karluk Prof. Dr. Edward T. Merkel Prof. Dr. Vilayət Vəliyev Prof. Dr. Neil MacFarlane Prof. Dr. İrina Çernıx Dos. Dr. Scott S. Bailey Dos. Dr. Sedat Laçiner Dos. Dr. Cihan Bulut Dos. Dr. M.Kemal Demirci Dos. Dr. Emine Olhan Dos. Dr. Eldar Azadov Dos. Dr. Murad Bağırzadə Dos. Dr. Necdet Özçakar Dos. Dr. Hakan Acar Dos. Dr. Osman Nuri Aras Dr. Eyüp Zengin Dr. Selim Özdemir Dr. Ercan Sancak Dr. Reha Yılmaz Dr. Kamil Uslu Dr. Ayhan Erdal Dr. Həzi Eynalov Dr. Rövşən İbrahimov Karadeniz Teknik Universiteti Dumlupınar Universiteti Anadolu Universiteti Mərmərə Universiteti Sakariya Universiteti Mərmərə Universiteti İstanbul Kommersiya Universiteti Türkiyə İsrafı Önləmə Vəqfi Anadolu Universiteti Troy Universiteti İqtisadi İslahatlar ETİ Oksford Universiteti Qazaxıstan Dövlət Universiteti Troy Universiteti Beynəlxalq Stratejik Tədqiqatlar Təşkilatı Qafqaz Universiteti Dumlupınar Universiteti Ankara Universiteti Dövlət İdarəçilik Akademiyası Dövlət İdarəçilik Akademiyası İstanbul Universiteti Fatih Universiteti Fatih Universiteti Yalova Universiteti Yalova Universiteti Fatih Universiteti Çankırı Karatekin Universiteti Mərmərə Universiteti Qafqaz Universiteti Qafqaz Universiteti Qafqaz Universiteti Dr. Həzi Eynalov Dos. M.M.Sadıqov Dr. Murat İsgəndərov Dos. Nazim Hacıyev Dr. Rövşən İbrahimov Dr. Altay İsmayılov Dr. Ədalət İbadov E.R. Bağırov Abdulkerim Üregen Elçin Süleymanov Uğur Arif Bölek Konqres Təşkilat Komitəsi Ümumi koordinasiya Ümumi koordinasiya İqtisadiyyat İqtisadiyyat Beynəlxalq Münasibətlər İqtisadiyyat İqtisadiyyat İqtisadiyyat İqtisadiyyat İqtisadiyyat İqtisadiyyat Konqres Katibliyi Xanlar Heydərov Ümumi Koordinasiya Ağabəy Əsədov İqtisadiyyat Şəhla Balakişiyeva Beynəlxalq münasibətlər Afər İbrahimov Beynəlxalq münasibətlər Tezislər kitabı Qafqaz Universiteti, Dizayn və nəşriyyat şöbəsində tərtib olunaraq çapa hazırlanmışdır. ISBN: Qafqaz Universiteti, Bakı, 2010 Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Bakı, 2010 iii

5 QLOBALLAÅMA PROSESÝNDé QAFQAZ Vé MéRKéZÝ ASÝYA Ýqtisadiyyat vä Beynälxalq Münasibätlär III Beyn"lxalq Konqres Hörmətli Konqres iştirakçıları! Müasir dünyada bir zərurət kimi qarşımıza çıxan qloballaşma prosesində beynəlxalq və regional münasibətlərin ayrılıqda və birgə təhlili böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir. Müasir dövrdə dövlətlərin bir birindən qarşılıqlı asılılığı getdikcə artır. Dünya əhalisinin sayı 6 milyardı keçib və sürətlə artmaqdadır. Bu gün insanlığın qarşısında duran və həllini tələb edən ən önəmli məsələ dünyada sülhün və əmin amanlığın bərqərar olmasıdır. Dünyanın bir çox ölkəsi müharibə vəziyyətindədir. Müdafiə xərcləri inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin büdcə xərclərində əhəmiyyətli yer tutur. Buna müqabil bir çox ölkədə büdcədən təhsilə ayrılan vəsaitin payı müdafiə xərclərindən bir neçə dəfə azdır. Müharibə olmayan regionlarda da regional təhlükəsizliyin və sülhün uzunmüddətli təmin olunması üçün xüsusilə elm və təhsil sektoruna xüsusi əhəmiyyət verilməlidir. Sülhün təmin olunması və qlobal terrorizmin aradan qaldırılması üçün təhsil müəssisələri daha çox çalışmalıdır. İqtisadi cəhətdən dünyadakı təbii resurslardan bütün insanlığın optimal istifadə etməsinin təmin olunması, fərqli mədəniyyətlər arasındakı dialoq və tolerantlığın artması üçün qloballaşmanın əhəmiyyətinin daha yaxşı dərk olunması vacibdir. Tarixən dövlətlərin və mədəniyyətlərin təşəkkül məskəni olan Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionu geostrateji mövqeyi, malik olduğu təbii sərvətləri və hal-hazırdakı sürətli inkişafı baxımından dünya içtimaiyyətinin diqqətini daha çox cəlb edir. Bu səbəbdən, qloballaşan dünyada Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yerini və rolunu elmi cəhətdən təhlil etmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhz buna görə də, Qafqaz universiteti bu sahədəki ənənəsini davam etdirərək 2003-cü və 2007-ci illərdə bu sahədə keçirdiyi I və II Beynəlxalq Konqresin davamı olaraq Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti ilə birgə Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya mövzusunda III Beynəlxalq Konqres təşkil etmək təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir cu il oktyabr tarixlərində keçirilən konqresdə bu sahədə apardıqları elmitədqiqat işlərinin nəticələri haqqında məlumat vermək üçün Azərbaycandan başqa dünyanın müxtəlif ölkələrindən alim və mütəxəssislər dəvət olunmuşdur. iv

6 Kongresə 170-ə yaxın məruzə təqdim olunmuş, bunun təxminən yarısı 13 xarici ölkə alimləri tərəfindən təqdim olunmuşdur. Konqres, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Sənaye və Energetika Nazirliyi, Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi Türk Əməkdaşlıq və İnkişaf İdarəsi Başqanlığı (TİKA) Bakı Koordinatorluğu, Azərbaycan- Türk Sənayeçi və İşadamları Beynəlxalq Cəmiyyəti (TÜSİAB), Türkiyə İsrafı Önləmə Vəqfi, ABŞ-nın TROY Universiteti, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti və Qafqaz Universitetinin birgə təşkilatçılığı ilə keçiriləcəkdir. Konqresin keçirilməsində göstərdikləri maddi dəstəyə görə Qızıl sponsorlarımız olan Mətanət-A Şirkətinə və Texnika Banka, Gümüş sponsorlarımız olan Azərbaycan Sənaye Sığorta şirkəti və Azərbaycan Sənaye Bankına, nəqliyyat dəstəyinə görə Türk Hava Yollarına, informasiya dəstəyinə görə İctimai TV və 525-ci qəzetə, nəşriyyat dəstəyinə görə Şərq-Qərb nəşriyyatına minnətdarlığı özümüzə borc bilirik. Konqres Təşkilat Komitəsi v

7 M Ü N D Ə R İ C A T A.1. MALİYYƏ QLOBALLAŞMASI, SƏRMAYƏ HƏRƏKƏTLƏRİ, İQTİSADİ BÖHRANLAR VƏ BUNLARIN QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYAYA TƏSİRLƏRİ 1 KÜRESELLEŞEN MUHASEBENİN EKONOMİK KRİZİ ÖNLEMEDEKİ ROLÜ (TÜRKİYE VE BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞUNDAKİ ÜLKELERE YÖNELIK KARŞILAŞTIRMALI BIR ARAŞTIRMA) Prof. Dr. Seval Kardeş-SELİMOĞLU 2 SOVYETLER BİRLİĞİ NİN DAĞILIMI SONRASI KAFKASYA VE ORTA ASYA NIN DÜNYA EKONOMİSİNE ENTEGRASYONU: PETROL-DOĞALGAZ EKSENLİ BİR DEĞERLENDİRME Prof. Dr. Erişah ARICAN, Yrd.Doç.Dr. Başak TANINMIŞ YÜCEMEMİŞ, Yrd.Doç.Dr. Ufuk BAŞOĞLU, Dr. Gökhan IŞIL 17 KÜRESEL FİNANSAL KRİZ VE BAŞLICA FARKLILIKLARI GLOBAL FINANCIAL CRISIS AND ITS KEY DIFFERENCES Bülent GÖKAY, Vildan SERİN 29 GLOBAL FİNANSAL KRİZİN SEBEPLERİ, ÇIKIŞ YOLLARI VE AZERBAYCAN EKONOMİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Doç. Dr.Cihan BULUT, Yrd. Doç. Dr. Ayhan GÜNEY 36 THE RACE BETWEEN THE DOLLAR AND THE EURO: WHO S ON FIRST? Edward T. MERKEL, PhD, Scott S. BAILEY, PhD 43 BANKRUPTCY PREDICTION MODEL: HOW TO APPLY Z-SCORE MODEL IN KAZAKHSTAN? Yrd. Doç. Dr. Osman ŞAHİN, Aidarkhan ALTEY 55 THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS AND TRANSITION IN THE SOUTHERN CAUCASUS Gubad IBADOGLU 68 KÜRESELLEŞME SÜRECINDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ ÜLKE EKONOMİSİNİN KALKINMASINDA ROLÜ Dr. Mayıs ƏZIZOV, Elvin MƏMMƏDOV 83 KÜRESEL MALİ KRİZİN AZERBAYCAN İŞGÜCÜ PİYASALARINA ETKİLERİ Dr. Adalet İBADOV 95 GLOBALLAŞMA VƏ ELEKTRONİK TİCARƏT Rüfət MƏMMƏDOV, Rasim ABUTALIBOV 103 SIGNIFICANCE OF STRATEGIC ALLAINCES AND FDI: CASE STUDY OF TURKEY Birol TOPUZ 110 vi

8 BEYNƏLXALQ VALYUTA SİSTEMİ: STRUKTURU, MAHİYYƏTİ, MEXANİZMİ. Nüsrət QULİYEV 116 PUL-KREDİT TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN TƏMİN OLUNMASININ PRİORİTET İSTİQAMƏTLƏRİ Rəhim İsmayıl oğlu ƏLİYEV 120 MALİYYƏ QLOBALLAŞMASININ İQTİSADİ TƏHLÜKƏSİZLİYƏ TƏSİR İSTİQAMƏTLƏRİ (AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TIMSALINDA) Pərviz VƏLİYEV, Hacı SALAYEV 125 DÜNYA İQTİSADİ BÖHRANININ CƏNUBİ QAFQAZ ÖLKƏLƏRİNƏ TƏSİRİ Aqşin NEMƏTOV 132 A.2. MALİYYƏ QLOBAL İQLİM DƏYİŞİKLİKLƏRİNİN QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYAYA TƏSİRLƏRİ 145 KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN TÜRKİYE BUĞDAY ÜRETİMİNE ETKİSİ VE BAZI KAFKAS ÜLKELERİ VE AZERBAYCAN İLE TİCARİ İLİŞKİLERİNE YANSIMASI Dr. Erol ÖZKAN 146 KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN KIRSAL YAPIYA ETKİSİ Gönen GÖNÜLTAŞ 160 ОБЕСПЕЧЕНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ КАК КОНЦЕПТУАЛЬНАЯ ПРОБЛЕМА ПРИКАСПИЙСКИХ СТРАН НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ Бэла СЫРЛЫБАЕВА 168 QLOBALLAŞMA DÖVRÜNDƏ QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏRİN YERİ Hümeyrə Teymur qızı MUSTAFAYEVA 176 A.3. QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ENERJİ RESURSLARI, LAYİHƏLƏRİ VƏ DÜNYA İQTİSADİYYATINDAKI YERİ 185 ORTA ASYA ENERJİ KAYNAKLARI VE ENERJİ BAĞLAMINDA ABD NİN ORTA ASYA POLİTİKASI Doç. Dr. Hüseyin KALYONCU, Yard. Doç. Dr. Şatlık AMANOV 186 QLOBALLAŞAN DÜNYADA TÜRK DÖVLƏTLƏRİNİN İQTİSADİ İNTEQRASİYASI i.e.n. Fuad Əlinağı oğlu QƏNBƏROV 215 NEFT GƏLİRLƏRİNİN İDARƏ OLUNMASINDA UĞURLU MODEL: NORVEÇ MODELİ Dr.(PhD) Altay İSMAYILOV, Xətai ALIYEV 226 ЭКОНОМИКО-ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ТРАНСПОРТИРОВКИ КАСПИЙСКОЙ НЕФТИ Lalə HƏMİDOVA 244 GLOBALIZATION AND ENERGY SECURITY POLITICS: THE DIVERSIFICATION STRATEGY OF TURKMENISTAN Gylychmuhammet JORAYEV, Kasym ÖZKULLUK 255 vii

9 HAZAR DA BÜYÜK ENERJİ OYUNU Cengiz KARABEKMEZ ve Oğuzhan DEMİRTAŞ 261 XƏZƏR HÖVZƏSİNİN TƏBİİ QAZ EHTİYATLARININ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏSİ PROBLEMLƏRİ Dr. İsa H. QASIMOV, Dr. Natiq H. PAŞA 289 A.4. REGİON ÖLKƏLƏRİ ARASINDAKI NƏQLİYYAT LAYİHƏLƏRİ VƏ ONLARIN İQTİSADİYYATA TƏSİRİ 295 TRACECA ULAŞIM PROJESİ VE AZERBAYCAN DA HOLLANDA HASTALIĞI RİSKİNE ETKİLERİ A.Kadir KÖKOCAK, S.Fatih KOSTAKOĞLU 296 NƏQLİYYAT DƏHLİZLƏRİNİN TURİZMİN İNKİŞAFINA TƏSİR İMKANLARI Aqil ƏSƏDOV, Ədalət ƏSƏDOV 307 BEYNƏLXALQ NƏQLİYYAT DƏHLİZLƏRİNİN REGİONAL İNKİŞAFA TƏSİR ISTİQAMƏTLƏRİ Aqil ƏSƏDOV, Əhməd NƏSİROV 314 REGİONAL BEYNƏLXALQ NƏQLİYYAT TRANZİT LAYİHƏLƏRİNİN EFFEKTİVLİYİNİN ARTIRILMASINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ POTENSİAL İMKANLARI Kamran Nurəddin oğlu ABDULLAYEV 322 TRACECA PROQRAMI ÇƏRÇİVƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRI ARASINDA ƏMƏKDAŞLIQ VƏ ONUN İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ Bənövşə Bəhram qızı MANAFOVA 329 A.5. DÜNYA İQTİSADİ BÖHRANI VƏ YENİ RƏQABƏT ŞƏRAİTİNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA MÜƏSSİSƏLƏRİ 339 TÜRKİYE ELEKTRİK SEKTÖRÜNDEKİ İŞLETMELERDE ELEKTRONİK TİCARET UYGULAMASI ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA Ahmet NAYIR, Nesrin NAYIR 340 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ MÜŞTƏRƏK MÜƏSSİSƏLƏR İNTEQRATİV PROSESLƏRİN MÜHÜM İSTİQAMƏTİ KİMİ (TÜRKİYƏ VƏ AZƏRBAYCAN TİMSALINDA) Arif GOMLEKSİZ 354 GLOBAL KRİZİN TÜRKİYE-AZERBAYCAN EKONOMİK İLİŞKİLERİNE ETKİSİ Arş. Gör. Yılmaz Onur ARİ, Arş. Gör. Atakan DURMAZ 360 AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏ ARASINDA REGİONAL SƏVİYYƏDƏ BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜŞTƏRƏK ƏMƏKDAŞLIĞIN İNKİŞAFI MƏSƏLƏLƏRİ Gülnar Xanlar qızı SƏMƏDOVA 372 KİMYA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İNVESTİSİYA MENECMENTİNİN TƏŞKİLİ İSTİQAMƏTLƏRİ M.T.ABBASZADƏ 377 viii

10 COİNT VENÇR QLOBAL MARKETİNQ STRATEGİYALARINDAN BİRİ KİMİ Nəsimi KAMALOV 382 KÜRESELLEŞME SÜRECINDE YALIN TEDARIK ZİNCİRİNİN ÖNEMİ Prof.Dr. Necdet ÖZÇAKAR, Firudin SULTANOV 396 AZƏRBAYCANDA İPO TƏDBİRLƏRİNDƏN İSTİFADƏ EDİLMƏKLƏ ŞİRKƏTİN GENİŞLƏNMƏSİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Ruslan Oqtay oğlu SADIXOV 411 QƏNAƏTÇİL ALTİ SİQMA METODU VƏ RƏQABƏT ÜSTÜNLÜYU Sevil İMANOVA, Orxan ŞÜKUROV 417 DÜNYA İQTİSADİ BÖHRANI VƏ YENİ RƏQABƏT MÜHİTİ ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KİMYA SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNİN MÖVCUD SƏVİYYƏSİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ PROSESİNDƏ ELMİ TEXNİKİ POTENSİALIN (ETP) ROLU Vəfa Xanlar qızı NOVRUZOVA 426 QLOBALLAŞMA DÖVRÜNDƏ DÜNYA İQTİSADİ BÖHRANI VƏ YENİ RƏQABƏT ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCAN MÜƏSSİSƏLƏRİNİN RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİLİYİ Vəli MƏMMƏDOV 433 KÜRESELLEŞEN DÜNYADA MONOPSON ALICILARIN STRATEJİ VE HEDEFLERİNİN ÜRETİCİ FİRMALARIN ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME STRATEJİ VE HEDEFLERİNE ETKİSİ: ASELSAN ÖRNEĞİ Yavuz KAHRAMAN, Enis Müçteba MEMİŞ 441 YENİ RƏQABƏT ŞƏRAİTİNDƏ ÖLKƏ BANKLARININ CARİ VƏ POTENSİAL RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Xalid Sabir oğlu KƏRİMLİ 449 A.6. MÜSTƏQİLLİK SONRASI QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİ İNKİŞAF PROBLEMLƏRİ, İQTİSADİ STRUKTURLARI VƏ SİYASƏTLƏRİ 461 DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE TARIM ÜRÜNLERİ PİYASALARINA YANSIMALARI Gülcan ERAKTAN, Emine OLHAN, Sema GÜN 462 TÜRKİYE AVRASYA ÜLKELERİ ARASINDAKİ EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLER Prof. Dr. Halil SEYİDOĞLU 471 QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANI ŞƏRAİTINDƏ AZƏRBAYCANDA BANK SİSTEMİNDƏ TƏTBİQ EDİLƏN ANTİBÖHRAN TƏDBİRLƏRIN NƏTİCƏLƏRİ Zahid Fərrux MƏMMƏDOV, Vidadi ZEYNALOV 484 TÜRK İNŞAAT FİRMALARININ BDT NA YÖNELİK EKONOMİK FAALİYETLERİ Doç.Dr. Rana EŞKİNAT, Yrd.Doç.Dr.Filiz TEPECİK 494 РЕГИОНАЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ В ОТРАСЛЕВОЙ СТРУКТУРЕ ЗАНЯТОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА Г.С. ГАДЖИЕВА 505 ix

11 BAĞIMSIZLIK SONRASI KAFKASYA VE ORTA ASYA DA VERGİLEMENİN ANAYASAL GÖRÜNTÜSÜ Doç. Dr. Şafak Ertan ÇOMAKLI, Arş. Gör. Mehmet Alpertunga AVCİ 511 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ DÜNYADA VƏ AZƏRBAYCANDA MÜBADİLƏ MÜNASİBƏTLƏRİ i.e.n., Əlisa ZEYNALLI, Həzi EYNALOV, Zakir ZEYNALLI 522 KÜRESELLEŞME VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDEKİ GELİŞMELERİN İŞGÜCÜ VE İSTİHDAMA ETKİLERİ Eyüp ZENGİN, Serkan ÇAMTEPE, Ahmet AKYAZ 533 AZƏRBAYCAN QAFQAZIN LİDER DÖVLƏTİ KİMİ VƏ SƏNAYESİNİN İNKİŞAFINDA İNVESTİSİYA AMİLİ Arif NƏZƏROV 543 РЕГУЛИРОВАНИЕ ГОСУДАРСТВЕННОМ СЕКТОРЕ СОЦИАЛЬНО- ЭКОНОМИЧЕСКИХ ПРОЦССОВ В ПЕРИОД КРИЗИСА Асиф МУСТАФАЕВ 553 QLOBALLAŞMA VƏ TURİZM SƏNAYESİ Cəfər CƏFƏROV 558 SƏNAYENİN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİNİN İNSTİTUTSİONAL ASPEKTLƏRİ Gülbəniz ƏLİYEVA 568 AZERBAYCAN DA ÖZELLEŞTİRME SÜRECİNİN ANALİZİ Elvin ALİRZAYEV 579 AZƏRBAYCANDA İNKİŞAFIN İNNOVASİYALI MODELİNİN FORMALAŞMASI MƏSƏLƏLƏRİ Samirə ƏSGƏROVA 592 İKTİSAT POLİTİKASINDA İHRACAT TEŞVİKLERİ Fuad ƏSGƏROV 599 MİLLİ İQTİSАDİ İNKİŞАF MОDЕLİNİN FОRMАLАŞMАSININ QАNUNАUYĞUNLUQLАRI VƏ ХÜSUSİYYƏTLƏRİ İ.H.АLIYЕV, İ. Q. SОLTАNLI 615 РАЗВИТИЕ ТУРИЗМА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ В УСЛОВИЯХ ЭКОНОМИЧЕСКОГО КРИЗИСА İnarə Rza gızı RZAYEVA 619 MÜSTƏQILLİKDƏN SONRAKI AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAF (İSTİQAMƏTLƏRİ) PROBLEMLƏRİ Vaqif KAZIMOV, Zülfiyyə Həsən qızı MƏMMƏDOVA 625 QLOBALLAŞMA KONTEKSTİNDƏ AZƏRBAYCANIN KEÇİD DÖVRÜ İNDİKATORLARININ MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ Kənan ASLANLI 631 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFINDA REGİONAL SİYASƏTİN MAHİYYƏTİ Maarif MƏMMƏDOV 637 QLOBALLAŞMA VƏ ONUN AZƏRBAYCANDA SOSİAL-İQTİSADİ TƏSİRLƏRİ Mayis GÜLƏLİYEV 642 x

12 AZƏRBAYCANDA ƏHALİ MİQRASİYASININ DİNAMİKASI VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ M.B. MƏMMƏDOVA 655 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİNDƏ EFFEKTİV RƏQABƏT SİYASƏTİ Nazim Özbəy oğlu HACIYEV 668 QARA DƏNIZ İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIĞI VƏ AZƏRBAYCAN Ümmühəbibə Məhəmmədtağı qızı QƏLƏNDƏROVA 676 VERGİ MÜNASIBƏTLƏRİ SİSTEMİNİN QLOBALLAŞMA VƏ İQTİSADİ İNKIŞAFA TƏSİRLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Qəzənfər SÜLEYMANOV, Emin SULTANOV 684 AZƏRBAYCANIN QEYRİ-TİCARƏT MƏSƏLƏLƏRİ: PROBLEMLƏR, NƏTİCƏLƏR VƏ TƏKLİFLƏR i.e.n. Ramil Zahid oğlu HÜSEYN 693 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ ANTİİNFLYASİYA SİYASƏTİNİN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Ramin R. MƏMMƏDXANOV 705 KENTLEŞMENİN EKONOMİK KALKINMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Rana EŞKINAT 716 AZƏRBAYCANDA YIĞIM PENSİYA SİSTEMİNİN FORMALAŞMASI VƏ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ Rəsmiyyə ABDULLAYEVA 730 BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ REGİONAL İNKİŞAFIN BAŞLICA İSTİQAMƏTLƏRİ Rüzgar HƏSƏNOV, Tahir QARAYEV, Zaur VƏLİYEV 737 CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN AVROPA İTTİFAQI İLƏ ƏMƏKDAŞLIĞININ GEO-İQTİSADİ ASPEKTLƏRİ Şahin Vaqif oğlu BAYRAMOV 744 AZƏRBAYCAN SƏNAYESİNDƏ KORPORATİV İDARƏETMƏNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ Ş.T. SADIQOV 758 REGİONUN SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFININ İDARƏ OLUNMASININ TƏŞKİLİ İSTİQAMƏTLƏRİ Xatirə Mail qızı HÜSEYNOVA 766 AZƏRBAYCANDA ƏMƏK EHTİYATLARININ İSTİFADƏSİ HAQQINDA Dr. İsa QASIMOV 773 A.7. QEYRİ-İQTİSADİ FAKTORLARIN QLOBALLAŞMA VƏ İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİRLƏRİ 777 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANDA ƏLİLLƏRİN MÜASİR PROBLEMLƏRİ VƏ HƏLLİ İSTİQAMƏTLƏRİ Ağamir ƏSGƏROV KÜRESEL EKONOMİK KRİZİ VE KAFKASYA - ORTA ASYA TÜRK DİASPORASI Doç. Dr. Adem KALÇA, Arş. Gör. Atakan DURMAZ 785 xi

13 GLOBAL HIGHER EDUCATION RANKING SYSTEMS HAVE LITTLE RELEVANCE TO THE MAYORITY OF UNIVERSITIES AND THE STUDENTS THEY SEEK TO SERVE William Patrick LEONARD 796 CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN ÜMUMAVROPA TƏHSİL VƏ ELM MƏKANINA İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ: MODERNLƏŞMƏNİN TƏLƏBLƏRİ KONTEKSTİNDƏ Elxan Nəriman oğlu VƏLİYEV 803 BİLİK İQTİSADİYYATININ FORMALAŞMASI - RƏQABƏT QABİLİYYƏTLİLİYİN TƏMİN EDİLMƏSİNİN MÜHÜM AMİLİ KİMİ Allahyar Niyaz oğlu MURADOV 814 AZƏRBAYCAN QANUNVERİCİLİYİNDƏ ELEKTRON TİCARƏTLƏ BAĞLI HÜQUQİ TƏNZİMLƏMƏLƏRİN TƏHLİLİ İsmayıl İSMAYILLI 820 ÖLKƏNİN SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFINININ İDARƏEDİLMƏSİNDƏ MƏDƏNİYYƏT İNFRASTRUKTURLARININ YERİ VƏ ROLU Mətləb MAHMUDOV 828 MƏNƏVİ ZƏRƏR MƏFHUMU VƏ HƏMİN ZƏRƏRİN SIĞORTA ÖDƏNİŞİ FORMASINDA ÖDƏNİLMƏSİ PROBLEMİ Dr. Mübariz YOLÇİYEV 835 AZƏRBAYCAN UNIVERSITETLƏRİNİN ÜMUMAVROPA TƏHSIL VƏ ELM MƏKANINA INTEQRASIYA PROSESLƏRI Prof. Zahid fərrux MƏMMƏDOV, Dr. Dos. Z.H. İBRAHİMOV, E. VƏLİYEV 847 TƏHSİL SAHƏSİNDƏ TƏTBİQ EDİLƏN İNFORMATLAŞMA PROSESİNİN QLOBALLAŞMA VƏ İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİRİ R.S. MƏMMƏDOVA, V.S. HƏSƏNOV, Ə.Ə.MAHMUDOVA 858 KÜRESELLEŞEN DÜNYADA EĞİTİMİN İKTİSADİ GELİŞMEYE ETKİSİ VE AZERBAYCAN ÖRNEĞİ Şahin DURMAZ 862 KÜRESELLEŞMENİN SOSYAL DIŞLANMAYA ETKİSİ VE ULUSLARARASI ÇALIŞMA ÖRGÜTÜ (UÇÖ) NORMLARI Yrd.Doç. Dr. Ersin KAVİ, Yrd.Doç. Dr. Orhan KOÇAK 868 İNANÇ TURİZMİNİN KAFKAS ÜLKELERİ İŞBİRLİĞİNE ETKİLERİ: TÜRKİYE, AZERBAYCAN, TÜRKMENİSTAN ÖRNEĞİ Yrd. Doç. Dr. İbrahim Hakkı KAYNAK 883 KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE TÜRK CUMHURİYETLERİNİN İNSANİ GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİNİN ANALİZİ Yrd. Doç. Dr. Tahsin KARABULUT 890 KÜRESELLEŞME OLGUSU VE ENDÜSTRİYEL FUTBOL YÖNETİMİ SORUNSALI Yrd. Doç. Dr. Selim ÖZDEMİR, Sabit MEMMEDOV 901 xii

14 BEYNƏLXALQ MÜNASIBƏTLƏR BÖLMƏSI / INTERNATIONAL RELATIONS B.1. THE DEVELOPMENT STAGES AND FOREIGN POLICY OF THE SOUTH CAUCASUS AND CENTRAL ASIAN COUNTRIES AFTER INDEPENDENCE 911 RESTRUCTURING STUDIES IN AZERBAIJAN S PUBLIC ADMINISTRATION Rajab RAHIMLI 912 THE NEW REALITIES IN FOREIGN TRADE RELATIONS IN CENTRAL CAUCASUS Mikhail TOKMAZISHVILI 920 THE CULTURAL ASPECTS OF FOREIGN POLICY OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN AFTER INDEPENDENCE Dr. Sevdagul ALIYEVA 932 PROVİDİNG REGIONAL SECURITY THROUGH PROMOTING COOPERATION IN THE SOUTH CAUCASUS Zaur SHIRIYEV 937 B.2. THE ROLE OF THE SOUTH CAUCASUS AND CENTRAL ASIAN COUNTRIES IN THE INTERNATIONAL SYSTEM 949 THE ANALYSIS OF SHANGHAI COOPERATION ORGANIZATION S PROMISING ROLE IN EURASIA Berivan AKIN 950 SECURITY DIMENSION OF CAUCASIAN POLITICS OF THE USA Dr. Elnur Hasan MIKAILv 960 LEADERSHIP PERCEPTIONS OF THE INTERNATIONAL SYSTEM AND NATIONAL SECURITY POLICIES IN THE SOUTH CAUCASUS Jason E. STRAKES, Ph.D. 969 GEOPOLITICAL ROLE OF THE SOUTH CAUCASUS REGION Khayala ISMAYILOVA 980 GLOBALISATION AS ONE OF THE DEVELOPMENT STAGES OF INTERNATIONAL LAW Sidqi HACIYEV 987 SOUTHERN CAUCAUSUS COUNTRIES AND EUROPEAN UNION: AS A STAGES OF COOPERATION Zumrud MELİKOVA 995 xiii

15 B.3. THE ROLE OF THE SOUTH CAUCASUS AND CENTRAL ASIAN COUNTRIES IN PROVIDING ENERGY SECURITY IN EURASIA 1003 KAZAKH-EUROPEAN COOPERATION OF OIL AND GAS: PROBLEMS AND PROSPECTS Dr. Raushan S. SERIK 1004 B.4. THE CURRENT AND POSSIBLE İNTEGRATION PROCESSES IN THE SOUTH CAUCASUS AND CENTRAL ASIAN COUNTRIES 1011 REGIONAL INTEGRATION IN EAST ASIA/SOUTHEAST ASIA AND CENTRAL ASIA: POLITICS AND POLICIES COMPARED Chinara ESENGUL 1012 PRECONDITIONS OF INTEGRATION OF AZERBAIJAN TO POST-INDUSTRIAL WORLD ECONOMICS OF THE XXI-TH CENTURY Emir-Ilyasova ESMA 1031 TURKEY S REGIONAL POLICIES IN THE CENTRAL ASIA AND THE CAUCASUS WITHIN CONTEXT OF ITS RELATIONS WITH THE NATO Yrd.Doç.Dr. Gökhan ÖZKAN 1038 SETTING-UP / DEVELOPING INTERNATIONAL RELATIONS OFFICES at HEIs in AZERBAIJAN FOR SPEEDING-UP THE INSTITUTIONAL INTERNATIONALIZATION PROCESS in a GLOBALIZING WORLD: QAFQAZ UNIVERSITY S EXPERIENCE Dr. M.Murat ERGUVAN, Uzeyir BAGIROV 1054 LABOUR MIGRATION AS THE INTERACTION SPHERE TO THE COUNTRIES IN CENTRAL ASIA A.B. YESSIMOVA 1068 B.5. THE CONFLICTS AND CURRENT SITUATION IN THE SOUTH CAUCASUS AND CENTRAL ASIAN COUNTRIES 1077 NATIONAL AND EHNIC MINORITIES OF CAUCASUS IN THE PROCESS OF GLOBALIZATION: PROBLEMS AND PROSPECTS Asif GOJAYEV 1078 FEMALE SUICIDE TERRORISM IN DAGESTAN: DOES GENDER MATTER? SOME PRELIMINARY NOTES Tatyana DRONZINA 1084 PERSPECTIVES OF THE BOLOGNA PROCESS IN THE CAUCASUS COUNTRIES IN THE CONDITION OF GLOBALIZATION Ibrahim ALIYEV 1095 THE SOLUTION WAYS IN UN FRAME OF THE REGIONAL CONFLICTS IN THE SOUTH CAUCASUS Ramila DADASHOVA 1101 NAGORNO GARABAGH CONFLICT IN 2020: PEACE OR WAR? Samir HAMIDOV 1107 xiv

16 Qloballaþma Prosesind" Qafqaz v" M"rk"zi Asiya III Beyn"lxalq Konqres KÜRESELLEŞME SÜRECINDE YALIN TEDARIK ZİNCİRİNİN ÖNEMİ Prof.Dr. Necdet ÖZÇAKAR İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi İstanbul / TÜRKİYE necdet@istanbul.edu.tr Firudin SULTANOV Qafqaz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Bakü / AZERBAYCAN fsultanov@qfqaz.edu.az, sultansoy@yahoo.com ÖZET Küreselleşme ve onun getirdiği rekabet ortamı işletmeleri gereken müşteri talebine düşük maliyetle maliyetl istenilen kalite ve zamanda cevap vermeye itmiştir. Bundan dolayı geliştirilmiş talep yönetimi, israf ve maliyetin azaltılması, süreç ve ürün standardizasyonu, endüstri standartlarına adaptasyon, kültürel değişim ve çapraz-şirket işbirliği gibi özellikleri kendinde barındıran yalın tedarik zinciri çok daha önemli hale gelmiştir. Çalışmada yalın üretim ve yalın tedarik zinciri ile ilgili bilgi verilerek literatür taraması yapılmış, yapılan anket çalışmaarı sonucu yalın tedarik zinciri işletmelerinin elde ettikleri fayda ve avantajlar ortaya konarak değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Yalın Tedarik Zinciri, Yalın Üretim, Toyota Üretim Sistemi THE IMPORTANCE OF LEAN SUPPLY CHAIN IN GLOBALIZATION PROCESS ABSTRACT The competitive environment brought by globalization and its businesses to cost-effectively to customer demand, has pushed the required quality and the required time to respond. Therefore, improved demand management, waste and cost reduction, process and product standardization, industry standards, adaptation, cross-cultural exchange and collaboration features such as the company that hosts the lean supply chain itself has become much more important. In this study, information on lean manufacturing and lean supply chain literature has been given, as a result of surveys that they benefit from the advantages of lean supply chain enterprises were determined and evaluated. Key words: Lean Supply Chain, Lean Production, Toyota Productions Systems 1. Giriş 1973 yılında petrol krisizinden sonra önemli hale gelen yalın üretim felsefesi globalleşen dünya ve ürünlerin daha karmaşık hale gelmesi ile beraber tedarikçilerin artması ve dünyaya yayılması tüm tedarik zincirinde başarılı bir şekilde uygulanmasını önemli hale gelmiştir. Dünyayı Değiştiren Makine (Womack, Jones, & Roos, 1990) beş yıllık dünya otomobil endüstrisi çalışması sonuçlarını açıkladıkta Japonya otomobil üreticilerinin veya özellikle Toyota Motor İşletmesi nin Amerikan ve Batı otomobil üreticilerinden kalite, hizmet seviyesi, verimlilik, maliyet gibi birçok önemli performans kriterlerinde daha üstün olduğu görüldü. 396

17 A.5. Dünya iqtisadi böhraný vä yeni räqabät þäraitindä Qafqaz vä Märkäzi Asiya müässisäläri 1990 lı yıllardan sonra yalın üretimin Batı otomobil üreticileri üzerinde uygulanması ve geliştirilmesi ile ilgli bir çok çalışma başlatıldı. İncelemeler daha sonra yalın üretimin diğer endüstri alanlarında uygulanabilirliği üzerinde yoğunlaştı ve yalın yaklaşımın bütün tedarik zinciri üzerinde uygulanması için genel kavram, prensip ve teknikler geliştirildi (Womack & Jones, 1998). Yalın üretimin başarılı ola bilmesi tedarik zincirinde sadece bir işletmenin yalın olması ile mümkün değildir.yalın üretimin en önemli problemlerinden biri yöneticilerin bu kavramı bütünleşik sistem olarak görmemesinden kaynaklanmaktadır. Diğer bir problem ise yalın üretimin Tam Zamanında Üretim (TZÜ), kaizen ve andonları kullanan tesis-imalat projesi olarak görülmesidir (Wincel, 2004: ix). Yalın düşüncenin başarısı bütün tedarik zincirinde yaygınlaştırılması ve uygulanması ile paralellik arz etmektedir. Yalın üretimde her bir üretim adımı arasındaki sıkı bir ilişki olduğundan her hangi bir adımda meydana gelen arıza tüm tedarik zincirini durdurmaktadır. Yoğun bir güvene ihtiyaç duyulan yalın üretim sistemlerindeki tedarikçi bağlantılarının sıkı olması ilişkilerinin gelişmesini mecburi kılmaktadır (Cooper & Slagmulder, 1999:83). Yalın tedarik zinciri yönetimi bu anlamda bütün zincirde israf ve maliyetlerin azalması, çapraz şirket işbirliği, süreç ve ürün standartizasyonu ve kültürel değişim gibi bir çok özelliği kendine barındıran bir koordinasyon setidir. Yalın tedarik zinciri kavramınındaha iyi anlaşılması için yalın üretim kavramı ve anlayışının bilinmesi gerekmektedir. 2.Yalın Üretim ve Özellikleri Yalın Üretim terimi geleneksel batı üretim sistemi olan seri üretimine (mass production) karşı gelen üretim ve tedarik zincirine Japon yaklaşımı felsefesi üzerinde durmaktadır. Yalın üretim terimi Dünyayı Değiştiren Makine adlı kitaptan sonra otomobil dünyasında Japon işletmelerin Amerikan ve Batılı işletmelerden kalite, hizmet seviyyesi, verimlilik, maliyet gibi bir çok önemli performans kriterlerinde üstün olduğu ortaya çıktıktan sonra önceleri Toyota Üretim Sistemi (TPS- Toyota Production System) olarak bilinen üretim sistemi ve felsefesi teriminin yerine geçmeyi başardı. Gerek uygulamacılar ve gerekse araştırmacılar arasında yalın üretim için geçerli olan iki farklı tanımlamayı ortaya konulursa. a. Dar Görüş: Bir sonraki üretim aşaması için tam zamanında ufak partiler üretmeyi amaçlayan ve Kanban adı verilen bir çekme sistemi tarafından kontrol edilen atölye tabanlı bir envanter kontrol tekniği olarak tanımlanmaktadır. Bu felsefeye ilişkin yapılan en büyük hata yalın üretim veya TZÜ nün sadece zamanında ve stoksuz üretim olarak sınırlandırılmasıdır. (Acar & Çapçı, 1996:26) b. Geniş görüş: Bu yaklaşımda tanımlama bir az daha geniş alınarak sürekli iyileştirmeni amaçlayan ve bir dizi yönetim yaklaşımını içeren bütünleşik bir yönetim modelidir(acar & Çapçı, 1996:26). Yalın düşünce firmanın ötesine geçerek, bütüne baka bilmeyi; yani, kavramsal boyuttan ayrıntılı tasarıma ve fiili uygulamaya, ilk satıştan sipariş girişleri ve üretim çizelgeleriyle teslimata ve uzaklarda 397

18 Qloballaþma Prosesind" Qafqaz v" M"rk"zi Asiya III Beyn"lxalq Konqres üretilmiş hammaddelerden müşterinin elindeki ürüne dönüşümü gerçekleştirerek, belli bir ürünün yaratılıp üretilmesini sağlayan faaliyetler kümesine baka bilmeyi gerektirmektedir. (Womack & Jones, 1998:19) Yalın üretim felsefesinin temelinde israfların yok edilmesi yatmaktadır. Japonca israfa muda denmektedir ve özellikle de hiçbir değer yaratmadan kaynakları tüketen faaliyetleri gösterir. Yalın üretimin gerçekleşe bilmesi israfın ne kadar önlene bildiğine bağlıdır (Acar, 1997:4). Bu israflar yeniden işlenmeyi gerektiren hatalı ürünler, talep edilmeden üretilen ve sonuçta envanterlerde biriken üretim, gerçekten gerekli olmayan süreç aşamaları, çalışanların ve ürünlerin zorunlu olmadığı halde bir yerden başka bir yere taşınması, önceki aşamalarda zamanında tamamlanmayan işlemler nedeniyle sonraki aşamalarda boş bekleyen çalışanlar ve müşterinin beklentilerini karşılayamayan ürün ve hizmetlerdir(womack & Jones, 1998:11). Yalın üretim kesin olarak sürekli maliyeti düşen, sıfır stok olarak, sıfır bozuk mal ve sonu gelmeyen ürün çeşitliliğini hedef almıştır. Şimdiye kadar hiç bir yalın uygulayıcı bu hedefe ulaşmamıştır ve belki de ulaşamayacaktır fakat sürekli mükemmellik arayışı içinde olacaktır. (Womack, Jones, & Roos, 1990:14) Yalın üretimin amaçları TPS evinde de belirtilmiştir. Toyota da tam zamanında üretim felsefesi yıllar geçtikçe fabrika çapından diğer fabrika alanlarına ve önemli tedarikçilere aktarılmaya başlandı ancak felsefe zaman geçtikçe daha da olgunlaşmaktaydı ve bundan dolayı Taichi Ohno nun öğrencisi Fujio Chu Toyota Üretim Sistemini temsilen bir TPS Evi geliştirdi. TPS evi modern üretim sisteminde en çok bilinen sembol haline geldi. Eğer evin çatı, sütun ve temelleri sağlam olursa ev de sağlam olur. İşte diyagramın ev şeklinde olmasının sebebi de budur. TPS evi en iyi kalite, en aşağı maliyet, en kısa tedarik süresi, en iyi güvenlik ve yüksek moral hedefleri ile başlamaktadır. Bunu tam zamanında üretim ve jidoka gibi iki sütun desteklemektedir. Tam zamanında üretim TPS nin en çok bilinen ve önemli özelliklerinden biridir. Jidoka ise bir sonraki istasyona defolu ürün bırakmama ve insanları makinelerden ayırma felsefesini taşımaktadır. Sistemin tam ortasında insanlar var. Son olarak sistemin temel unsurlarını oluşturan sabit, güvenilir ve standart süreçler ve seviyelendirilmiş üretimi temsil eden heijunka yer almaktadır. Heijunka sistemi sabit tutmak ve envanteri düşük tutmak için önemli bir yöntemdir. Yalın üretimin diğer üretim sistemlerinden ayıran unsurlar aşağıaki gibidir. 1. Kalite Seviyesi: Üretim işlemlerinin kalitesi yükseltilerek defolu malların üretimi önlenir. İşlemler hatasız parça hatasız üretim ilkesine dayanmakta ve böylece otomatik olarak kaliteli işlem sonucu kaliteli üretim yapılır(stevenson, 1993:694). 2. Üretim dengeleme: Yalın üretim ürünün dengeli akışını tedarikçilerden son çıktıya kadar farklı işlem ve hareketlerinin sistem boyunca akışının dengede olmasını gerektirmektedir. Boşluklar az olduğundan her bir faaliyet çok dikkatli planlanmalıdır(monden, 2004:135). 398

19 A.5. Dünya iqtisadi böhraný vä yeni räqabät þäraitindä Qafqaz vä Märkäzi Asiya müässisäläri 3. Stok- Yalın üretimde stoklar deniz veya nehrin suyu, problemler ise onun içindeki kayalar olarak görülmektedir. Ondan dolayı suyun azaltılması yani stokların azaltılması var olan ama gözükmeyen problemlerin ortaya çıkması anlamına gelmektedir. (Black & Hunter, 2003: 36) 4. Hazırlık (Setup) Maliyetleri:Seri üretimde saatler süren hazırlama veya kurma faaliyetleri yalın üretimde dakikalar olarak ölçülmektedir. Hazırlık/Kurma Maliyetlerini saatlerden dakikaya indiren yalın üretim aracı Tekli Dakikalarda Kalıp Değiştirme (SMED: Single Minute Exchange of Die:) Shigeo Shingo tarafından geliştirilmiştir (Shingo, 1985). 5. Parti Büyüklüğü: Seri üretimde hazırlama süreleri ve maliyetleri (setup time/ cost) çok olduğundan bir üründen büyük miktarlarda üretme söz konusudur. Ama yalın üretimde bu sorun aşıldığı için küçük partilerin üretimi söz konusudur. (Rother & Shook, 1999) 6. Fabrika Düzeni(Layout): Genellikle ürün ihtiyacına göre bir düzenlenme yapılmaktadır. Bu durumda benzer ürünler aynı montaj ve işlem süreçlerinden geçerek işletme alanında fazla stokun olmasını önlemektedir. 7. Tamir Bakım: Diğer üretim sistemlerinden daha fazla bakım ihtiyacı ortaya çıkmaktadır ve bu ihtiyacı toplam üretken bakım (TPM: Total Productive Maintenance) yöntemi ile çözmektedir. TPM kısa süreli bir süreçten ziyade tüm şirket kültürünün değiştiren ve bütün şirket üyelerinin katılımı ile ekipman etkenliğini artıran uzun vadeli bir süreçtir. (Smith & Hawkins, 2004:55) 8. İşçiler: Geleneksel üretimde işçiler belirli bir alan üzerine yoğunlaşmakta ve görevlerin sınırı belirlidir. Ama yalın üretimde işçiler çok fonksiyonlu olmak mecburiyetindedirler (Stevenson, 1993:698). 9. Tedarikçiler: Tedarik edilen parçaların güvenliği, kalitesi, zamanında teslimi yalın üretimde çok önemlidir. Tedarikçilerden kaynaklanan her hangi bir eksiklik üretim hattına direkt etki etmektedir. Bunun sebebi yalın üretimin az stokla çalışma felsefesidir. Yalın üretimin özelliklerinden bir tanesi de az tedarikçi ile çalışmaktır. Bu sistemde ilişkiler uzun dönemlidir ve tedarikçilerin bir-birine güveni söz konusudur. Burada fiyata dayalı rekabet söz konusu değildir. 10. Çekme Sistemi: Yalın üretimde ise çekme sistemi mevcuttur. Bu sistemde bir sonraki üretim prosesi bir önceki prosesten ihtiyacı kadar parça çekmektedir (Monden, 1993). Yeni bir felsefe olan Kanban ın yalın üretimde önemli bir yeri vardır. Kanban ihtiyaç duyulan miktarın talep edilmesi için kullanılan bir karttır. 11. Problem Çözme: Çalışanlar arasında beyin fırtınası (brainstorming) yaparak öneriler geliştirilmekte ve problem çözmek için cesaretlendirilmektedirler. Problem çözmede kontrol diyagramları, örneklemeler gibi istatistiksel araçlar ve kalite kontrol diyagramları da kullanılmaktadır (Stevenson, 1993). 12. Sürekli Gelişme: Sürekli gelişimin aslı Japoncada kaizen dir. Kaizenin iyileştirme demektir. Kaizen yöneticilerden işçilere herkesi içeren sürekli iyileştirmedir. Kaizen felsefesi iş işyerinde olsun, sosyal ilişkilerde veya aile yaşantısında olsun, yaşam tarzının sürekli geliştirilmesini önerir (İmai, 1994: 3). 399

20 Qloballaþma Prosesind" Qafqaz v" M"rk"zi Asiya III Beyn"lxalq Konqres 3.Yalın Tedarik Zinciri Taichi Ohno TPS yi oluştururken sadece fabrika veya Toyota için düşünmemişti yıllarında Toyota TPS yi fabrika içinde uygular hale gelmişti ve artık bu felsefenin önemli tedarikçilere de uygulanmasına sıra gelmişti. Bu TPS nin fabrika dışına çıkmasına neden olmuştu ve artık tedarik zinciri boyunca aynı prensipleri tecrübe etmekteydiler (Liker, 2004). Son zamanlar yalın üretim gibi tanınan bu sistemin tedarik zinciri boyutuna taşınması Yalın Tedarik Zinciri kavaramını ortaya çıkarmıştır. Yalın tedarik zinciri bireysel müşteri ihtiyacını verimli ve etkili bir şekilde çekerek ürünlerin akışı, hizmetler, kaynaklar ve bilginin bütünleşik çalışarak maliyetleri ve israfları azaltan yukarı ve aşağı akışı bir başa bağlantısını kuran organizasyon setidir (Vitasek, Manrodt, & Abbott, 2005:40) Yalın Tedarik Zincirinin Özelliği APICS (2005) e göre Yalın tedarik zincirinin geliştirilmiş talep yönetimi, israf ve maliyetin azaltılması, süreç ve ürün standardizasyonu, endüstri standartlarına adaptasyon, kültürel değişim ve çapraz-şirket işbirliği şeklinde altı özelliği bulunmaktadır. Geliştirilmiş Talep Yönetimi Yalınlığın önemli prensiplerinden bir tanesi çekme sistemini harekete geçirmektir. Burada son müşteri tarafından ihtiyaç olduğu zaman ürünler ve hizmetler çekilmektedir. Bunun soyut hali satış noktasından verilerin kullanılması ve tedarik zincirindeki tüm üyelerinden miktarını değişmeksizin ters akışa doğru bir-bir taşınmasıdır (Abbott, Manrodt, & Vitasek, 2005). Bilgilerin tedarik zinciri boyuna toplanması barkot ve POS (Point-of-Sale) bilgi toplayıcısının başlangıcıyla daha da artmıştır. Teknolojinin gelişmesi ile beraber ürüne, kutuya veya palete yapıştırılan etiketi uzaktan okuya bilen radyo dalgasıyla, radyo frekans toplayıcısı en son bilgi toplayıcı aygıtı durumunu gelmiştir (Zylstra, 2006:27). İsraf ve maliyetin azaltılması Geniş anlamda israf zaman, stok, süreç fazlalığı veya rakamsal israf da olabilmektedir. Tedarik zinciri ortakları israf süreci ve zincir boyunca fazla envanteri elemek için ortak ve bireysel olarak çalışmaları gerekmektedir (Abbott, Manrodt, & Vitasek, 2005:13). Süreç ve ürün standardizasyonu Süreç standardizasyonu yalın üretimin şirkette akışın devam etmesinin meydana gelmesini mümkün kılan önemli prensibidir. Akış ürün veya hizmetin müşteriye kadar sistem boyunca kesintisiz hareketidir. Akışın genel engelleri sıra (kuyruk), dizi süreci ve taşımadır. Bu yol tıkayıcılar ürün ve hizmetin başlangıcından dağıtıma kadar süreyi yavaşlatmaktadırlar. Akış veya değer akışı perspektifi dikeyden yatay düşünceye kadar değişmektedir. Yatay düşünce tedarikçilerden organizasyon boyunca müşterilere kadar değer akışının akıntısında faaliyetlere bağlanmak için fonksiyonlar ve bölümlerin 400