DERS. Kınalızâde,

Transkript

1 DERS Kınalızâde, 1511 tarihinde Isparta da doğmuş ve Osmanlı İmparatorluğu nun en güçlü padişahlarından Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman zamanlarında yaşamıştır Ahlâk-ı Alâî adlı Türkçe bir eser yazmıştır Kınalızâde lakabının sebebini, kaynaklar, dedesi Abdülkâdir Hamîdî nin sakalına kına sürmesi olarak gösterirler Dedenin bu adeti çocuk-ları ve torunlarının Kınalızâde adıyla anılmasına sebep olmuştu Aile-sinde pek çok alim ve şairler olan Abdülkâdir Efendi nin Ali Tusî den ders alıp hizmet ettiği Fatih Sultan Mehmed in hocalığına kadar yükseldiği ve onun iltifatına mazhar olduğu Kınalızâde nin babası Mîrî mahlasıyla şiirler yazan EmrullahEfendi dir Kendisine ait bir divanı vardır Tahsilini tamamladıktansonra ailenin diğer üyeleri gibi kadılık mesleğini tercih etmiş Kınalızâde ailesinin bulunduğu konum gereği iyi bir eğitim görmüş,devrinin ileri gelen alimlerinden ders almıştır Kınalızâde nin çocuk-lukla ilk gençlik yıllarının Isparta da ilim ve öğrenme aşkı içinde geçti-ğini ve o dönemde herkesi kendisine hayran bıraktığı Gerek ailenin ilme olan merakı gerekse ondaki ilim sevgisi, Kınalızâ-de nin genç yaşlarda eğitim için İstanbul a gönderilmesine sebep ol-muştur İstanbul da ilk öğrenimini o sırada kazasker olan akrabası Kadri Efendi nin yanında yapmış Bundan sonra Davud Paşa Medresesi müderrisi Sinan Efendi den ve Atik Ali Paşa Medresesinde Merhaba Efendi den ders almıştır Kınalızâde önceleri İs-tanbul da öğrenimini sürdürürken hocasının Edirne ye tayin olunma-sıyla onun peşinden Edirne ye gitmiş ve öğrenimine burada devam et-miştir 1

2 sadrazam Rüstem Paşa Kütahya da yeni bir medrese yaptırınca Kınalızâde yi 957/1550 senesinde kırk akçe ile bura- ya tayin etmiş, bir yıl sonra da 958/1551 yılında Ataullah Efendi ye-rine elli akçe ile Rüstem Paşa nın İstanbul daki ellilik medresesine nakledilmiştir 960/1553 yılında ise Karamanîzâde Mehmed Efendi yerine altmışlık Haseki Medresesine terfi etmiştir Ara-lık 1555 yılında Kurt Çelebi yerine Semâniye Medresesine müderrisolmuştur Burasının Semâniye den dördüncü medrese olan Ayakkur-şunlu Medresesi olduğu söylenir Burada üç yıl görev yapan Kınalı-zâde Muharrem 966/Ekim 1558 yılında Kanuni nin kendi adına yap-tırdığı Süleymaniye Medresesinin batı tarafındaki (Haliç) Çifte Med-rese tamamlanınca kuzeydeki Üçüncü Medreseye tayin edilmişti Şam Kadısı olarak atanma Böylelikle 22 sene süren müderrislik görevinin ardından 54 yaşından itibaren kadı unvanını almış Kahire Kadılığına, aynı sene Bursa kadılığına getirilmişti Edirne Kadılığına terfi ettirilmi 1571 tarihinde ise Anadolu Kazaskerliği Kınalızâde Anadolu Kazaskerliği görevindeyken o sırada Padişah olan II Selim le beraber Edirne ye gitmiştir Burada daha önce yaka-lanmış olduğu nikris hastalığı kış sebebiyle şiddetlenince 63 yaşın-dayken vefat etmiştir ahlak ilminin faydalarını Bu bağlamda Kınalızâde, ahlak ilminin faydalarını aşağıdaki gibi sıralamaktadır 1 Nefis her huydan âri ise, ahlak ilmi ile güzel ahlak kazanılır, 2 Çirkin ahlak yerleşmişse, bu silinip güzel ahlak ile değiştirilir, 3 Eğer nefis, yaradılışında iyi ahlak ve fazilet üzerinde ise, bu güzel huylar devam ettirilir, tamamlanır ve geliştirilir Buna rağmen Kınalızâde, kusurlarının olduğunu, içinin dışına uymadığını, günahlar içinde boğulduğunu, yasakladığı birçok şeyin kendisinde bulunduğunu, tavsiyelerinde ehil olmadığını ifade ve itiraf etmektedir Yazdıklarının başkaları ile birlikte kendisine de fayda sağlamasını, itidale döndürmesini ummaktadır Kınalızâde, Ahlâk-ı Alaî adlı eserinde devleti yönetenlerin ahlaki bakış açılarının yetkin olması gerektiğini ve bu çerçevede nasıl davranırlarsa daha faziletli bir yönetim anlayışına ulaşacaklarını açıklamaktadır Bu bağlamda devleti yönetenlerin toplum ve devlet hayatı açısından adalete önem vermeleri noktasına dikkat çekmektedir Devleti yönetenlerin sahip olması gereken özellikleri geniş şekilde ele alan Kınalızâde, nefse hoş gelen şeylerden uzak durup, ahlakı güzelleştirme konusuna önem vermeyi öğütlemektedir 2

3 Devlet yöneticisinin; (gayret) yüceliğine sahip, görüş ve düşüncelerinde isabetli, kararında sebat gösteren, güçlüklere sabır ve tahammüllü, zengin, ordunun ve halkın kendisine bağlı olduğu, soylu kişilerden olmasını hem insan ve toplum hem de devletin bekası açısından önemli bulmaktadır Böyle olmamasının ise toplumu felakete, devleti de nihayete götüreceğini tarihi örneklerle açıklamaktadır Kınalızâde nin Ahlak Anlayışı Kınalızâde, Ahlâk-ı Alaî adlı eserinin Mukaddime bölümüne Amelî Hikmet (Pratik ahlak) i açıklayarak giriş yapmıştır Amelî Hikmet bir ilimdir ki, bunda fertlerin fiil ve amellerinden ve insan nefsinden bahsolunur Hangi amel salih ve makbuldür ki, onu elde etmek insan nefsinin hakiki saadeti elde etmesine sebeptir? Hangi amel fâsid ve çirkindir ki, ona sahip olanlar dünyada ve âhirette zararda olurlar? sorusu ile ahlakın insan, aile ve devlet yönetimi açısından önemini açıklamaya devam etmektedir Kınalızâde ye göre, Amelî Hikmetin birçok faydası ve terakkiye götüren gayesi sadece soyut ilim değildir, ayrıca amelle mükemmelleştirmek ve davranışları güzelleştirmektir Kınalızâde, Ahlâk-ı Alaî adlı kitabında en çok yer işgal edeceğini belirttiği Amelî hikmeti de üç kısımda ele almaktadır 1 Tek şahıs olarak bir kişiden meydana gelen fiil ve ameller Bunlardan bahseden Amelî hikmete, İlm-i Ahlak denilmektedir Kişi tenhada ve yalnız bile olsa kendine hakim, cömert, namuslu olmalı, öfkeli, cimri ve namussuz olmamalıdır Bu ilim buna benzer huy ve kişisel davranışlardan bahsetmektedir 2 Ev halkı ile ilgili olan fiil ve amellerden bahseden ilim Buna da İlm-u tedbîri l-menzil (aile ahlakı) denir ki, herkesin ev halkı, ailesi, çocukları, çalışanları ile ne şekilde ilişki kurması gerektiğini içeren davranışları kapsamaktadır 3 Bütün şehir halkı ve bütün diyârın karışması itibari ile meydana gelen tavır, fiil ve davranışlardır Bundan bahseden ilim de İlmu tedbiri l-medine (Devlet Ahlakı) olarak adlandırılmaktadır Kınalızâde, insanın nazarî hikmet ile hak itikada sahip olacağını, bu sayede uygun ilimler ile kendini süsleyeceğini; her türlü cehaletten sıyrıldıktan sonra da ameli hikmeti elde ederek güzel ahlaka ulaşacağını ifade etmektedir Böylece istenmeyen huylardan sıyrılıp, hem dünyada hem de ahirette şerefli bir mertebe elde edeceğini bildirmektedir İnsan nefsinin iki şeye dayalı olarak saadete ereceğini söyleyen Kınalızâde, bunları şu şekilde açıklamaktadır (Kınalızâde, ty: 34): 1 Gerçek bir itikada sahip olmak için Hak ilminin tahsil edilmesi Bunun elde edilmesi, ahlak ilmini gerektirmektedir 2 Güzel ahlak ve sâlih ameli elde edip, çirkin huyların terk edilmesi Bunu elde etmek için önce Amelî Hikmeti tahsil etmek sonra da ilmiyle amel etmek gerekmektedir 3

4 Kınalızâde, adı geçen kitabında fazîletli davranışların ne olduğunu, nasıl elde edileceğini açıklamakta ve reziletler dediği kötü, insana ve çevresine zarar veren huyları anlattıktan sonra insanın bunlardan kendini koruması gerektiğini, güzel ahlakın insanlar için ne kadar önemli olduğunu açıklamaktadır Kınalızâde nin Devlet Ahlakı Anlayışı ve Önemi Kınalızâde, devlet başkanının bilgili doktor gibi olması gerektiğini ifade etmektedir O na göre halk da beden gibidir Doktor, beden hastalıklarının neler olduğunu ve tedavi çarelerini bilmelidir Bu örnekten yola çıkan Kınalızâde ye göre, devlet yöneticisi (başkanı) da doktor gibidir Devlet yöneticisi, memleketin itidalden ibaret olan sıhhatini çok iyi bilmelidir Memleketin hastalığının işareti; itidalden anormal duruma, düzenden kargaşaya geçmiş olmasıdır Bozulan düzenden tekrar normal düzene geçmek de iktidar doktorluğunun ilmi yönünü oluşturmaktadır Devlet yöneticisi bu bilgisini tatbik ederek memlekette düzen ve nizamı devam ettirmek, eğer bir kargaşa ve karışıklık çıkmışsa bunları yok etmekle yükümlüdür Devletin başlangıçta kurulmasında bile bir taifenin anlaşması, birleşmesi ve bir vücudun belirli kısımları gibi olmaları gerekmektedir Bir devletin unsurları arasında birlik ve beraberlik varsa, o devlet, her türlü tehlike ve yıkıma karşı emniyette olur Tersi durum ise o devletin sonu ve yıkımı olur Bütün kötülüklerin ana sebebi olarak, devlet erkânı arasındaki anlaşmazlıkları gösteren Kınalızâde ye göre bundan kurtulmanın ve devleti muhafaza etmenin iki yolu bulunmaktadır 1 Devlet adamları arasındaki anlaşma, 2 Düşmanlar arasındaki anlaşmazlık ve çatışma Kınalızâde, düşmanlar arasında anlaşmazlık ve çatışma yaratmanın avantaj ve önemini tarihi hikayeler ile açıklamaktadır Kınalızâde ye göre, devlet hazinesinin dolması da adaletli olmayı gerektirmektedir Kınalızâde adaleti, memleketin mamur olmasının ön şartı olarak görmekte ve memleketin harap olması durumunda hazineden de eser kalmayacağına dikkat çekmektedir 4

5 Akıllı bir hükümdar sadece adaletli değil, aynı zamanda içinde bulunduğu saltanat ve kudrete de mağrur olmamalıdır Bir gün bu saltanatın sona ereceğini bilmeli ve Allah ın vermiş olduğu nimetleri yerli yerinde harcamalıdır Devlet yönetiminde adalete ayrı bir önem veren Kınalızâde, adaletin şartlarını ayrı bir başlıkta ele almaktadır Kınalızâde de Devlet Yönetimi ve Yöneticide Olması Gereken Özellikler Kınalızâde, toplum düzeninin sağlanması ve toplumun mutluluğundan devleti sorumlu tutmaktadır Cemiyet halinde yaşama gerekliliği ise bir arada yaşayan insanların birbirine muhtaç olmasından dolayıdır ve insanlar erdemli kişilerden faziletli olmayı da bu yolla öğrenmektedirler Ancak Kınalızâde ye göre toplum halinde yaşamanın zorlukları da vardır Çünkü insanlar birbirlerinden farklı istek ve arzulara sahiptirler İnsanlar bu istek ve arzularına bir şekilde ulaşmayı isterler Özellikle halkın istekleri kötü olabilir Aynı şeyi isteyen iki kişi arasında çeşitli düzeylerde olmak üzere mücadele ortaya çıkabilir İnsanlar arasındaki bu mücadeleden kaynaklı ortaya çıkan ayrılığı kaldırıp birlikte yaşamayı sağlayacak bir iradeye her zaman ihtiyaç vardır Kınalızâde bu iradeye siyaset-i uzma adını vermektedir Bu siyaseti ortaya koyacak olan da devlettir siyaset iki kısımdan oluşmakta 1 Fazilete Dayalı Siyaset: Tam ve olgun siyaset anlamına gelmekte ve siyaset-i tâmme olarak da adlandırılmaktadır Bu idare şeklinde yöneticinin gayesi Allah ın ahlakı ile ahlaklanmak ve gerekli saadete erişmektir Bu idareden yana olan yönetici adalete sarılıp, halk ve tebaasını dostları olarak kabul eder 2 Fazilete Dayalı Olmayan Siyaset: Eksik veya (üstünlük zihniyetine) dayalı olan siyasettir Bu idarede yöneticinin amacı, üstünlük ve tasallutla nefsine uyarak kötülüğe yönelmektir Yönetici zulme sarılarak, halkını kul ve köle kabul etmektedir Bunun sonucu ise, her şeyin hükümdar için olmasıdır Bu devlet yöneticisi, şehirleri kötülüklerle doldurmakta Bunun sonucunda, kamunun yararına olan emniyet, sükûn ortadan kalktığı gibi halk arasında da sevgi, adalet, vefa ve nezaketten eser kalmamaktadır 5

6 Kınalızâde ye göre, ahlakçılar devlet yöneticisinde olması gereken yedi hasletten (özellik) söz etmektedirler a Himmet (Gayret) Yüceliği: Himmet yüceliğinden kastedilen şey, halkı gözetmek, işleri doğru yapmak ve herkesin saadetini temin etmeye çalışmaktır Memleketin emniyeti, adalet ve siyasetin dengesini kurma yolunda gayretli olmaktır Yine himmet ve gayretli olan devlet yöneticileri, babalarından miras kalan memleket ve saltanatla yetinmemelidirler Rahat hayatın zevkleri, nefse hoş gelen şeyler onu devlet ve vatan düşmanları ile savaşmaktan alıkoymamalıdır b Görüş ve Düşüncede İsabetli Olmak: Devlet yöneticileri görüş ve düşüncelerinde isabeti, iki şey ile elde edebilirler 1 Allah ın dilediğine verdiği zekâ ve akıl duruluğu ile yaratılmış olmak 2 Tecrübe sahibi olmak Eğer tecrübe kazanacak yaşta değilse, tarih kitaplarından geçmiş devlet yöneticilerine ait hadiseleri okuyarak, çıkarımlarda bulunmak gerekmektedir c Kararında Sebatlı Olmak: Bütün çalışmaları yaptıktan sonra, bir işe karar veren hüküm ve idare sahibinin, bundan vazgeçmemesi gerekmektedir Bu haslet herkes için, özellikle de devlet başkanı açısından elzemdir Çünkü bir devlet yöneticisinin kararı birçok insanı ilgilendirmektedir Buna karşın sağlam olmayan karar ve ihtiyatsızlıkta kararın sürdürülmesi de düşünülmemelidir İhtiyatsız kararda ısrar etmek, yersiz bir inat ve kuru bir kibir anlamına gelmektedir ki, bu da hem yöneticinin kendisine hem de topluma zarar vermektedir Bu nedenle aklı başında bir devlet yöneticisine yakışan, karar ile kuvveti birleştirmede tam ve doğru bir araştırma yapmaktır ç Büyük Hadiselere Tahammül Göstermek ve Büyük Sıkıntılara Sabretmek: Kınalızâde ye göre, insanoğlunun her zaman sabretmesi ve hadiselere göğüs germesi gerekmektedir Devlet yöneticilerinin ise daha da sabırlı ve tahammüllü davranması zaruridir Çünkü devlet yöneticilerinin herhangi bir işte aceleci ve tahammülsüz davranmaları millete ve devlete zarar vereceği gibi din ve devlete de halel getirebilir İslam dini de sabır göstermeyi en büyük ibadetlerden biri olarak kabul etmektedir d Zenginlik: Kınalızâde, devlet başkanlarında bulunması gereken hasletlerden beşincisinin zenginlik olduğunu ve devlet yöneticisi zengin olursa halkın malına göz dikmeyeceğini ifade etmektedir Devlet yöneticisine zenginliğin yakıştığını Devlet yöneticilerinin dikkat etmesi gereken bir diğer husus da millet malının harcanmasında orta yolun tutulması, yani itidalli davranmaya özen gösterilmesidir Bu bağlamda, cimrilik görevli ve askerlerin nefret ve bölünmelerine sebep olacağı gibi israf da son derece zararlıdır 6

7 e Ordunun ve Halkın Devlet Yöneticisine bağlı Olması: Devlet ve nizamı bozmamak adına, ordu, devlet adamı ve tüm halkın devlet yöneticisi ile kanunlara sıkı bir şekilde bağlı olmaları ve itaat içinde bulunmaları gerekmektedir Devlete karşı gelinmesi, tüm topluma zarar vermektedir Böyle bir durumda devlet yöneticisi, ortaya çıkan kötü duruma müdahale etmeli ve bu kötü durumu ortadan kaldırmalıdır f Nesep ve Soy: Kınalızâde nesebin hükümdarlığa gerekli olduğunu ve saltanat ile siyasette faydalı olduğunu ifade etmektedir İnsanın kendi durumunda olanlara itaat etmek istemeyeceğini, bunun da kargaşaya neden olacağını söyleyen Kınalızâde, şerefli ve soylu insanların işin başına geçtiklerinde halkın kendilerine itaat edeceğini bildirmektedir Ancak, Kınalızâde ye göre devlet yöneticisinde bulunması gereken hasletlerden zaruri olmayanı nesep ve soy meselesidir Diğer altı şart, ordu ve milletin bağlılığı ve itaatkâr olması için oldukça önemli ve zaruridir Devlet Yönetiminde Adaleti Sağlamanın Şartları ve Önemi devlet yöneticilerinin adaleti sağlamalarında üç şartı 1 Herkese eşit muamele edilmesi: a 1Ulema ve hukukçular, 2 Yazarlar ve iktisatçılar, 3 Doktorlar ve şairler, 4 Gökbilimciler ve mühendisler Kınalızâde, bunların su durumunda olduğunu bildirmektedir Çünkü Her canlı sudan yaratılmıştır b Muharip (Asker) Sınıf: Bu sınıf memleketin iç ve dış güvenliğini sağlamaktan sorumludur Bu sınıfın ihmal edilmemesi, memleketin huzur ve güvenliği açısından önemlidir Kınalızâde ye göre bu sınıf, cemiyetin ateşi durumundadır c Ticaret ile uğraşanlar: Hayatın düzeni, ticaretle uğraşan tüccarların zaruri malları uzak mesafelerden getirerek halkın istifadesine sunmasına bağlı bulunmaktadır Bu sınıf da toplumun havası gibidir 7

8 ç Ziraat (Ekim-dikim) işi ile uğraşanlar: Halkın yiyeceği her türlü meyve ve sebze ihtiyacını bu sınıf karşılamaktadır Kınalızâde ye göre bu sınıfın çalışmaları diğer sınıfların yaptığı çalışmalardan daha önemlidir ve bu sınıf cemiyetin toprağı durumundadır Bu sınıfların iç dinamikleri ve faziletlerini de Kınalızâde şu örnekle açıklamaktadır Çiftçilerin fazileti çalışma ve işgücü ile yardımlaşmadır Ticaretle uğraşanların fazileti birbirlerini malla desteklemeleridir Hükümdarların fazileti, siyasi görüşlerle yardımda bulunmalarıdır Dindarların fazileti de hakiki hüküm (ilahi rızaya uygun tavsiye) ile destek olmaktır Aslında bunların hepsi, cemiyetin hayır ve faziletlerle imarına yardım etmektedirler Bunlara askerlerin harp ve memleketi korumadaki yardımlaşma faziletini de ekleyebiliriz insanoğlunun beş kısma ayrıldığını ifade etmektedir a Kendisi hayırlı olduğu gibi başkasına da hayır içinde olanlar Bunlar hakiki din âlimleridir ki, Allah yolunda çalışırlar Kınalızâde ye göre bunlar kâinatın özüdürler İyi ve doğru olan devlet yöneticilerinin hem bu insanlarla ilgilenmesi hem de bunlarla istişare içerisinde olması gerekmektedir Bunlar ilim ve mana insanları oldukları için, devletin de feyiz kaynağıdırlar b Yaratılıştan hayırlı, fakat hayırları kendilerine münhasır olanlar Devlet yöneticilerinin bunları da koruması, kollaması ve işlerini görmesi lazımdır c Ne hayırlı ne de şerli olanlar Devlet yöneticileri bunları da himaye ederek, hayra yönelmeleri için gayret göstermelidir ç Yaratılış itibari ile kötü olanlar Başkalarına zararları yoktur, bunların kötülüğü kendilerinedir Bunlara eğitim yoluyla düzelmeleri yönünde çaba gösterilmelidir korkutarak bazen de vaatlerde bulunarak kazanılmalarına gayret edilmelidir 8

9 d Yaratılıştan kötü ve şerir olanlar Kötülükleri başkalarına da zarar vermektedir Kınalızâde bunları insanların en sefil ve düşük olanları olarak tanımlamaktadır Kötü olmalarına rağmen, bunlardan bir kısmının gayret edilirse düzelebileceğini ifade eden Kınalızâde, bir kısmının ise düzelme ve kurtulmalarını imkânsız olarak görmektedir Kötülükleri yaygın olmadığı sürece bunlarla hoş geçinmeyi tavsiye eden Kınalızâde, kötülüklerine engel olunmasının aklen ve kanunen zaruri olduğunu söylemektedir Kötülüklerin ortadan kaldırılma yollarını ise üç başlıkta ele almaktadır: 1 Hapsetmek sureti ile kötülüklerine engel olmak ve halk ile temaslarını kesmek, 2 Bağlamak veya hücreye kapatarak beden faziletlerine engel olmak, 3 Sürgün ederek şehir halkından ayrılmasını sağlamak Bu tedbirlerin yetersiz kalması halinde insanın öldürülmesi hususunda ise Kınalızâde, öldürülmesi cihetine gidilmemesi, ancak kötülüğün ortadan kaldırılması insanın öldürülmesine bağlı ise o zaman bu yolun seçilmesini salık vermektedir 9