ANKARA ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi TARAFINDAN

Transkript

1 ANKARA ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi TARAFINDAN YILDA BİR ÇlKARILm. TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ-ANKARA 1961

2 Tebliğ : TABIB RAMAZAN'IN YENİ BİR ESERi HÜSEYİN YURDAYDIN Bu yazımızda Kanuni'nin I52I Belgrad fethi hakkında arapça yazılmış Al Risiila al-fatmyya al-ungurüslyya al-sulaymiiniyya adlı eseri hakkında bilgi vereceğimiz 'fabib Ramazan, Bursalı M. Tahir tarafindan Feti~-name-i Rados adlı bir eserin yazarı olarak gösterilmektedir (Bak. Osmanlı Llifüellifleri, III, I 7 I). Yazarın şahsiyeri ve eserin niteliği hakkında her hangi bir bilgi verilmemiştir. Ancak sırasiyle Hammer (DOT, V, 23I not I), Babinger (GOW, 75) ve Brockelmann (GAL, II, 559), Ramazan'ın Kanuni Sultan Süleyman'ın özel lıekimi olduğunu, onunla birlikte Rodos seferine iştirak ettiğini ve bu sefer hakkında arapça olarak Al-Risiila al-fat ~lyya al-riidüslyya adlı bir eser yazdığım söylemektedirler. Ayrıca tek yazma nüshası Paris (Bibl. Nat. I622)'te bulumin bu eserin daha I759 yılında J. - P. Tercier tarafindan fransızca ya çevrilmiş bulunduğunu belirtmişlerdir (Bak. T ere i er, Memoires sur la prise de la ville et de l'üe de Rhodes, Memoires de litterature de l'academie des Inscriptions, ane. rec., vol. XXVI, 728 vd., Paris I759) Diğer taraftan son zamanlarda yayınlanmış olan bir eserinde bu konuya da dokunmuş olan Agah Sırrı Levend, B. M. Tahir'in kaydına işaret-ıettikten sonra "Babinger... Kanuni devrine ve. seferlerine ait eserlerden bahsederken Kanuni'nin özel hekimi. Ramazan'ın Er-Risaletu' l-fet~lyyeti'r-rodöslyye adlı arapea bir eseri olduğunu ve nüshasının Paris'de (Bibl. Nat. I622) bulunduğunu yazıya~. Osm. Mlf. 'nde adı geçen 'fabib Ramazan'ın Rodös Feti~niimesi belki de bu eserdir yahut müellif Rodos fethi hakkında ayrıca Türkçe bir eser.kaleme almıştır" demektedir. (Bak. Gazaviit-niimeler ve Mihaloğlu Ali. Be)1in Gazaviit-niimesi, s. 43, Ankara I956). Ancak söylediğimiz üzeretercier, arapea olan bu eseri, Paris'te bulunan tek nüshasından fransızca ya çevirmiş, pek tabii Ramazan hakkındaki mevcut bilgiler de bu vesile ile öğrenilmiş ve sonuç itibariyle, Ram aza n, bu arapea eserin yazarı olarak tanınınıştır. Kendisinin ayrıca bu konuda bir de Türkçe bir eser kaleme alelığına dair kaynaklarımızda herhangi bir bilgi yoktur. Bu bakımdan Osm. Mlf.'nde adı geçen eserin Ramazan'ın bu arapea telifi olduğu hususu şüphesiz gibidir. Zaten bu hususun doğruluğunu Ramazan'ın bu yazımızın- konusu olan eseri de teyid etmektedir... 'fabib Ramazan'ın bu yazıımzın konusu olan Al-Risiila al-fat#j!ja al-ungurüslyya al-sulaymiin(jya adlı eseri, İstanbul'da TSMK'nde (Revan I279) bulunmakta-. dır. Kütüphime defterinde kısaca Fatl}lyya adı ile kaydedilmiş olan bu eser, ilk bakışta Ramazan'ın Rodos'un fethi hakkındaki eserinin başka bir nüshası olduğu. intibaını vermektedir. Ancak eser, tetkik edilince bunun, ayrı bir telif olduğu anlaşılma}(tadır. Zaten varakla'da metnin yazısından farklı bir hatla yazılımş.:i.ı~ ~.:ıla [:!,.JW ibaresi, daha aşağıda kırmızı-mai bir daire içinde :;,.._,~;yı t :ı\aji r:=:aj m..:.. :Yl..,L ~ ~1...;.t.. J\... )1.t.. J :i.ıfol t :ı\aji.:r _d:-..ı.:ıl _h.!.:) cümleleri yer almış bulunmaktadır ki, bu sözler, eserin konusunu ortaya koymaktadır. Eser, daha yakından incelenince bunun, bir mukaddeme, on fasıl ve bir hatimeyi içine aldığı görülmektedir. Ramazan, kendisi de bu hususta şöyle demektedir: "... Yazarlann, eserlerinin başında kitaplannın i;indekileri zikretmeleri adet olduğundan ben de, bu risalenin başında, isinde bulunanları kısaca zikrettim. Onu bir mukaddeme, on fasıl ve bir lıatime olmak üzere tertib ettim... " (bak. varak 2 a).

3 s6 HüSEYiN YURDAYDIN Ramazan, eserinin birinci faslında umumi olarak gaza üzerinde durmuş, 2, 3 ve 4 fasıllarında da I. Selim (I5I2-I52o)'in karde i Ahmed ile mücadelesi, İran ve Mısır seferleri hakkında bilgi vermi tir. Ka n u n i devri olaylarına, eserin be inci faslında geçilmekte ve bu fasıldan itibaren Kanuni'nin I52I Belgrad seferi anlatılmaktadır. Şimdi sırasiyle bu fasıl başlıklarının tercümelerini veriyoruz: Beşinci Fasıl: Sultan Süleyman Han'ın Sultan Selim Han zamarnnda kapan Illi olan gaza kapısını açması, Hı.firlerin yenilgilerinin ve kalelerinin yıkılmasımn sebepleri (bak. varak 32 b-48 a). Altıncı Fasıl: Rum askerinin yardırm ile Ahmed Paşa tarafından Böğürdelen'in fethi (48 a-53 a). Yedinci Fasıl: Böğürdelen'in fethinden sonra Sava üzerine köprü kurulması; Sirem'e geçmek için yapılan bu köprünün, fazla yağmurlar yüzünden yıkılınası ve padişahin Sava'dan Sirem'e gemilerle geçmesi (53 a-63 b). Sekizinci Fasıl: Sava'dan gemilerle Sirem'e geçtikten ve Belgrad'ın karşısında konduktan sonra hünkarın Belgrad'ın fethi için harekete geçmesi; Tuna ve Belgrad'a yakın bir yerde Sava üzerine Sultan Mehmed Han zamarnnda olduğu gibi insan ve hayvanların meşakkatsiz bir şekilde geçmeleri için müteaddit geınileri zincirlerle bağlamak suretiyle bir köprü yapılması (63 b-74 a). Dokuzuncu Fasıl: Neboysa (.._._y,j) nın altına lağm koymak suretiyle Belgrad'ın tamamiyle fethi ve kafirlerin teslim alımşı (74 a-92 b). On uncu Fasıl: Gaza'dan elde edilen dünyevi ve uhrevi faydalar (92 b-99 b). Ha tim e: Belgrad'ın fethinden sonra hünkarın İstanbul'a donüşü (99 b-i07 b). 'Eserde yazarın hayatı, şahsiyeti ve diğer eseri ile ilgili kayıtlar : Ramazan'ın adına eserin bir kaç yerinde rastlanmaktadır (Mesela bak. varak I b, I4 b, I04 b, ro5 a, b, I07 a). Böylece görülüyor ki, Ramazan, bu eserinin gerek mukaddemesinde ve gerekse hacimesinde kendisinden bahsetmektedir. Mukaddemede Allah'ın kendisini Sultan Süleyman indinde itibarlı yapmasım, tevbe, başarı, şehidlik ve iman nasip etmesini tem:enni etmekte, daha önce de belirttiğimiz üzere, eserinin muhteviyatım vermektedir. Ramazan'ın kendisi ile ilgili olarak eserinin sonunda verdiği bilgiler ise şöyledir: "... Bu risaleyi Allah 'ın yardırm, peygamberin, hünkarın, hayır ve hasenat sahibi kimselerin himmetile ve M u ha m m e d 'e mensup olanların berekatile Ramazan 927 /Ağustos I52 I arefe günü tamarnladım. Allah'dan ricam şudur: Gelecek y-ıl Ramazan'ın elile İredos (..r.;.).;l) un fethinin yazılmasım mümkün kılsın... " (bak. I04 b). Böylece mesele aydınlanmaktadır. Bir defa kuvvetle tahmin edilebilir ki, Ramazan, bu sefere iştirak etmiştir. Zira bilindiği üzere, Belgrad, 26 Ramazan 927/30 Ağustos I52I tarihinde fethedilınişti. Şevval'in ilk günü de bayrama rastlamakta idi. Ramazan, eserini arefe günü tamarnladığım söylediğine göre, bu tarihin 30 Ramazan 927/3 Eylül I52I olması gerekir. Burada işareti ilgi verici olan bir husus da, Ramazan'ın, bir yıl sonra Allah'ın Rodos'un fethinin yazılmasım mümkün kılması temennisinde bulunmasıdır. Ramazan'ın bu duası kabul edilmiş, bir yıl sonra bu sefere de katılan Ramazan, gene arapea olarak bu eserinin devamı malıiyerindeki Al-Ristila al-fatbiyya al-radösiyya adlı telifini kaleme almak imkanına kavuşmuştur. Diğer taraftan bu eserden, Ramazan'ın, Yavuz Selim devrinde saray tabibieri arasında bulunduğu, hekimbaşılık mevkiinde de gözü olduğu anlaşilmaktadır. Ancak o sırada "Sinan", hekimbaşı (reis) olduğu için, bu arzusuna kavuşamamıştır.

4 TABIB RAMAZAN'IN YENİ BİR ESERi 57 Ramazan, cülusu sırasında yeni padişah Süleyman'ın iltifatından da mahrum kalmış, bu halin sonucu olarak ileri gelenler ve arkadaşları, kendisine iyi bir gözle bakmaimşlardır. Bunun üzerine Ramazan, "kullara, halini ifendisine arzetmek münasip olurdu" gerekçesiyle, durumunu hükümdara arzetmek istemiş, buna vesile olması için de, Kanuni Süleyman'ın 927/1521 Belgrad fethinin tarihini yazmıştır. Bunuııla o, mümkün olam yaptığına kanidir. Bundan sonrası artık Allah'a kalmıştır. İşte bu sebepledir ki, Ramazan, sözlerinin bir yerinde "Ey halleri değiştiren Allahım, bizim halimizi en güzel hale ;evir" diyerek Allah'a yalvarmaktadır. Şimdi Ramazan'ın bu konudaki sözlerinin tamamımn tercümesini veriyoruz: "... Allahım, Ad e m, M u h am m e d, M u s a, İ sa ve S ü 1 ey ma n' ın yüzü suyu hürmetine Ra m az an 'ın duasını kabul et ve ona tevbe, başarı, şehidlik ve iman nasip et. Aınin, ey (kendisinden) yardım istenen. Bu risaleyi, Allahın yardımı, peygamberin, hünkarın, hayır ve hasenat sahibi kimselerin himmeti ve M u ha m m e d' e mensup olanların berekatile Ramazan 927 arefe günü tamamladım. Allahdan ricam şudur: Gelecek yıl R a m a z a n 'ın elile İredos'un fethinin yazılmasım mümkün kılsin. Geçmiş hizmet ve m uarefenin gerektirdiği riayetten tamalniyle mahrum kalarak hünkarın huzuruna yaklaşamamış olan Ramazan, arkadaşları nazarında kötü olmuştu. (Halbuki) bu hizmet, Sultan'ın yüksek eşiğinde, hususiyle tababet'de olursa, hizmet edene hizmet edilir. Onun müreffeh ve mes'ud olması, sözünün, sultan ve erkan indinde makbul olması gerekir. Zira peygamberimiz bir hadis-i şerifinde "hizmet edene hizmet olunur" buyurmuşlardır. G~ne peygamberimiz buyururlar ki "kavmin efendisi, ona hizmet edendir". Allah da şöyle buyurmuştur: " (Iyilikle) önde bulunanlar (Allah' a) yakın olmuşlardır". Görülüyor ki dünyada erkana yaklaşmak, yüksek mansıp ve h ünkarın iltifatı ile olur, oıılardan mahrum olmakla değil. Ahiretde Allah'a yakın olmak salih a:melle olur, :fisk u fücur ve günahla değil. Rünkar hilafet tahtında oturduğu sırada hünkarın iltifatından mahrum olduğumuzdan, ileri gelenier ve arkadaşlar, bize kötü gözle baktılar. Muarefe ve geçmiş hizmetin, şimdi dediğimizi iktiza ettirdiği Sultan SeÜm Han zamarnnda reis, Mevlana Sinan 1 idi. Ey halleri değiştiren Allahım, bizim halimizi en güzel hale çevir; biz şimdi ubudiyetle hünkara şükrediyoruz; çünkü sadece ona ubudiyet, onun bir sekban ve derbam bile olmuş olsa, Ramazan için yüksek bir mertebedir. Kullara halini efendisine arzetmek münasip olurdu. Halimizi hünkara arzetmek için araştırmalar yaparak onun (bu) gazasım yazmaktan başka bir yol bulamadık. Böylece halimizi hünkara arzetmemize vesile olsun diye Macar (Ungurus) keferesi kalelerinin fethine ait olan bu risaleyi yazdım. Okuyan ve dinliyenlerin kafasım şişirmesin; oıılara yorgunluk ve melal vermesin, aksine sürur, neş'e; ukbada yüksek dereceler ve cennetde hurilerle birlikte uzayıp giden lezzetler versin diye türlü istiareler, temsiller, teşbihler, latif manalar ve güzel ifadelerle süsledim. Orada ebedi mağfirete erişmiş olan şehidlerin, gazilecin ahvalini, oııların ulaştıkları yüksek nimetler ve büyük saadetleri zikrettim. Onu okuyan ve dinliyenler, bu suretle, cennetde, söylediğimiz (bu) en yüksek dereceleri elde ederler. Bu nsalenin tahrir ve tesvidi sırasında manası açık ve konuya uygun kelimeler kullamlmıştır. (Bu eser), baş ağrısı, yorguııluk ve melali giderir; ferahlık, neş'e ve sürlir verir; bilgin olsun ya da olmasın herkesi bunu okumaya ve dinlerniye meylettirir. Bu, aşıkın maşuka, hummalı, susamış, sarhoş olamn 1 Hekim M e vi a n a S i n a n hakkında bak. M e c d i Efe n d i, Tercüme-i Şa/sqyiiJ;, ss. 514 vd., İstanbul 126g.

5 HÜSEYİN YURDAYDIN suya; kadının ziynet ve erkek ile olan arkada lığa rneyli gibidir. Ra ma z a n'ın meyli de, ata,.cariyelere, gılmana ve Sultan Süleyman Han'ın nimetlerinedir. Adem, Muhammed, Musa, İsa ve Süleyman'ın yüzü suyu hürmetine, Ramazan için.zikrettiğinıiz bu "in<am", uromandan bir zerre eksiltmez; (billlis) Sultan Süleyman Han'ın başının sadakası olur. Sadaka ile de bela defedilnıiş, ömür uzamı olul İns u cin, Mekke ve Medine peygamberinin dediği gibi "sadaka, beliiyı difeder, ömrü arttım". Allah'ın resulü ve sevgilisj doğru söyledi. Bu risale, ilisan sahibi, her şeyin maliki Allah'ın yardınıiyle Ramazan'ın. elinde tamamlandı. Allah'a hamd olsun. Allah'ın teşrif ve rahmeti Muhammed'e ve aline olsun". (Bak. varak 104 b b).

6 TABIB RAlv.li\ZAN'IN YENİ BİR ESERİ 59 Ek: I Ta b I b Ra ma z ii n'ın Al-Risii!a al-fat&fyya al-ungurüs[jya al-sülaymiin[yya adlı eserinin tercümesi verilmiş olan son bölümünün aslı (bak. varak ro4b-ro7b): ( lls") ~ ~\.J 0~.J ~ J & y J.. t~ J i;r ~ a 0~ J ıı ~tç.:ı ~Ai FU\... u J "' ~\ ~..r!ji.ot... )\ o..l~ G~..:..:>. 0l~ ~ 0; l.':_'~}IJ ö.:ı~~!jij J~9..fli.J ~.J-=H~. U\c...JJ 0..~.J ~ 4.:... J.Jt-;, ü'::' 0\.,.;.'"J.1~ ü'::' 49.;.P iy. ~ 4:i~Lll 4~Jj~~l ü..rp- ü-::.j:>:" )\ J 4:_JA.k...dl 4:_..l?-':11 4~ J ' ) _;,':lı J (()~>..ll )) 4~ J.ı:ill 0~ Ji;U.ı.:JI -~t... c.>..ui '«0\.,.;... J»..1.; J ~':JI j4:...ll J c..r" J.:ı) e1 \t::s-"-2 01 ü;iwii..:" J 0.;~1 ~,.;.:4! ı}l 4;lP )1 if 0C..;J_~ 4:L<J~ )58-JI.;12i,j.P.ı..Pll;.A.Jl~ 01)~ i.:ı l:>ji 0 J_ç 4~ 1~ ~ '\'..,., y.a.:> 4:.W1 4~.JI J \..,.,.J-.a:> 4...ld- ~ 0 ~,.ı.~ Lll 4.-.ld-1 J :i~\ ~J._ç..J _,4) ' 0ls-'J ':11 J 0lb.L...JI XP i~l J_r.A...J Jld-1.ı.;/ f~ J t..j..i~ : JW.J_;J J '«;_.:ıl:> _pall..t~:...,» : i')l...ji ~J._ç..J.JAJJ «i_j..::::._i_j:.:> ;... ıı '-:--44 0ls-'J~I..l.:.P \:i..uij 1..:-'.;A:ll 01.;~l.!2JIJ 1 «0J~~.il.l-~~.;l 0~UI 0_AC..JI» ll.j., 0ls-'J~I 1 01)~1 Ji;U G:H_ -~t... ~~~_;_..rj.ı...j.l:>;-...l:.p JL(;;.,ll.;~J jjwi "' - ~ - - ~ 01.-j J ~ J 0\::..., li ':1 y 0ls-' ' 0 ':} 1 o l:j.9 \.,. ( 1.15") <.$'_,.2-=A-~ 4A~ Lll 4...1J-1 J ı...j _;,JI 0ls-'. Jld-1 J~ı;! ~ Jld >-1 Jl l::jb- J~~ f-&ui. 0l:>. r-1""' 01kLDI] üls-')_, a 01...;...J ul :ı.~;/ JJ._ç..J 4;.:ı..r."JI.:ı.J~ 0~ )S::;.;!t 4~.:ı.J~~ 0':11 C:~il..r(~J ~ tj 'o':l}.jl:>- v,.;./'!. 0i ~ ~... l:ll 015" llj Hı 01u.:ıJ j0~(... n.j 0Js::; <"' (""... ı - -o- ~ - ("' ll "' / ~- o..l~ Gp.)1:-..:.;...ıl ;~,ı;. _..t_.;:t. J :,ı;. :k.i ))\,;,;,.:. l:ll:>- u,.;.;"'j \~,...\;.. la~) ö _;;,!..>-ll c.::.ıı... ~,j;j\~ 'JL\:.~ l::jl:>- ~,.; _rl ~ 0~ e,$:>- 4:... J.;~i~l ö.;.4(ji t')'ı; (lls") c_=al 4Akll 4Jl... )1 ' 0~JI J JW.I 0l.b.J J, ü~l J ü~l J c.::.ıl)~ ':11 t_,; )1 o~ ~~j J.kl.::.j J JJ.,r ~ ~ J., J~_. J J~S'" J l_l~ ı~~l... J ı; )AJ J-.a~ ':} ~ J~ <us--> ı.>j.;j..ı e 4J:-ı ~ J;..Li~ ö.l~jj ~~ J 1 ~;i... ıı ~.. 4:~ c.::.ıt::-j.:ı J ( lls") ( "'~ 1 J ~ ~ 1 f J fo ) tt=.j~ if ~~:A~.JI J $-1-..t:(!JI J. ö ı;.;:jı J l~i ıt.:; ~.;s-'~ J ~IJ l>jlau J~ ~$-I)J r-ııyl t1,:... 4_, c.>_;;(ji. ö.:ıuij ~~~ Wl Jl ~~..blaj4 ~ 4Jl...)l oj~ li.j.;y... jj U..;:,.;:i w0'jj u=ı~,.ji c.::.ıı:>;-.)..lji,j_. o\;li ı_. 4:;d;-\ J J ~1 J C.;~ 4) l:>;- J')\ll J J')'ıUI J t ~ 4~ _;.. c.>~::=;.4ji J J ı...ı 1 4~\.J ~:>:-_,.. >. Jl J.;.l..JI J;~S' JA>lr.- _, tl.p w J$" ~1,:...1 J.Ol...)1 o~ 1 ö~l} Jl ~,.kl!..ijij ~L,a.l\J ~)1 Jl 01y--fl1 J~ J, ~lll Jl J~IJ J~IJ i~l J...J J_,.!.JI 104h 105a los h 106 a 106h 107a 1. Kur'an, LVI, ıo, II ~ ~~-

7 i 6o HÜSEYİN YURDAYDIN ~J 06:. 0y... 0lk.L. \wlj 0~1_, );J:-1_, '-'... _;11 Jl a0~jd JzoJ 01)'.-J..UI ~ cı 01çJ1 ıı cf' ;:_;~ ~ ':J «0~.) DJ t;.? ~ ~ rw~ _,, 0~ı... _, ~ _, &>"-' ~-',;ı Jç... ~_,k.r-ji J i~_,~.r $-J\.:J ı 0 A ü...,c,.d ~ J 0 6:. 0lc.L. 0lk.L. '-""i) [;-" ~ 0.;:ı_ J ~~ JJ""'.J..,.f~ «.;.-JIJ~)~J $-J\.:JI ~~~~ ld.i..l..a.ll D ~ Y'J ~I,J ~}-1 r..s_i Jli ~ I07h. 0l:J.I ~~ <Illi 0_,~ «0~.J ıı..t:.j 4A;,.;.ll :th... )1 e.l.lb Gi. <Illi~ -J-~ J 2 «~i o~lt _,..4~ j>'.&1 (.J.,., _,.ılı~~ 2 Bu Arapça metni ve tercümesini gözden geçirmek lütfiında bulunan sayın Profesör Mul;ıammad Tavit al-tand'ye teşekkür ederim.