T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ VİDA AÇMA ANKARA 2006

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ KARE VİDA AÇMA Kare Vida Kaleminin Hazırlanması Adıma Göre Kalemin Bilenmesi Kalemin Tornaya Bağlanması ve Ayarı Tornanın Ayarlanması Vida Adımına veya Parmaktaki Diş Sayınına Göre İlerlemenin Ayarı Ana Milin Dönüş Yönü Ayarı Kalemin Parça Yüzeyine Ayarı ve Sıfırlanması Makasın Kavratılması Vidanın Açılması...8 UYGULAMA FAALİYETİ...9 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...10 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...11 ÖĞRENME FAALİYETİ TRAPEZ VİDA AÇMA Trapez Vida Kaleminin Hazırlanması Kalemi Vida Ölçüsüne Göre Mastarla Bileme Kalemin Tornaya Bağlanması ve Ayarı Tornanın Ayarlanması Vidanın Açılması...16 UYGULAMA FAALİYETİ...17 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...18 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...19 ÖĞRENME FAALİYETİ ÇOK AĞIZLI VİDA AÇMA Çok Ağızlı Vida Kaleminin Hazırlanması Çok Ağızlı Vida Kalemini Bileme Kalemin Tornaya Bağlanması ve Ayarı Torna Tezgâhının Ayarlanması Vidanın Açılması...22 UYGULAMA FAALİYETİ...26 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...27 MODÜL DEĞERLENDİRME...28 CEVAP ANAHTARLARI...30 KAYNAKÇA...31 i

4 KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/24 ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR 521MMI103 Makine Teknolojisi Bilgisayarlı Makine İmalatı Vida Açma Hareket güç ve ilerlemenin hızlandırılmasında kullanılan vidaların yapımını öğrenme materyalidir. Makine imalatçılığında gerekli olan iş güvenliği, iş kazalarına karşı güvenlik önlemleri ve alan ortak modüllerinin alınması gereklidir. Torna tezgâhlarında, kare, trapez ve çok ağızlı değişik özellikte vida açmak. Genel Amaç Modülle ilgili uygun ortam ve araç gereçler sağlandığında torna tezgâhında değişik özellikteki vida açma işlemlerini belirtilen sürede yapabileceksiniz. Amaçlar Kare vida çekme işlemlerini yapabileceksiniz. Tornada trapez vida çekme işlemlerini yapabileceksiniz. Tornada çok ağızlı vida çekme işlemini yapabileceksiniz. Atelye, sınıf, el aletleri, zımpara taşı tezgahı, torna tezgahı, sütunlu matkap tezgahı, projeksiyon, tepegöz, bilgisayar ve örnek işler. Her işlem sonunda işlemle ilgili yeterlilikleri ölçmek için belirlenmiş bir sürede test ve uygulama işlemi gerçekleştirilecektir. Dersin işlenmesi sırasında soru cevap yöntemi uygulanacaktır. Verilen işi verilen sürede yapabilme yeterliliği sağlanacaktır. İşlem basamaklarını ayrıştıracak en kısa işlemi sıralayabilecektir. ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Burada asıl amaç değişik profillerde vida açabilmeyi öğrenmenizdir. Daha önce alınan modüllerde vidalar genellikle üçgen profilli idi. Bu modülde ise kare, trapez ve ağız sayısı birden fazla olan vidalar anlatılmaktadır. Kare ve trapez vidalar daha ziyade hareket elde etmek için kullanılır. Atelyelerimizde kullandığımız takım tezgâhlarının birçok yerinde, bu tip vidalar kullanılmaktadır. Tek ağızlı vidada dönüşte ilerlemenin büyük olmasını temin etmek için, vida adımının büyütülmesi gerekir. Fakat adımın büyütülmesi, diş derinliğinin artmasına ve diş dibi çapının küçülmesine neden olur. Bu husus vidanın dayanımını azaltır. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Kare vida çekme işlemlerini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Kare vidaların kullanım alanları hakkında bilgi toplayınız. 1. KARE VİDA AÇMA Diş dolusu ve diş boşluğu kare profilli olan vidadır. Metrik ve parmak ölçü sistemine göre yapılır. Kare vidaların standardı yoktur. İstenen çap üzerine, ihtiyaca cevap verecek şekilde, her adımda kare vida açılabilir. Kare vida açılacak iş parçasının vida bitim noktasına, diş dibi çapından küçük kanal açılmalıdır. Amaç vida sonunda kalemin boşa çıkmasını sağlamaktır. Aksi halde kalemi kırabiliriz. Gerektiğinde bu kanal, sol helis vidaların başlangıç noktası olarak kullanılır. Elemanları ve Hesaplanması Diş kalınlığı ve diş yüksekliği yaklaşık olarak adımın yarısı kadardır. Vidanın kolay çalışabilmesi için diş boşluğu diş kalınlığından 0,05 mm daha fazla yapılır. Şekil 1.1: Kare vidanın elemanları D : Diş üstü çapı Diş yüksekliği H = P/2 Diş boşluğu A = P/2 + 0,05 D1 : Diş dibi çapı D2 : Böğür çapı Diş dibi çapı D1 = D 2H Diş kalınlığı B = P/2 0,05 H : Diş yüksekliği P : Adım Böğür çapı D2 = D H = D 0,5 x P B : Diş kalınlığı A : Diş boşluğu 3

8 Örnek : Çapı 40 mm olan bir mil üzerine adımı 8 mm olan bir kare vida açılacaktır. Elemanlarını hesaplayınız? Verilenler İstenenler D = 40 mm H =? A =? P = 8 mm D1 =? B =? Çözüm H = P/2 = 8 / 2 = 4 mm D1 = D 2 x H = 40 2 x 4 = 32 mm A = P/2 + 0,05 = 8 / 2 + 0,05 = 4,05 mm B = P/2 0,05 = 8 / 2 0,05 = 3,95 mm 1.1. Kare Vida Kaleminin Hazırlanması Adıma Göre Kalemin Bilenmesi Vidanın helis açısından dolayı kalemin alt tarafı vidaya sürtebilir. Bunu önlemek için kalemin ucu helis açıcı ( α ) kadar eğik bilenir. Kalemin vida içinde sıkışmaması için geriye doğru boşluk açısı ( δ ) verilmelidir. Kare vida kaleminin uç genişliği diş boşluğuna eşittir (Uç genişliği = A). Helis açısı ise vidanın adımı ve diş üstü çapına bağlı olarak değişir. 4

9 Şekil 1.2: Kare vida kalemi açıları ve bilenmesi λ : Ön boşluk açısı tan α = Adım (P) / π D2 δ : Arka boşluk açısı α : Helis açısı A : Uç genişliği =Diş boşluğu D2 : Vida böğür çapı Örnek: Çapı 40 mm olan bir mil üzerine adımı 8 mm olan bir kare vida açılacaktır. Kaleme bileme esnasında verilecek açı (α) ne olmalıdır? Verilenler İstenen D = 40 mm α =? P = 8 mm H = 0,5 P D2 = D-H = 40 0,5 8 = 40 4 = 36 mm. Tan α = P / π D2 = 8 / 3,14 36 = 8 / 113,04 = tan α = 0,07 α =

10 Kalemin Tornaya Bağlanması ve Ayarı Vida ve somunun birbirine uymasını sağlamak amacıyla vida profilinin eksene dik olarak açılması gerekir. Bu dikliği elde edebilmek için vida kalemi, iş parçasının eksenine dik olarak bağlanmalıdır. Bu işlemi yapabilmek için genellikle vida mastarlarından yararlanılır Tornanın Ayarlanması Çekilecek vidanın adımına göre torna tezgâhının üzerinde bulunan tablolardan yararlanılır. Değişik hız oranları elde etmek için gerekli dişli çark takımı hız kutusu içine yerleştirilmiştir. İstenen adımdaki vidayı çekebilmek için, hız kutusu üzerindeki tablolardan faydalanılarak maniplasyon (ayar) kolları uygun yerlere getirilir. Resim 1.1: Torna tezgahı üzerindeki vida ayar tablosu Vida Adımına veya Parmaktaki Diş Sayınına Göre İlerlemenin Ayarı Yapılacak olan vida metrik ise adımına, whitworth ise parmaktaki diş sayısına göre tezgâh üzerindeki tabloya bakılır. İlerleme ayar kolu hangi konumda olması gerekli ise o konuma getirilir (1/1, 1/2, 1/4) gibi. İlerleme miktarı ayar kolları Vida mili ayar kolu Resim 1.2: İlerleme ve vida mili ayar kolları 6

11 Ana Milin Dönüş Yönü Ayarı Milin dönüş yönünü ayarlayan tezgâh üzerinde bir kol bulunmaktadır. Dönüş yönü ayar kolu iki konumludur. Sağ helis yönü; puntadan aynaya doğru. Sol helis yönü; aynadan puntaya doğru. Açmak istediğimiz vidanın yönüne göre bu kolun konumunu ayarlamalıyız Kalemin Parça Yüzeyine Ayarı ve Sıfırlanması Resim 1.3: Ana milin dönüş yönü ayar kolu Mastarla dikliği kontrol edilen kalem, tezgâh devir sayısı düşük olarak dönen parça yüzeyine temas ettirilir. Kalemin temasından sonra sportun mikrometrik bileziğinden sıfırlama yapılır Makasın Kavratılması Resim 1.4: Kalemin parça üzerinde sıfırlanması Daha önce yapılan tüm ayarlar kontrol edildikten sonra vida mili kavrama makası kavratılır. 7

12 1.3. Vidanın Açılması Resim 1.5.Makasın vida miline kavratılması Makası kapatıp tezgâhı düşük devirde çalıştırınız. Önce, derinliği az bir deneme talaşı veriniz. Vida adımını, en az beş dişe göre sürmeli kumpas veya çelik cetvel ile kontrol ediniz. Kalemi, iş parçasının ucundan biraz dışarı çıkacak şekilde başlangıç konumuna getiriniz. Birinci talaş derinliğini, enine hareket kolundaki mikrometrik bilezikten yararlanarak veriniz. Talaşı azar azar veriniz. Sürtünme yüzeyi fazla olduğu için kalem kırılabilir. Vida boyunca birinci talaşı alınız. Düzgün bir kesme için iş yüzeyine uygun kesme sıvısı akıtınız. Vida sonuna gelindiğinde, iş dönerken enine hareket kolunu ters çevirerek kalemi geri alınız. Arabayı başlangıç konumuna getiriniz. Kalemi talaş derinliği kadar tekrar ilerletiniz. Vidanın diş derinliği elde edilinceye kadar işlemi tekrarlayınız. Her talaş verildiğinde, mikrometrik bilezik üzerindeki değeri unutmayınız. Vida dişlerinin düzgünlüğünü sağlamak için 0,1-0,05 mm veya daha az değerde temizlik talaşı alınız. Bu işlemi birkaç kez tekrarlayınız. Vida dişlerini ve derinliğini; somun, kumpas veya mastarla kontrol ediniz. NOT: Küçük adımlı vidalar doğrudan doğruya kare vida kelemi ile açılır. Büyük adımlı vidalar ise, önce dar ağızlı bir kalemle vida kanalları boşaltılır. Daha sonra uygun şekilde bilenmiş kare vida kelemi ile vidaya tam profili verilir. 8

13 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI Kare vida için kalemi bileyiniz. Kalemleri usulüne uygun tezgâha bağlayınız. Vida çekmek için tezgâhı hazırlayınız. Deneme talaşı veriniz. Deneme talaşına göre adımı kontrol ediniz. ÖNERİLER Kalemi bilerken yapılacak vidanın ölçülerini göz önüne almalısınız. Açılarını buna göre bilemelisiniz. Mutlaka koruyucu gözlük kullanmalısınız. Öncelikle punta sevisinde kalemi kalemliğe bağlamalısınız. Daha sonra mastarla kalemin iş parçası eksenine dikliğini kontrol ederek bağlamalısınız. Vida adımına göre tezgâh üzerindeki ayar kollarından ayarları doğru yapmalı ve kontrol etmelisiniz. Makası kavratıp, sıfırlama yapmalı, daha sonra ince bir talaş vermelisiniz. Bu işlemi adım kontrolü yapacak kadar yapmanız yeterli olacaktır. Kumpas veya çelik cetvelle adımın doğruluğunu mutlaka kontrol edip ondan sonra işleme devam etmelisiniz. Aksi halde yaptığınız ayarlar hatalı ise vidanızda hatalı olur. Gereği kadar talaş vererek vidayı tamamlayınız. Diş derinliği ve diş boşlukları oluşuncaya kadar işleme devam ederek vida çekme işlemini bitiriniz. Daha sonra tekrar kontrol edip emin olduktan sonra makası boşa alınız. İş parçasını bu işlemlerden sonra sökmelisiniz. 9

14 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen ölçme değerlendirmede; boşluk doldurma, çoktan seçmeli ve doğru yanlış ölçme - değerlendirme kriterleri uygulanmıştır. ÖLÇME SORULARI 1. Kare vida açılacak iş parçasının vida bitim noktasına diş dibi çapından küçük kanal açılmalıdır. Amaç vida sonunda kalemin sağlamaktır. Aksi halde kalemi. 2. Kare vida kaleminin uç genişliği diş boşluğuna 3. Çapı 30 mm olan bir mil üzerine adımı 6 mm kare vida açılacaktır. Diş boşluğunun (A) değeri ne olmalıdır? A) 2,05 B) 3,005 C) 3,05 D) 4,05 4. Koruyucu gözlük niçin gereklidir? A) Gözlerimizi talaş ve kıvılcımdan korumak için gereklidir. B) Malzemeyi net görebilmek için gereklidir. C) Gözlerimizin bozulmaması için gereklidir. D) Gözlerimizi ışıktan korumak için gereklidir. 5. Çapı 30 mm olan bir mil üzerine adımı 6 mm olan bir kare vida açılacaktır. Kaleme bileme esnasında verilecek açı (α) ne olmalıdır? A) 3 10 B) 4 10 C) 4 20 D) Aşağıdakilerden hangisi kalemi iş parçasına dik olarak bağlamada kullanılan alettir? A) Çelik cetvel B) Kumpas C) Bileme topacı D) Bileme mastarı 7. Sağ helis bir vida açmak için tezgâhın ana mili dönüş yönü ayar kolu, aynadan puntaya doğru olacak konumda ayarlanmalıdır. A) Doğru B) Yanlış 8. Metrik bir kare vida açmak için tezgâh üzerindeki tablodan neye bakarak ayar yapmalıyız? A) Adımına B) Parmaktaki diş sayısına C) Diş derinliğine D) Diş yüksekliğine DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme ve uygulama faaliyetlerini tekrarlayınız. 10

15 PERFORMANS PERFORMANS DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME Aşağıda belirtilen uygulama faaliyetini, gözlenecek davranışları dikkate alarak gerçekleştiriniz. İşlemi yapabilme süresi = 2 Ders saatidir. Kullanılacak Alet ve Avadanlıklar Zımpara taşı tezgâhı Koruyucu gözlük İş önlüğü Bileme mastarı Sürmeli kumpas Soğutma sıvısı Torna tezgâhı İşlem basamakları ve önerilerde belirtilen hususları dikkate alarak kare vidayı açınız. 11

16 AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışları gözlediyseniz EVET, gözleyemediyseniz HAYIR, sütununda bulunan kutucuğa (X) işareti koyunuz. DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1 Zımpara taşını çalıştırıp kontrol ettiniz mi? 2 Koruyucu gözlük kullandınız mı? 3 Soğutma sıvısı kullandınız mı? 4 Kalemi uygun açılarda bileyebildiniz mi (α)? 5 Kalemi punta seviyesine bağladınız mı? 6 Kalemin dikliğini mastarla kontrol ettiniz mi? 7 İş parçasının sonuna uygun ölçülerde kanal açtınız mı? 8 Adıma veya parmaktaki diş sayısına göre tezgâh ayarlarını yapıp kontrol ettiniz mi? 9 Talaş derinliği için sporttan sıfırlama yaptınız mı? 10 Deneme talaşı verip adımı kontrol ettiniz mi? 1 Diş ölçülerini kumpasla kontrol ettiniz mi (diş derinliği, diş genişliği ve diş boşluğu)? 2 Vida açma işi bitinceye kadar makas kavrama kolunu boşa aldınız mı? 3 Son pasoları birkaç kez tekrarladınız mı? 4 Vida açma işlemi bittikten sonra vidayı son kez kontrol etiniz mi? 5 İş güvenliği kurallarına uydunuz mu? 6 İşlemi zamanında yapabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Eğer faaliyette gözlediğiniz eksiklik varsa, faaliyete dönüp öğretmeninize danışarak bunları tamamlayınız. 12

17 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Tornada trapez vida çekme işlemlerini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Trapez vidaların kullanım alanları ve özellikleri hakkında bilgi toplayınız. 2. TRAPEZ VİDA AÇMA Tepe açısı 30 olan profili kesik üçgen şeklinde vidadır. Hareket ve kuvvet iletmek amacı ile tezgâh tablalarında, vidalı millerde vb. yerlerde kullanılır. Elemanları ve Hesaplanması Trapez vidanın elemanları ve formülleri kare vidaya benzer. Şekil 2.1: Trapez vidanın elemanları D : Diş üstü çapı H = (0,5 P) + ac B = (0,37 P) 0,13 D1 : Diş dibi çapı D2 : Böğür çapı D1 = D (P + 2 ac) D2 = D (0,5 P) H : Diş yüksekliği P : Adım B : Diş dibi genişliği (kalemin uç genişliği) ac : Çalışma boşluğu (tablodan ) 13

18 Vida anma çapı D x P Bölüm çapı D2 d2 Dış vida Diş dibi çapı D1 İç vida Diş üstü çapı d İç vida Diş dibi çapı d1 Çalışma Boşluğu ac Tr 10 x 2 Tr 12 x 3 9,00 10,50 7,50 8,50 8,00 9,00 10,50 12,50 Tr 16 x 4 14,00 11,00 12,00 16,50 Tr 20 x 4 18,00 15,50 16,00 20,50 0,25 Tr 24 x 5 Tr 28 x 5 21,50 25,50 18,50 22,50 19,00 23,00 24,50 28,50 Tr 32 x 6 Tr 36 x 6 Tr 40 x 7 Tr 44 x 7 Tr 48 x 8 Tr 52 x 8 29,00 33,00 36,50 40,50 44,00 48,00 25,00 29,00 32,00 36,00 39,00 43,00 26,00 30,00 33,00 37,00 40,00 44,00 33,00 37,00 41,00 45,00 49,00 53,00 0,50 Tr 60 x 9 Tr 70 x 10 Tr 80 x 10 Tr 90 x 12 Tr 100 x 12 55,50 65,00 75,00 84,00 94,00 50,00 59,50 69,00 77,00 87,00 51,00 60,00 70,00 78,00 88,00 61,00 71,00 81,00 91,00 101,00 Tr 120 x ,00 104,00 106,00 122,00 1,00 Tablo 2.1: Trapez vidanın anma ölçüleri Örnek: Diş üstü çapı 36 mm, adımı 6 mm olan trapez vida (Tr 36 x 6) tornada açılacaktır. Vidanın diş dibi çapını, diş yüksekliğini ve diş dibi genişliğini hesaplayınız? Verilenler İstenenler D = 36 mm D1 =? P = 6 mm H =? ac = 0,5 mm (tablodan) B =? Çözüm H = P / 2 + ac = 6 / 2 + 0,5 = 3,05 mm D1 = D (P + 2 ac) = 36 ( ,5) = 29 mm B = (0,37 P) 0,13 = (0,37 6) 0,13 = 2,09 mm 2.1. Trapez Vida Kaleminin Hazırlanması Kalemi Vida Ölçüsüne Göre Mastarla Bileme Kalemin serbestçe kesebilmesi için ağız kısmı kare vida kaleminde olduğu gibi eğik bilenmelidir. Bu eğiklik adım açısına göre değişir. Kalemin enine kesiti konik olmalıdır. Yani her adım için özel bir biçim seçilmelidir. Kalemin uç genişliği; B = 0,37 P 0,13 ile hesaplanan değer kadar olmalıdır. 14

19 Şekil 2.2: Trapez vida kalemi ölçüleri ve bilenmesi δ : Ön boşluk açısı = 8-10 Arasında ε : Uç açısı = 30 B : Uç genişliği =Diş dibi genişliği Kalemin Tornaya Bağlanması ve Ayarı Bu işlemin yapılışı aynı kare vida kaleminde olduğu gibidir Tornanın Ayarlanması Şekil 2.3: Kalemin mastarla diklik kontrolü Vida adımı veya parmaktaki diş sayınına göre ilerlemenin ayarı, Ana milin dönüş yönü ayarı, Kalemin parça yüzeyine ayarı ve sıfırlanması, Makasın kavratılması. Yukarıda belirtilen işlemler kare vida açmada nasıl ise trapez vidada da aynı şekilde yapılmaktadır. Hatta bütün değişik profilli vidalar için de geçerlidir. 15

20 2.3.Vidanın Açılması Makası kapatıp tezgâhı düşük devirde çalıştırınız. Önce derinliği az bir deneme talaşı veriniz. Vida adımını, en az beş dişe göre sürmeli kumpas veya çelik cetvel ile kontrol ediniz. Kalemi, iş parçasının ucundan biraz dışarı çıkacak şekilde başlangıç konumuna getiriniz. Birinci talaş derinliğini enine hareket kolundaki mikrometrik bilezikten yararlanarak veriniz. Talaşı azar azar veriniz. Sürtünme yüzeyi fazla olduğu için kalem kırılabilir. Vida boyunca birinci talaşı alınız. Düzgün bir kesme için, iş yüzeyine uygun kesme sıvısı akıtınız. Vida sonuna gelindiğinde, iş dönerken enine hareket kolunu ters çevirerek kalemi geri alınız. Arabayı başlangıç konumuna alınız. Kalemi talaş derinliği kadar tekrar ilerletiniz. Vidanın diş derinliği elde edilinceye kadar işlemi tekrarlayınız. Her talaş verildiğinde, mikrometrik bilezik üzerindeki değeri unutmayınız. Vida dişlerinin düzgünlüğünü sağlamak için 0,1-0,05 mm veya daha az değerde temizlik talaşı alınız. Bu işlemi birkaç kez tekrarlayınız. Vida dişlerini ve derinliğini; somun, kumpas veya mastarla kontrol ediniz. NOT: Küçük adımlı trapez vidalar doğrudan doğruya trapez vida kelemi ile açılır. Büyük adımlı vidalar ise, uygun bir keski kalemi ile vidanın kaba talaşı alınır. Daha sonra uygun şekilde bilenmiş trapez vida kelemi ile vida tamamlanır. Resim 2.1: Trapez vida 16

21 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI Trapez vida için kalemi bileyiniz. Kalemleri usulüne uygun tezgâha bağlayınız. Vida çekmek için tezgâhı hazırlayınız. Deneme talaşı veriniz. Deneme talaşına göre adımı kontrol ediniz. ÖNERİLER Kalemi bilerken yapılacak vidanın ölçülerini göz önüne almalısınız. Açılarını buna göre bilemelisiniz. Mutlaka koruyucu gözlük kullanmalısınız. Kalemi punta seviyesinde kalemliğe bağlamalısınız. Daha sonra mastarla kalemin iş parçası eksenine dikliğini kontrol etmelisiniz. Vida adımına göre tezgâh üzerindeki ayar kollarından ayarları doğru yapmalı ve kontrol etmelisiniz. Makası kavratıp, sıfırlama yapmalı, daha sonra ince bir talaş vermelisiniz. Bu işlemi adım kontrolü yapacak kadar yapmanız yeterli olacaktır. Kumpas veya çelik cetvelle adımın doğruluğunu mutlaka kontrol edip ondan sonra işleme devam etmelisiniz. Aksi halde, yaptığınız ayarlar hatalı ise vidanız da hatalı olur. Gereği kadar talaş vererek vidayı tamamlayınız. Diş derinliği ve diş boşlukları oluşuncaya kadar işleme devam ederek vida çekme işlemini bitiriniz. Daha sonra tekrar kontrol edip emin olduktan sonra makası boşa alınız. İş parçasını bu işlemlerden sonra sökmelisiniz. 17

22 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen ölçme değerlendirmede; çoktan seçmeli ve doğru yanlış ölçmedeğerlendirme kriterleri uygulanmıştır. ÖLÇME SORULARI 1. Trapez vida kaleminin profil açısı kaç derecedir? A) 30 B) 40 C) 45 D) Diş üstü çapı 28 mm, adımı 5 mm olan trapez vida (Tr 28 x 5) tornada açılacaktır. Diş dibi genişliğini hesaplayınız? A) 1,62 B) 1,65 C) 1,68 D) 1,72 3. Trapez vidalar genellikle nerelerde kullanılır? A) Devir düşürmekte B) Hareket ve kuvvet iletmekte C) Birleştirmelerde D) Dairesel hareketleri doğrusal hareketlere çevirmede 4. Sol helis bir vida açmak için tezgâhın ayar kolu aynadan puntaya doğru olacak konumda ayarlanmalıdır. A) Doğru B) Yanlış 5. Whitworht bir trapez vida açacak isek tezgâh üzerindeki tablodan neye bakarak ayar yapmalıyız? A) Adımına B) Parmaktaki diş sayısına C) Diş derinliğine D) Diş yüksekliğine DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme ve uygulama faaliyetlerini tekrarlayınız. 18

23 PERFORMANS PERFORMANS DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME Aşağıda belirtilen uygulama faaliyetini, gözlenecek davranışları dikkate alarak gerçekleştiriniz. İşlemin süresi = 2 Ders saatidir. Kullanılacak Alet ve Avadanlıklar Zımpara taşı tezgâhı Koruyucu gözlük İş önlüğü Bileme mastarı Sürmeli kumpas Soğutma sıvısı B = Uç genişliği.. mm. İşlem basamakları ve önerilerde belirtilen hususları dikkate alarak kalemi bileyiniz. 19

24 AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışları gözlediyseniz EVET, gözleyemediyseniz HAYIR, sütununda bulunan kutucuğa (X) işareti koyunuz. DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1 Zımpara taşını çalıştırıp kontrol ettiniz mi? 2 Koruyucu gözlük kullandınız mı? 3 Soğutma sıvısı kullandınız mı? 4 Kalemin dikliğini mastarla kontrol ettiniz mi? 5 Kalemin profil açısını verebildiniz mi (30 )? 6 İş güvenliği kurallarına uydunuz mu? 7 İşlemi zamanında yapabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Eğer faaliyette gözlediğiniz eksiklik varsa, faaliyete dönüp öğretmeninize danışarak bunları tamamlayınız. 20

25 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Tornada çok ağızlı vida çekme işlemlerini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çok ağızlı vidalar nerelerde kullanılmakta, bu tür vidalara niçin gerek duyulmaktadır? 3. ÇOK AĞIZLI VİDA AÇMA Kare ve trapez vidalar daha ziyade hareket elde etmek için kullanılır. Tek ağızlı vidalarda, vidanın veya somunun bir dönüşünde alınan yol (ilerleme) adıma eşittir. Her dönüşte ilerlemenin büyük olmasını temin etmek için, vida adımının büyütülmesi gerekir. Fakat adımın büyültülmesi, diş derinliğinin artmasına ve diş dibi çapının küçülmesine neden olur. Bu husus vidanın dayanımını azaltır. Vidaların bir dönüşündeki ilerleme miktarını arttırmak ve diş dibi çapının küçülmesi ile meydana gelecek elverişsiz duruma düşmemek için, çok ağızlı vidalar kullanılır. Böylece vidanın profili ve diş dibi çapı tek ağızlı vidanın ki gibi olur. Yalnız, çok ağızlı vidaların adım açıları, tek ağızlı vidanınkinden daha büyüktür. Şekil 3.1: İki ağızlı vida adım farkı Çok ağızlı vidalar, tek ağızlı vidalar gibi üçgen, kare, trapez vb. profillerde olur. Vidanın alın yüzeyine bakıldığında, tek ağızlı vidalarda bir, çok ağızlı vidalarda ise ağız sayısı kadar giriş ağzı bulunur. Çok ağızlı vidalarda alınan yol, tek ağızlı vidalara oranla, ağız sayısına göre iki, üç dört, katıdır. Resim 3.1: Üç ağızlı kare vida açılmış mil 21

26 3.1. Çok Ağızlı Vida Kaleminin Hazırlanması Çok Ağızlı Vida Kalemini Bileme Çok ağızlı vidalara ait özel bir kalem yoktur. Çünkü açılacak vida profiline göre bilenerek elde edilir Kalemin Tornaya Bağlanması ve Ayarı Bu işlem de kare, trapez vidalarda olduğu gibidir. Kalemin bağlanmasında ve ayarında hiçbir değişiklik yoktur (Bakınız kare vida kaleminin tornaya bağlanması) Torna Tezgâhının Ayarlanması Vida adımı veya parmaktaki diş sayınına göre ilerlemenin ayarı, Ana milin dönüş yönü ayarı, Kalemin parça yüzeyine ayarı ve sıfırlanması, Makasın kavratılması. Yukarıda belirtilen işlemler kare vida açmada nasıl ise çok ağızlı vidada da aynı şekilde yapılmaktadır. Hatta bütün değişik profilli vidalar için de geçerlidir Vidanın Açılması Yan yana kalemler kullanarak: Çok ağızlı bir vidayı daha kolay bir şekilde çekebilmek için, yan yana yürüyen ve vida dişlerini aynı anda açan kalemler kullanılır. Kalem eksenlerinin arası, adımın yarısı kadar olmalı ve iki kaleminde iş parçasına göre doğru bağlanmasına çok dikkat edilmelidir. Şekil 3.2: Yan yana kalem kullanarak vida açma metodu 22

27 Ana mil ile fener mili bağlantısını keserek (diş atlatarak): İki ağızlı vidayı bir kalemle açmak istersek, önce birinci vida oluğu açılır. İkinci vida oluğunu açmadan, parçanın ana mil ile ilgisi kesilerek yarım devir döndürülmesi gerekir. Bunun için de (Şekil 3.3) te görüldüğü gibi, önce dişlere işaret konur ve makas gevşetilir. Makas aşağı alınarak bağlantısı kesilir. Bundan sonra fener mili yarım devir döndürülür ve dişli çarklar yeniden birbirine kavratılır. Bu yöntem fener miline takılan dişli çarkın diş sayısı, açılacak vida ağız sayısına bölünebildiği zaman kullanılır. Şekil 3.3: Diş atlatma metodunun yapılışı Resim 3.2: Diş atlatma metodunda kullanılan dişliler Fener miline bağlanabilen özel bölme aygıtını kullanarak: Yeni tip torna tezgâhlarında bulunan ve her torna için değişik olan özel bölme aygıtlarından biridir (Resim 3.3) te görülmektedir. Ağız sayısı ona kadar olan vidaların açılmasında kullanılır. 23

28 Dört ağızlı kare vidanın açılması için izlenecek yol ve özel bölme aygıtının kullanılması aşağıda anlatılmaktadır. Resim 3.3: Özel bölme aparatı Şekil 3.4: Özel bölme aparatının yapısı Vidanın birinci ağzı normal olarak açılır. Bu işlem esnasında özel bölme aygıtının kavrama dişlisi ile çevredeki dişlinin üzerinde olan plakadaki (0) çizgileri aynı noktaya getirilmiş olmalıdır. İkinci ağzı açmak için, kavrama dişlisinin diş sayısı, vidanın ağız sayısına bölünür. Kavrama dişlisinin 60 adet sivri dişi bulunduğuna göre 60 / 4 = 15 elde edilir. Bu rakam ağız sayısı için atlatılacak diş sayısını gösterir. 24

29 Kamalı mil üzerindeki vida uygun bir anahtar ile gevşetilir. Kavrama dişlisi öne doğru bir miktar çekilerek çevresindeki dişliden kurtarılır. İş parçasının bağlı bulunduğu ayna ok yönünde döndürülerek 15 rakamı, (0) işaretinin hizasına getirilir. Kavrama dişlisi çevre dişlisine takılarak vida sıkılır. Bu ayarlamadan sonra vidanın ikinci ağzı açılır. Üçüncü ağız için aynı işlem tekrarlanır. (0) rakamı bu defa 15 den alınarak 30 rakamı karşısına getirilir. Dördüncü ağız için 45 rakamına getirilmelidir ( Şekil 3.4). Dört ağızlı bir vidanın tornada açılış sırası görülmektedir. Şekil 3.5: Dört ağızlı bir vidanın açılış yöntem sırası 25

30 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI Çok ağızlı vida kalemini açılarına uygun olarak bileyiniz. Kalemleri mastarlar ve optik özel aparatlar yardımı ile tezgâha bağlayınız. Çok ağızlı vida açma metotlarını uygulayınız. Çok ağızlı vida çekmede göz önüne alınacak hususlara dikkat ediniz. ÖNERİLER Kalemi bilerken yapılacak vidanın ölçülerini göz önüne almalısınız. Açılarını buna göre bilemelisiniz. Mutlaka koruyucu gözlük kullanmalısınız. Kalemi punta seviyesinde kalemliğe bağlamalısınız. Daha sonra mastarla kalemin iş parçası eksenine dikliğini kontrol etmelisiniz. Çok ağızlı vida açma metotlarından tezgâhımıza en uygunu hangisi ise onu kullanınız. Hangi metot kullanılırsa kullanılsın,ağız başlangıçlarını ayarlarken hata yapılmalıdır. 26

31 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen ölçme değerlendirmede çoktan seçmeli sorular ve doğru-yanlış kriterleri uygulanmıştır. ÖLÇME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi çok ağızlı vidaların kullanım alanlarındandır? A) İlerlemeyi hızlandırmak B) Kuvvetli bir sıkma elde etmek C) Güç arttırmak D) Dairesel hareketi doğrusala çevirmek 2. Bir vidanın tek veya çok ağızlı olup olmadığını nereden anlarız? A) Üstten bakarak B) Yandan bakarak C) Alın yüzeyinden bakarak D) Vida profiline bakarak 3. Çok ağızlı vidalar sadece kare profillidirler. A) Doğru B) Yanlış DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme ve uygulama faaliyetlerini tekrarlayınız. 27

32 MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıda belirtilen uygulama faaliyetini, gözlenecek davranışları dikkate alarak gerçekleştiriniz. İşlemin süresi 3 ders saatidir. Kullanılacak Alet ve Avadanlıklar: Zımpara taşı tezgâhı Koruyucu gözlük İş önlüğü Bileme mastarı Sürmeli kumpas Soğutma sıvısı Torna tezgâhı TALİMAT Parçayı ölçüsünde tornalayınız. B = Uç genişliği..mm olan trapez vida kalemini bileyiniz..mm adımlı iki ağızlı vida açmak için tezgâhı ayarlayınız. Birinci ağzı açınız. Gerekli ayarlamaları yaparak ikinci ağzı açınız. İş parçasını kontrol etmeden ayarları bozmayınız. Bütün kontroller yapıldıktan sonra iş parçasını teslim ediniz. 28

33 AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışları gözlediyseniz EVET, gözleyemediyseniz HAYIR sütununda bulunan kutucuğa (X) işareti koyunuz. DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1 Kalemi uygun açılarda bileyebildiniz mi (30 )? 2 Kalemi punta seviyesine bağladınız mı? 3 Kalemin dikliğini mastarla kontrol ettiniz mi? 4 İş parçasının sonuna uygun ölçülerde kanal açtınız mı? 5 İki ağızlı vida için, adım veya parmaktaki diş sayısına göre tezgâh ayarlarını yapıp kontrol ettiniz mi? 6 Talaş derinliği için sporttan sıfırlama yaptınız mı? 7 Deneme talaşı verip adımı kontrol ettiniz mi? 8 İkinci ağız için gerekli ayarlamaları yaptınız mı? 9 Deneme talaşı ile ikinci ağız adımını kontrol ettiniz mi? Diş ölçülerini kumpasla kontrol ettiniz mi (diş derinliği, diş genişliği ve diş boşluğu)? Vida açma işi bitinceye kadar makas kavrama kolunu boşa aldınız mı? Vida açma işlemi bittikten sonra vidayı son kez kontrol etiniz mi? 13 İş güvenliği kurallarına uydunuz mu? 14 İşlemi zamanında yapabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Kare, trapez ve çok ağızlı vida açma işlemleri modülü faaliyetlerinin ve araştırma çalışmalarının sonunda kazandığınız bilgilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için öğretmeniniz size ölçme aracı uygulayacaktır. Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki faaliyeti uygulamaya geçebilirsiniz. Kare, trapez ve çok ağızlı vida açma modülü bitirme değerlendirmesi için öğretmeninizle iletişim kurunuz. 29

34 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1 CEVAP ANAHTARI 1 Boşa çıkmasını - kırabilir 2 Eşittir. 3 C 4 A 5 B 6 D 7 B 8 A ÖĞRENME FAALİYETİ 2 CEVAP ANAHTARI 1 A 2 D 3 B 4 A 5 B ÖĞRENME FAALİYETİ 3 CEVAP ANAHTARI 1 A 2 C 3 B 30

35 KAYNAKÇA KAYNAKÇA Bulut Halit. Özcan, Şefik, Atölye ve Teknolojisi III, Ankara, Haziran, Kartal Faruk, Meslek Teknolojisi II, Manisa, Özkara Hamdi, Meslek Bilgisi III -IV, İlksan Matbaası Ltd. Şti, Ankara. 31