TÜRKİYE DE TEKNOLOJİK ÖĞRENMENİN ALANSAL ANALİZİ

Transkript

1 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 22, Ocak-Haziran 2004, ss TÜRKİYE DE TEKNOLOJİK ÖĞRENMENİN ALANSAL ANALİZİ Mesu ALBENİ * ÖZET Bu çalışmada döneminde Türkiye de imala sanayiinde eknolojik öğrenmenin iller ve bölgeler düzeyinde alansal analizi yapılmakadır. Çalışmada ilk olarak Türkiye de bölgesel gelişme ve bölgesel farklılıklar konusu, eknolojik öğrenme ve bölgesel ekonomiler açısından önemi bağlamında ele alınmakadır. Daha sonra eknolojik öğrenme kavramı anlaılmaka ve maemaiksel olarak geleneksel üreim fonksiyonuna içerilmesi göserilmekedir. Elde edilen maemaiksel model ekonomerik olarak ahmin edilmekedir. Çalışmada illere ilişkin elde edilen öğrenme değerleri ve düzey 1 e göre bu değerlerin arimeik oralamaları yardımıyla, iller ve bölgeler iibariyle öğrenmegelişmişlik düzeyi ilişkileri ve öğrenme-ekonomik büyüme ilişkileri araşırılmakadır. Elde edilen sonuçlara göre illerin büyük çoğunluğunun öğrendiği ve en fazla öğrenen illerin ise geleneksel sanayi odaklarına yakın iller ile yeni sanayi odakları olduğudur. Öğrenme-gelişmişlik düzeyi ilişkileri ve öğrenme-ekonomik büyüme ilişkilerindeki sonuçlar beklendiği gibi elde edilmişir. Anahar kelimeler: Teknolojik öğrenme, öğrenme eğrisi, bölgesel gelişme, bölgesel farklılıklar, imala sanayii. GİRİŞ Uluslararası gelişme farklılıklarında olduğu gibi, ulus içerisindeki bölgelerin doğal ve oplumsal kaynaklarının mekan üzerindeki yayılımındaki farklılıklar, bölgesel farklılaşma olgusunu oraya çıkarmakadır. Ulusal sınırlar içerisinde dengeli bir gelişmenin sağlanması olgusu bölgesel sorunların armasıyla birlike, ülke ekonomisi açısından yüksek gelişme hızı kadar önem aşımakadır. Bölgelerarası dengesizlikler, dünya konjonküründeki değişimler, Türkiye nin AB ye uyumu gereği bölgesel farklılaşmanın asgari düzeyde olma zorunluluğu, ekonomik ekinliklerin yeniden dağılımı ve çevreye karşı bilincin arıyor olması bölgesel yeniden yapılanmayı zorunlu hale geirmişir (DPT, 2000: 42). Bölgesel dengesizlikleri ve kuuplaşmayı oradan kaldırıcı alernaif bölgesel gelişme sraejileri, öncelikle onları planlayan, organize eden ve kaynak akarıp yönlendiren güç olması nedeniyle kamunun alanına girmekle birlike başarının büyüklüğü ve sürdürülebilirliği kamu dışı piyasa güçlerinin de bu sürece akif kaılımı sayesinde olabilmekedir. Bölgesel poliikalarda 1990 sonrası değişimler olmuş, geleneksel sraeji bölgesel büyüme ve gelişme iken yarının sraejisi bölgesel eknolojik yenilik; geleneksel üreim fakörü sermaye, emek ve doğal kaynaklar * Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü. Makale geliş arihi: Mayıs 2004, kabul arihi: Ekim 2004

2 iken yarının sraejisinde, bilgi ve üreimine yönelik kaynaklar (nielikli insan gücü, Ar-Ge, eknik ve sosyal alyapı vb.) merkeze alınmışır (DPT, 2000: 22). Yüksek gelişim ve refah arışı açısından eknolojik değişim günümüz ekonomileri açısından vazgeçilmez bir unsurdur. Teknoloji, belirli hedeflere ulaşabilmek için, arih içinde gelişirilen bilgi birikiminin üreim sürecine uygulanmasıdır. Dolayısıyla eknoloji, bir bilgi birikiminin, bir külürün, bir düşünüşün, bir davranışın ürüne yansıılmasıdır (DPT, 1997:10). Teknolojik ilerleme ise büyüme için vazgeçilmez bir unsurdur. Teknolojik ilerleme olmaz ise sermaye birikimi sürdürülemez. Yeni makinaların ve ara mallarının icadı ve kullanımı yeni yaırım imkanları doğurmakadır (Freeman and Sooe, 2003;363). Bu ise bir öğrenme süreci yani eknolojik öğrenmeyi gerekirmekedir. Teknolojik öğrenme ise, yeni eknolojileri alma, anlama ve üreme yeeneğidir. Dolayısıyla bireylerin, örgülerin, sekörlerin, bölgelerin ve ulusların rekabeçi olabilme ve kalabilmelerinin en kriik koşuludur (Lundvall, 1999:19; Kim, 2000). Teknolojik değişim bölgesel değişime neden olmakadır. Teknoloji, negaif ve poziif yönde bölgesel değişimin ve aynı zamanda yeni iş alanlarının oraya çıkışı yada var olanların yok olması şeklinde olan ekonomik değişim olgusunun merkezinde bulunmakadır (Malecki,1997). Teknolojik yeenek ve eknolojik öğrenme ise bölgesel değişimin kalbidir. Teknolojik öğrenme, eknolojik yeeneklerin içselleşirilmesi süreci olarak anımlanmaka olup, gelişmeke olan ülkelerde bu süreç belirgin olarak üç aşamada oraya çıkmakadır. Birinci aşama genellikle eknoloji ransferi aşamasıdır. Daha sonra, ransfer edilen bu eknolojiler zaman içerisinde bir mikar değişirilmeke ve gelişirilmekedir. Son aşama ise yeniliğin üreimidir (Lee, 2002). Bilgi devrimi ile başlayan bilgi oplumu evresinde kilesel üreimin yanı sıra firmaların esnekliğinin de ön plana çıkığı Pos-Fordis dönemde, firmalararası ileişim ve işbirliğini sağlama oramı olan yeni sanayi odakları yaygınlık kazanmışır (Dinler, 2001:437) Yeni sanayi odaklarının iki önemli özelliği bulunmakadır. Bunlardan birincisi yerel düzlemde gerçekleşen üreimin uluslararası piyasalarda rekabe gücüne erişmesi, diğeri ise yenilikçilik-yaraıcılık kapasiesidir. Yeni Sanayi Odakları 1970'lerde yaşanan bunalım ve ardından gelen dışa dönük serbes piyasa ekonomisi sraejilerinin sonucunda kalkınmanın ve sanayinin mekansal dağılımının değişmesiyle oluşmuş yeni sanayi bölgeleridir. Yeni sanayi odaklarında, bilginin yaraılıp içselleşirildiği, firmaların ve bölgenin rekabe gücünü arıran ekileşimli öğrenme söz konusudur (DPT, 2000:284). Bölgelerarası farklılıkların ölçülmesi, gelişme yeeneğinin belirlenmesi, farklılıkların giderilmesi, makro ekonomik büyüme ve gelişme poliikalarının mekanda yayılımının sağlanması için bölge ve illerdeki sekörlerin eknolojik öğrenme yeeneklerinin belirlenmesi büyük önem aşımakadır. Gelişme ve refah arışı ise başa imala sekörünün gelişimi ile mümkündür. Çalışmamızda, Türkiye de iller ve bölgeler iibariyle imala seköründe, döneminde meydana gelen sekörel eknolojik öğrenme oranları ahmin edilmeke; öğrenme-bölgesel farklılaşma, öğrenme-bölgesel gelişme ve öğrenme-büyüme ilişkileri mevcu dönem 20

3 verileri dikkae alınarak analiz edilmekedir. İlgili dönemde illerin imala sanayii eknolojik öğrenme oranlarının belirlenmesi için öncelikle ahminde kullanılacak modelin maemaiksel üreimi göserilmekedir. Daha sonra elde edilen model yardımıyla Türkiye de iller iibariyle eknolojik öğrenme oranları ahmin edilmeke ve değerlendirilmekedir. Araşırılan dönem iibariyle Türkiye de illerin imala sanayiine ilişkin veriler Devle İsaisik Ensiüsü nden elde edilmişir. Daha sonra iller iibariyle (Düzey 3) elde edilen değerler yardımıyla arimeik oralamalar alınarak Düzey 1 bölgeler düzeyinde eknolojik olarak hangi bölgelerin daha iyi öğrendiği yada öğrenemediği analiz edilmekedir. Teknolojik öğrenmenin bölge açısından önemini görebilmek amacıyla, çalışmada araşırılan dönem dönemi olduğu için, Devle Planlama Teşkilaı (DPT) arafından 1996 yılında yapılan Türkiye de İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araşırması nda elde edilen endeks değerleri kullanılarak, öğrenme-mekansal birikim (bölgedeki kurumsal, oplumsal, kamusal ve diğer aselerin firmaların öğrenmesinde önemli kakısının olduğunu savunan bölgesel yenilik sisemi yada öğrenen bölge ezinin geçerliliğini görebilmek amacıyla) ilişkisi ve illerin gayri safi yuriçi hasıla değerleri kullanılarak öğrenme ikisadi büyüme hızı ilişkisi sorgulanmakadır. I. ÖĞRENME EĞRİSİ Öğrenme eğrisi, üreilen mal sayısı ikiye kaladıkça emek verimliliğinin arığı ve üreim maliyelerinin ve süresinin belli bir oranda düşüğünü gösermekedir ki maliyeeki düşüş çalışanların sürekli işlerini ekrar emelerine ve giderek daha hızlı ve daha az haa ile üreim yapabilir hale gelmelerine yani öğrenmelerine neden olmakadır. Öğrenme aracılığı ile araşırma-gelişirme, makine amir bakım ve yöneim, monaj, gibi üm seviyelerde görev alan personelin üreimde harcayacağı zaman, daha sonra üreilecek ürünlerde giderek azalacak ve kullanılan her ürlü malzeme ve parçanın aıkları da daha önce üreilenlere kıyasla daha az olacakır (Argoe and Epple, 1990; Jackson, 1998; Yelle, 1979). Daha önce birey ve esis düzeyinde yani mikro düzeyde ele alınmış olan öğrenme eğrisi yaklaşımı, Arrow un (1962), yaparak öğrenme fikrini oraya aması ile makro ekonomik alana aşınmışır. Günümüzde öğrenme eğrisi birey, örgü, bölge, ulus ve sekör düzeyindeki büün çalışmalar için kullanılabilmekedir. Buradan harekele bölgesel öğrenme ve bundan üreilen öğrenme eğrisi, bir büün olarak belli bir bölgenin nasıl bir öğrenme sürecinden geçiği konusu ile ilgilenmekedir (Malecki, 1997; OECD, 2000; OECD, 2001). Öğrenme eğrisi kümülaif oplam maliye eğrisinden harekele elde edilmeke olup (Jackson, 1998: ) öğrenme oranı maemaiksel olarak şu şekilde göserilmekedir (Argoe and Apple, 1990). c a = cx 1 (1) c = dönemindeki ürünün birim maliyei c = baz alınan yıldaki birim ürün maliyei 1 21

4 X = dönemine kadar yapılan kümülaif üreim mikarı. a = öğrenme eğrisi esnekliği yada öğrenme indeksi. ( a > 0 ) Denklem, üreilen her bir ürünün birim maliyeinin, baz alınan yıldaki birim ürün maliyei ve kümülaif üreimle ilişkili olduğunu gösermekedir. Öğrenme oranı, denklemde yer alan öğrenme esnekliği ( a ) yardımıyla elde edilmekedir. Öğrenme oranı, d, üreim her ikiye kaladığında kümülaif birim başına maliyein giderek hangi oranda azaldığını gösermekedir. Öğrenme oranı, d = 2 a (2) şeklinde hesaplanmakadır (Badiru, 1992). Öğrenme oranının 0 ile 1 (%0 ile %100) arasında değerler alması beklenmekedir. 0 a yaklaşıkça öğrenme armaka iken 1 e doğru yaklaşıkça öğrenme azalmakadır. Örneğin öğrenme oranı 0.8 ise %80 öğrenmeden yada 1 ise %100 öğrenmeden bahsedilir. Öğrenme oranının 1 den büyük olması durumunda ise öğrenme yerine bilgilerin unuulması yada güncelliğini yiirmesi durumu söz konusu olup isenmeyen bir durumdur (Sevenson, 1996: ; Karaöz, 2003:31-32). Bu durumda birim maliyelerde zaman içerisinde bir arma olduğu anlaşılır. II. ÖĞRENME EĞRİSİNİN ÜRETİM FONKSİYONUNA İÇERİLMESİ Pramongki ve diğerleri (2000 ve 2002) yapmış oldukları çalışmalarda klasik makro ekonomik üreim fonksiyonuna öğrenme eğrisini dahil ederek sekörel eknolojik öğrenme oranlarını ahmin emişlerdir. Neoklasik üreim fonksiyonuna göre bir ekonomideki üreim mikarı (Q); o malların üreiminde kullanılan emek ( L ) ve sermaye ( K ) girdilerinin bir fonksiyonu olup model şu şekilde göserilmekedir. α β Q = A K L (3) Bu modeli doğrusal hale geirmek için logariması alındığında aşağıdaki şekle dönüşmekedir. ln Q = ln A + α ln K + β ln L (4) Yukarıdaki fonksiyonda emek ve sermayenin prodükiviesi sırasıyla α ve β değerleri ile göserilmeke olup, α sermayenin ve β emeğin üreim esnekliğidir. α ve β değerlerinin oplamı üreim fonksiyonunun ölçeğe göre geirisini ifade emekedir. A sabii ise çoklu fakör verimliliği olup dönemindeki eknoloji düzeyini gösermekedir. Teknolojinin düzeyi ( A ) ile kümülaif üreim a mikarı ( X ) ve dolayısıyla eknolojik öğrenme arasındaki fonksiyonel ilişki: 22

5 A = HX (5) a olarak göserilmekedir. Burada H oransal ilişkiyi ifade eden kasayıdır ( H > 0 ). a > 0 olduğundan, X değeri büyüdükçe A değeri giderek daha büyük değerler alacakır. (5) numaralı denklemin logariması ise, lna = lnh + aln X (6) şeklindedir. (6) numaralı denklem (4) numaralı denklemde yerine yazıldığında lnq = lnh + alnx + αlnk + βln L (7) denklemi elde edilir. Emek (K ) ve sermaye (L ) değişkenleri arasında üsel bir fonksiyonel ilişki olduğu varsayılmakadır: λ K = L (8) µ (8) numaralı denklemin logariması alınarak (7) numaralı denklemde yerine yazıldığında aşağıdaki denklem elde edilmekedir: lnq = lnh + aln X + α (lnµ + λln L) + βln L (9) Bu denklemin her iki arafına da ln L nin negaifi eklendiğinde, ln( L/ Q) = ( lnh β ln µ ) aln X + (1 β αλ)ln L (10) denklemi elde edilmekedir. (10) numaralı denklemi sadeleşirmek için, φ1 = ( lnh β ln µ ), φ2 = (1 β αλ)ln L ve lnc = ln( L/ Q) olarak kabul edildiğinde (10) numaralı denklem aşağıdaki şekilde son şeklini almakadır. lnc = φ alnx + φ ln L (11) 0 2 III. İLLER İTİBARİYLE TÜRK İMALAT SANAYİİNDE TEKNOLOJİK ÖĞRENME Çalışmamızda (11) numaralı denklem yardımıyla iller düzeyinde Türk imala sanayiinde eknolojik öğrenme oranları ahmin edilmekedir. Model ahminine ilişkin ISIC (Uluslararası Sandar Endüsriyel Sınıflandırma) ek haneli imala sanayi verileri Devle İsaisik Ensiüsü nden (DİE) emin edilmişir. Model, En Küçük Kareler Yönemi kullanılarak ahmin edilmiş olup, ahmin sonuçları Ek-Tablo1 de sunulmakadır. Bu abloda ilk süunda illerin isimleri, ikinci süunda sabi erim ( φ 1 ), diğer süunlarda ise sırasıyla emek esnekliği ( φ 2 ), öğrenme esnekliği (-a), öğrenme oranı (d=2 -a 2 ), R ve F isaisik değerleri göserilmişir. Her bir saırda ilgili () isaisik değerleri ise paranez içerisinde verilmişir. 23

6 Ek-Tablo1 de yer alan öğrenme esneklikleri ve (2) numaralı denklem kullanılarak illere ilişkin öğrenme oranları hesaplanmış ve Ek-Tablo1 ve Tablo1 de sunulmuşur. Bu abloda illerin yanı sıra bölgelere ilişkin öğrenme oranları da sunulmakadır. Tabloda yer alan Düzey 1 ve Düzey 3 kavramları Avrupa Birliğine uyum çerçevesinde DPT nin 2002 yılından iibaren bölgesel çalışmalarında benimsediği isaisiksel bölge sınıflandırmasından alınmışır. Düzey 1 öğrenme oranları, ilgili bölge içinde yer alan illerin öğrenme oranlarının arimeik oralaması alınarak hesaplanmışır. Diğer arafan, her bir ile ilişkin, R ve F değer- 2 leri, büyük çoğunlukla ahmin sonuçlarının anlamlı olduğunu gösermekedir. Bu değerlerin düşük olduğu (ahmin sonuçlarının anlamlı olmadığı-yani ilgili ilde imala sanayiinde meydana gelen kümülaif üreim arışının birim üreim maliyelerine anlamlı bir ekisinin olduğu hipoezi reddedilmekedir) az sayıdaki ilde ise (Bilis, Kars, Barın, Muş gibi genellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki iller ile), ilgili verilerin sağlıklı olmaması rol oynamış olabilecekir. Çünkü özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu da yer alan bazı iller ile ilgili olarak oplam değerler (kamu+özel) yerine sadece özel sekör imala sanayii verilerine ulaşılabilmişir. Ayrıca, özellikle 1990 sonrası il saüsünü kazanan illere ilişkin öğrenme oranları, bazı veri sorunları nedeniyle, eskiden bağlı oldukları il içerisinde değerlendirilmişir. Örnek olması amacıyla Ek-Tablo1 deki ikinci saırda Ankara iline ai elde edilen ahmin sonuçlarını yorumlayabiliriz. Diğer illere ilişkin elde edilen ahmin değerleri de benzer şekilde yorumlanabilecekir. Ankara iline ilişkin modelde sabi erim 2,06; emek esnekliği 0,26; öğrenme esnekliği 0,62; öğrenme oranı 0,83 olarak ahmin edilmişir. Ayrıca bu kasayı ahminlerine ilişkin isaisik değerleri sırasıyla (-0,91), (-9,69), (4,52); F isaisik değeri ise 48,98 olarak hesaplanmışır. Kasayılar eğer yorumlanmak isenirse; Ankara ilinde emek esnekliğinin 0,26 olduğu görülmekedir. Emek esnekliğinin negaif olması, kullanılan emek saai %1 oranında arırıldığı zaman birim üreim maliyelerinin belli bir yüzde ile azaldığını gösermekedir. Negaif emek esnekliği, yeni işgücünün isihdamından daha çok var olan işgücünün am kapasie ile çalışırılmadığı şeklinde yorumlanabilir. Öğrenme esnekliği ise 0,62 olarak elde edilmişir. Yani %1 lik kümülaif üreim arışı birim üreim maliyelerini %0,07 oranında arıracakır. Öğrenme esnekliği ve (2) numaralı denklem kullanılarak öğrenme oranı hesaplanmış ve 0,83 olarak bulunmuşur. Buna göre bu ilde imala seköründe üreim her ikiye kalandığında birim üreim maliyei bir önceki düzeyin %83 ü düzeyine gerilemekedir. Ayrıca (sabi erim hariç) emek esnekliği ve öğrenme esnekliğine ilişkin elde edilen isaisik değerleri ilgili değişkenlerin %99, %95 yada en azından %90 güvenle ablo değerlerinden büyük olduğu için anlamlı olduğunu gösermekedir. Ayrıca F hesaplanan değeri %95 güvenle ablo değerinden büyük olduğu için kasayıların birlike esine göre anlamlıdır. 24

7 Tablo 1: Düzey 1 ve Düzey 3 Teknolojik Öğrenme Oranları 25

8 A. TÜRKİYE DE İLLERİN VE BÖLGELERİN ÖĞRENME DÜZEYLERİ Tablo 1 de de görülmeke olduğu gibi illerin öğrenme oranları 0.73 ile 1.58 arasında değişmekedir. Bilindiği gibi 0-1 değerleri arasında değer 1 e yaklaşıkça öğrenme azalmaka, 0 a yaklaşıkça öğrenme armakadır. 1 (%100) değeri öğrenme veya unumanın olmadığını gösermekedir. 1 in üzerindeki değerler ise ne unumanın olduğunu oraya koymakadır. Tablodaki veriler yardımıyla üm Türkiye ye ilişkin hesaplanan oralama öğrenme oranı ise 0.88 dir (%88). Dünyada, endüsriyel öğrenme ahminlerine ilişkin yapılan çalışmalar, fiili öğrenme oranlarının genel olarak çeşili sekörlerde 0.65 ile 0.95 aralığında değişiğini ve oralama öğrenme oranının 0.82 olduğunu gösermekedir (Argoe and Epple, 1990:921; OECD/IEA, 2000:14). Buna göre, Türkiye de illerdeki endüsriyel öğrenme oranları oralamasının dünya oralamasının üzerinde olduğu, dolayısıyla öğrenmenin daha düşük olduğu görülmekedir. Tabloya göre, bu dönem içerisinde öğrenmenin en yüksek olduğu iki il sırasıyla 0.73 lük öğrenme oranı ile Mardin ve Kırıkkale dir. Mardin ili ile ilgili öğrenme derecesinin yüksekliği, ahminde az sayıdaki özel sekör imala sanayi değerlerinin kullanılmış olmasından kaynaklandığı düşünülmekedir. Çünkü bu ile ilişkin kamu sekörü imala sanayii verisi bulunmamakadır. Yapılan çalışmalar özel sekör imala sanayiinde eknolojik öğrenme ve ekinliğin kamu sekörüne kıyasla daha yüksek olduğunu oraya koymakadır (Zaim and Taşkın, 1997). Öğrenmenin olmadığı, ersine unumanın olduğu il sayısı ise 8 dir. Bu iller içerisinde unumanın en yüksek olduğu il ise 1.58 değeri ile Hakkari dir. 1 değeri ile Rize ili için ne öğrenme ne de unumadan söz edilebilir. İmala sanayiinde dünya oralamasının alında öğrenen il sayısı 21 iken, dünya oralaması ile Türkiye oralaması arasında öğrenen il sayısı ise 18 olarak gerçekleşmişir. Türkiye oralama değeri olan 0.88 den daha az öğrenen il sayısı ise 38 dir. Bu 38 ilin 20 sinin ,93 arasında öğrendiği görülmekedir. Yine bu 20 ilin öğrenme düzeyinin de Türkiye oralamasına yakın kümelendiği görülmekedir. Öğrenme düzeyi düşük ( ) illerin sayısı ise 18 dir. Bu iller içerisinde Türkiye nin en geri kalmış illeri bulunmakadır ve beklenen bir sonuçur. Aksaray, Muğla, Yalova ve Amasya illerinde de unumanın olması dikka çekici diğer bir gelişmedir. Analizin yapıldığı dönem içerisinde grubu içerisindeki 21 ilin öğrenme poansiyelinin yüksekliği nedeniyle, bu illerin hızlı gelişme poansiyeline sahip olduğu söylenebilir. Çünkü bu iller gelişme düzeyi olarak geleneksel sanayi merkezlerine kıyasla geri olsalar bile öğrenme yeenekleri nedeniyle hızlı gelişebilecek iller olarak görülmekedir. Bu illerdeki küçük yenilikler büyümede hızlı sıçramalara neden olabilmekedir. Bir diğer dikka çekici özellik ise, Haria 1 e göre, en fazla öğrenen illerin belli alanlara kümelendiği yada gelişmiş sanayi bölgelerinin hinerlandında olduğu, yada deniz aşımacılığına uygun olduğudur (Manisa, Denizli, Burdur, Çorum, Tekirdağ, Kırklareli, Sakarya, Sinop, Samsun gibi). Yine Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Doğu Anadolu Bölgesi nin bazı illerinin de bu poansiyele sahip olduğu görülmekedir. Bu iller genellikle arazi yapısının daha az engebeli olduğu, yeni sanayi odakları ile ekileşimli oldukları, ayrıca 26

9 doğunun diğer illerinden göç aldıkları ve sınır icareine uygun oldukları dikkai çekmekedir (Diyarbakır, Ş.Urfa, Malaya gibi). Şekil 2 de ise Düzey 1 e göre bölgelerin oralama öğrenme oranları sunulmakadır. Şekil, bölgeler arası öğrenme farklılıklarını açık bir şekilde göz önüne sermekedir. En az öğrenen bölgeler Kuzeydoğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Oradoğu Anadolu bölgeleridir. Bu bölgelerde öğrenme yeeneği ve birikimi oldukça düşük düzeylerdedir. En fazla öğrenen bölgeler ise, genellikle yeni gelişme ve sanayileşme merkezlerinin bulunduğu bölgelerdir. Haria 1: İllerin Teknolojik Öğrenme Oranı Aralıkları Türkiye Öğrenme B süunu arafından oranı 0,931-1,58 (18) 0,882-0,931 (20) 0,83-0,882 (18) 0,729-0,83 (21) Türkiye'deki yeni/yerel sanayi odakları, yerel sanayinin ve yerel girişimciliğin gelişimi sürecinin aynı zamanda bir yerel öğrenme süreci olduğunu ve evrimci bir yapıda gelişiğini gösermekedir. Geleneksel bilgi ve beceri birikimlerinin olduğu sekörlerde gelişen bu illerin sanayileri, süreç içerisinde aran bilgi, beceri ve sermaye birikimleri ile daha gelişmiş sekörlere geçiş yaşamakadır. Bu geçiş ise bir öğrenme ve birikim süreci gerekirmekedir (DPT, 2000:307). Bu nedenle yakın geleceke öğrenme yeeneğinin gelişme dinamizmine yansıması ile birlike geleneksel sanayi odakları ile yeni sanayi odakları arasındaki gelişme farkının azalması beklenebilir. 27

10 Şekil 2: Düzey 1 e göre bölgelerin oralama öğrenme oranları Oradoğu Anadolu 0,976 Güneydoğu Anadolu Kuzeydoğu Anadolu Ege İsanbul Baı Karadeniz TÜRKİ YE Ora Anadolu Doğu Karadeniz Akdeniz Baı Marmara Doğu Marmara Baı Anadolu 0,937 0,918 0,915 0,910 0,901 0,897 0,885 0,875 0,870 0,862 0,860 0,853 0,750 0,800 0,850 0,900 0,950 1,000 B. TÜRKİYE DE İLLERİN VE BÖLGELERİN ÖĞRENME ORANLARI İLE GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Modern bölgesel yenilik sisemi eorileri (öğrenen bölge, bölgesel yenilik sisemi, yenilikçi çevre gibi) bir bölgenin öğrenme ve yenilik yapabilme kapasiesinin bölgede yer alan firmalar arası şebeke ilişkileri ve bölgede yer alan kurumsal ve oplumsal birikimlerle şekillendiğini savunmakadır (Gregersen and Johnson, 2000:349; Andersson and Karlsson 2001:16). Bu eorilere göre, firmalar arası ekileşim hayai önem aşımakadır. Diğer arafan, bu eoriler bir bölgenin öğrenme düzeyinin belirlenmesinde bölgede yer alan üresel yapıların kaliesi yanında, kurumsal ve oplumsal yapı ve birikimlerin seviyesi ve kaliesinin de önemli olduğunu ifade emekedir. Bölgede yer alan bu yapı ve birikimler, kamusal kurum ve kuruluşlar ve bunların sunduğu hizmeler (sağlık, adale ve güvenlik hizmeleri gibi), finans kuruluşları, insan sermayesi, sivil oplum kuruluşları, üniversieler ve diğer araşırma kuruluşları, her ürlü al yapı imkanları (ileişim, ulaşırma gibi), külür, icari ahlak, alışkanlıklar sayılabilir. Bölgesel öğrenme bu kurumların üreim yapılarını deseklemeleri ve karşılıklı ekileşimleri ile hızlanmakadır; bu bölgelerde öğrenme ve yeniliğe üreimin birçok aşamasında birçok kurum arafından (üniversieler, araşırma merkezleri, küüphaneler, ekonomik birlikler, eğiim merkezleri vb.) desek sağlandığı akirde öğrenme hızlanmakadır (Kumral vd., 1998). 28

11 Yukarı paragrafa yer alan ve öğrenen bölge ve bölgesel yenilik sisemi gibi modern bölgesel öğrenme ve yenilik eorilerinde savunulan fikirlerin deseklenip deseklenmediğini görebilmek amacıyla bölgesel aseler ile öğrenme arasındaki ilişkinin incelenmesi anlamlı olacakır. Ancak bölgesel aseleri amamen içeren kapsayıcı bir değişken bulabilmek her zaman mümkün olamayabilmekedir. Bölgesel aseleri hemen ümüyle olmasa da önemli ölçüde kapsayan ve DPT arafından belli yıllarda yapılan illerin gelişmişlik düzeyi araşırmaları sonucu elde edilen gelişmişlik kasayıları bu konuda yaklaşık değişken olarak kullanılabilecekir. Bu çerçevede, 1996 yılı illerin gelişmişlik araşırması (Dinçer vd., 1996) sıralamasındaki illere ai endeks verileri kullanılarak bölgesel aselerle bölgesel öğrenme ilişkisi arasındaki ilişkinin görülmesi amaçlanmakadır. Şekil 3 e Türkiye de illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile öğrenme oranları arasındaki ilişki ve eğilim çizgisi göserilmekedir. Nokaların büyük çoğunluğu öğrenme ve +1/-1 gelişme indeks değeri üzerinde kümelenmişir. MS Excel yardımıyla oluşurulan eğilim çizgisi, elde edilen eğrinin negaif yönlü olduğunu gösermekedir. İki değişken arasındaki ilişkinin derecesini ve yönünü beliren korelasyon kasayısı (r): -0,231 olarak bulunmuşur. Bu ilişki beklenen yönde olup, gelişmişlik indeksi yükseldikçe öğrenme oranı da küçülmeke yani öğrenme armakadır. Bu sonuç modern yenilik eorilerinin ezini desekler nielikedir. Şekil 3: Türkiye'de illerin gelişmişlik düzeyleri ile öğrenme ilişkisi 4 3 gelişmişlik düzeyi ,6-1 0,8 1 1,2 1,4 1,6-2 öğrenme düzeyi Aşağıda, aynı ilişkiyi daha ne bir şekilde es edebilmek amacıyla Düzey 1 seviyesinde analiz yapılmakadır. Düzey 1 öğrenme oranları ve gelişmişlik indeksleri Tablo 2 de sunulmakadır. Arimeik oralama öğrenme oranları Tablo 1 den alınmışır. Diğer arafan, Düzey 1 e göre arimeik oralama bölgesel gelişmişlik 29

12 indeksleri ise, DPT nin 1996 yılı çalışmasındaki il indeks sayılarından harekele hesaplanmışır. Tablo 2: Düzey 1 e göre bölgelerin oralama öğrenme oranları ve oralama gelişmişlik indeksi Düzey 1 bölgeler Oralama Öğrenme Oralama Gelişmişlik Oranları İndeksi Baı Anadolu Doğu Marmara Baı Marmara Akdeniz Doğu Karadeniz Ora Anadolu Baı Karadeniz İsanbul Ege Kuzeydoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Oradoğu Anadolu Şekil 4 e, Tablo 2 de yer alan bölgesel gelişmişlik ve öğrenme oranı verileri kullanılarak aralarındaki ilişkinin yönü ve derecesi araşırılmakadır. Şekil 4: KISIM A: Düzey 1 öğrenme/gelişme ilişkisi (İsanbul bölgesi dahil) KISIM B: Düzey 1 öğrenme/gelişme ilişkisi (İsanbul bölgesi hariç) Şekil 4 A ve B olmak üzere iki kısımdan oluşmakadır. Kısım A ve B de yer alan grafikler aynı verileri aşımaka olup, aradaki ek fark Kısım B de İsanbul bölgesinin dışlanmış olmasıdır. Çünkü bu bölgenin gelişmişlik indeks değeri diğer bölgelerin oralama değerinin oldukça üzerinde bulunmakadır (4.88). Bu nedenle öğrenme gelişmişlik ilişkisinin derecesinin ve yönünün daha ne görülebilmesi için Kısım B de İsanbul Bölgesi dışlanmışır. Bu nedenle Kısım A da iki değişken 30

13 arasındaki ilişkinin derecesi (r) 0,142 iken Kısım B de 0,57 ye yükselmişir. Şekillerdeki nokalara ilişkin eğilim çizgileri yine MS Excel yardımıyla elde edilmişir. Eğilim çizgisi beklendiği gibi negaif yönlüdür. Gelişmişlik düzeyi arıkça öğrenme oranı küçülmeke yani öğrenme armakadır. C. BÖLGELERİN ÖĞRENME BÜYÜME HIZI İLİŞKİLERİ Son olarak bölgelerin öğrenme düzeyleri ile yıllık oralama büyüme hızları arasındaki ilişkilerin yönü araşırılmakadır. İlgili döneme ilişkin Düzey 1 Bölgelerinin oralama yıllık büyüme hızı değerleri, DİE il düzeyinde GSYİH verilerinden yararlanılarak arimeik oralama yönemiyle hesaplanmışır. Bu iki değişken arasındaki ilişki ve MS Excel yardımıyla elde edilen üsel eğilim çizgisi Şekil 6 da göserilmekedir. Bölgelerin öğrenme oranları ile yıllık oralama büyüme rakamları arasındaki ilişkiler beklenen yönde negaif olarak gerçekleşmişir. Dolayısıyla öğrenme oranı düşükçe (öğrenme arıkça) bölgenin oralama büyüme hızı ararak armakadır; yani bir bölgede öğrenmenin hızlanması bölgenin büyüme kapasiesini ararak arırmakadır. Bu durum, yukarıda elde edilen sonuçlarla da uarlıdır. Yani genellikle geleneksel sanayi merkezlerinin ar bölgesi şeklindeki (kuup merkezin çekim alanındaki) bölgeler ve diğer yeni sanayi odaklarında, öğrenme oranlarının yüksek olmasından öürü, küçük öğrenme oranı arışlarının büyüme hızı üzerindeki ekisi de büyük olacakır. Bu nedenle gelişmiş bölgelerle aralarındaki gelişme açığı giderek azalacak ve ülke düzeyinde bölgesel farklılıkların azalmasına kakıda bulunacakır. Şekil 5: Düzey 1 Bölgeler öğrenme oranları yıllık oralama büyüme hızı ilişkileri öğrenme oranları 1,00 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90 0,88 0,86 0,84 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 yılllık oralama büyüme SONUÇ İmala sanayi sekörleri, gelişme ve sanayileşmenin merkezinde olan sekörlerdir. Günümüz ekonomilerinde bu sekörlerin gelişimi ve rekabeçi yapılarının güçlenmesi ise eknolojik değişim ve dönüşümün hızına bağlıdır. Bu ise eknolojik öğrenme yeeneği ile ilişkilidir. Bu çalışmada, imala seköründen harekele araşı- 31

14 rıldığı dönem iibariyle iller ve bölgelerin eknolojik öğrenme düzeyleri/yeeneği üreilen model yardımıyla ahmin edilmişir. Daha sonra illerin ve bölgelerin öğrenme oranları ile gelişmişlik düzeyleri ve gelişme hızları arasındaki ilişkiler belirlenmiş ve aşağıdaki sonuçlara ulaşılmışır: - İlgili dönemde imala seköründe Türkiye de iller ve bölgeler genel olarak öğrenmişir. Öğrenemeyen il sayısı oldukça azdır. - En fazla öğrenen iller ve bölgeler geleneksel sanayi merkezlerinin hemen gerisindeki iller ve bölgeler yada yeni sanayi odaklarının bulunduğu iller ve bölgelerdir. - En az öğrenen yada unumanın görüldüğü iller genellikle mekansal ve arihi olumsuzluklara bağlı nedenlerden öürü Türkiye nin en az gelişmiş illeridir. Bunun yanında belli bir gelişmişlik düzeyinde olduğu halde çok az öğrenen yada unuan az sayıda il de bulunmakadır. - İllerde ve bölgelerde, imala seköründeki öğrenme oranları ile gelişmişlik düzeyleri arasında çok yakın ilişki bulunmakadır. Öğrenme hızının yüksek olduğu iller genellikle gelişmişlik düzeyinin de yüksek olduğu iller ve bölgelerdir. - Büyüme hızları ile öğrenme oranları arasında negaif yönlü üsel bir ilişki vardır. Dolayısıyla öğrenme oranı düşükçe (öğrenme arıkça) bölgenin oralama büyüme hızı ararak armakadır; yani bir bölgede öğrenmenin hızlanması bölgenin büyüme kapasiesini ararak arırmakadır. - En fazla öğrenen iller ve bölgeler geleneksel sanayi merkezlerinin hemen gerisindeki iller ve bölgeler yada yeni sanayi odaklarının bulunduğu iller ve bölgeler olduğu için bu iller ve bölgelerin büyüme hızları da yüksekir. - Bu nedenle gelişmiş bölgelerle aralarındaki gelişme açığının giderek azalacağı ve ülke düzeyinde bölgesel farklılıkların da aynı ölçüde azalacağı ahmin edilebilir. Sonuç olarak, ekonomik gelişmeye dönük gelişirilen ve uygulamaya konulan gelişme ve sanayileşme poliikaları ve sraejileri sekörel eknolojik öğrenme yeeneklerini de dikkae alarak, mekansal farklılıkları en aza indirgeyecek şekilde makro düzeyde ülke, mezo düzeyde bölge ve mikro düzeyde firma ölçeğinde yeniden düzenlenmelidir. 32

15 KAYNAKÇA ANDERSSON, M. and C. KARLSSON (2001), Regional Innovaion Sysems In Small & Medium-Sized Regions, A Criical Review And Assessmen, 48 h Annual Norh American Meeings of he Regional Science Associaion Inernaional, S. Carolina, p.16. ARGOTE, L., and D. EPPLE, (1990), Learning Curves in Manufacuring, Science, 247, pp BADIRU, A.B. (1992), Compuaional Survey of Univariae and Mulivariae Learning Curve Models, IEEE Transacions on Engineering Managemen, 39 (2). DİNÇER, B., ÖZARSLAN M. ve E. SATILMIŞ (1996), İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araşırması, DPT Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü. DİNLER, Z. (2001), Bölgesel İkisa, Ekin Kiabevi Yayınları, Bursa, s DPT (2000), VIII. BYKP, Bölgesel Gelişme Özel İhisas Komisyonu Raporu, Ankara. FREEMAN, C., and L. SOOTE. (2003), Yenilik İkisadı, TÜBİTAK Yayınları, Akademik Dizi 2, Ankara, Çev. E. TÜRKCAN, s GREGERSEN, B. and B. JOHNSON (2000), How do Innovaions Affec Economic Growh? Some Differen Approaches in Economics, In. C. Edquis ve M. McKelvey (Ed.) Sysems of Innovaion: Growh, Compeiiveness and Employmen, 2(10), p JACKSON, D., (1998), Technological Change, he Learning Curve and Profiabiliy, Edward Elgar Publishing. KARAÖZ, M., (2003), Öğrenme ve Farklı Talep Fonksiyonlarını İçeren Ekonomik Üreim Mikarı Model Önerileri, SDÜ SBE Yayınlanmamış Dokora Tezi, Ispara, s. 32. KIM L. (2000), The Dynamics of Indusrial Learning In Developing Counries, The Unied Naions Universiy, INTECH, Discussion Paper. KUMRAL, N., BARBAROS F. ve S. AKGÜNGÖR (1998), İzmir İmala Sanayiinin Esnek Üreim Poansiyeli: Öğrenmeye Dayalı Bölgesel Kalkınma Sraejisi, İZTO Yayın No:48, İzmir. LEE, T.J. (2002), Technological Learning By Naional R&D: The Case of Korea in CANDU-Type Nuclear Fuel, Technovaion. 33

16 LUNDVALL, B-A. (1999), Technology Policy in The Learning Economy, In D. Archibugi, J. Howells, J. Michie (Ed.),, Innovaion, Policy in a Global Economy, Chambridge Universy Press. MALECKI, E.J., Technology And Economic Developmen: The Dynamics Of Local, Regional And Naional Compeiiveness, Second Ediion, Longman, OECD (2001), Ciies and Regions in he New Learning Economy. OECD/IEA (2000), Experience Curves for Energy Technology Policy, PROMONGKIT, P., SHAWYUN T. and B. SIRINAOVAKUL (2002), Produciviy Growh And Learning Poenial of Thai Indusry, Technological Forecasing And Social Change, 69. PROMONGKIT, P., SHAWYUN T. and B. SIRINAOVAKUL (2000), Analysis of Technological Learning for The Thai Manufacuring Indusry, Technovaion, 20. STEVENSON, W,J (1996), Producion / Operaions Managemen, Irvin Publishing, fifh ediion, pp YÜCEL, İ.H. (1997), Bilim, Teknoloji Poliikaları ve 21. Yüzyılın Toplumu, DPT Sosyal Sekörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Araşırma Dairesi Başkanlığı, s. 10. ZAIM, O. and F. TAŞKIN (1997), The Comparaive Performance of he Public Enerprise Secor in Turkey: A Malmquis Produciviy Index Approach, Journal of Comparaive Economics, 25, pp

17 EK-TABLO 1: Model Tahmin Sonuçları Türkiye Ankara İsanbul Adana Kırıkkale Zonguldak İzmir Denizli Anep Afyon Çorum Eskişehir Maraş Karaman Kayseri Konya Malaya Uşak Bolu Bursa İçel Kırklareli Kocaeli Manisa Sakarya Tekirdağ Analya EMEK SABİT, ÖĞRENME ESNEKLİĞİ ÖĞRENME ORANI, ESNEKLİĞİ φ 1 φ d=2 -a 2 -a R2 F ** (-1.12) (-10.04)* (3.42)* ** (-0.91) (-9.69)* (4.52)* ** (-1.11) (-6.18)* (2.45)* ** (-0.13) (-3.35)* (1.37)* ** (0.32) (-2.24)* (0.53) ** (0.09) (-1.20) (0.25) ** (-1.17) (-11.99)* (3.30)* ** (-0.56) (-5.16)* (5.59)* ** (2.77)* (-3.29)* (1.27) ** (1.84)* (-3.84)* (-0.61) ** (-0.18) (-3.60)* (1.39)* ** (-0.93) (-8.54)* (2.92)* ** (0.68) (-2.17)* (1.55)* ** (2.07)* (-3.88)* (1.17) ** (2.98)* (-5.70)* (0.01) ** (0.91) (-5.99)* (0.43) ** (-2.31* (-4.22)* (3.50)* (0.00) (-1.95)* (1.72)* ** (3.79)* (-4.44)* (-0.96) ** (-1.70)* (-5.06)* (3.41)* ** (-2.10)* (-1.35) (4.04)* ** (-1.01) (-5.41)* (4.12)* ** (-3.19)* (-5.12)* (5.85)* ** (2.89)* (-25.24)* (1.12) ** (1.05) (-8.61)* (1.37)* ** (-0.57) (-11.21)* (6.43)* ** (1.42)* (-2.78)* (-0.77) 35

18 Aydın Amasya Balıkesir Burdur Bilecik Çanakkale Çankırı Diyarbakır Edirne Erzurum Haay Ispara Küahya Muğla Nevşehir Samsun Sivas Toka Trabzon Van Yozga Aksaray Yalova Adıyaman Ağrı Arvin Bingöl Bilis EMEK SABİT, ÖĞRENME ESNEKLİĞİ ÖĞRENME ORANI, ESNEKLİĞİ φ 1 φ d=2 -a 2 -a R2 F ** (-0.15) (-4.82)* (1.98)* (1.51)* (0.20) (-0.52) ** (-2.70)* (-4.34)* (4.04)* ** (-3.27)* (-3.59)* (4.39)* ** (-0.77) (-4.04)* (1.71)* ** (-1.59)* (-0.42) (2.87)* (2.59)* (-0.96) (-1.18) 6.33 ( (0.32) (-2.02)* (0.12) ** (-0.34) (-7.31)* (5.94)* ** (-0.29) (-1.18) (2.18)* ** (-0.22) (-3.94)* (1.91)* ** (0.89) (-8.72)* (1.71)* (-0.44) (-0.13) (2.74)* ** (-4.11)* (2.48)* (5.44)* ** (1.42)* (-5.54)* (-0.06) ** (-3.26)* (-3.07)* (6.69)* (0.96) (-2.76)* (-0.04) (-0.28) (-2.11)* (0.72) ** (1.79)* (-3.90)* (-0.54) ** (-1.84)* (-5.74)* (4.19)* ** (2.68)* (-3.71)* (-0.88) ** (1.23) (2.02)* (-0.14) (-0.68) (0.88) (1.06) (3.64)* (1.01) (-2.38)* (-0.03) (-1.17) (1.93)* ** (0.35) (-0.87) (1.54)* ** (-2.00)* (-2.49)* (4.69)* (-0.15) (0.50) (0.79) 36

19 Elazığ Erzincan Giresun Gümüşhane Hakkari Kars Kasamonu Kırşehir Mardin Muş Niğde Ordu Rize Siir Sinop Tunceli Şurfa Baman Barın EMEK SABİT, ÖĞRENME ESNEKLİĞİ ÖĞRENME ORANI, ESNEKLİĞİ φ 1 φ d=2 -a 2 -a R2 F ** (0.26) (-1.91)* (1.42)* ** (0.62) (-1.39)* (0.81) ** (-0.55) (-5.76)* (1.97)* (-0.29) (-0.18) (1.25) ** (-2.07)* (1.42)* (2.81)* (0.45) (-0.74) (0.00) (0.12) (-0.48) (0.71) ** (-0.93) (-3.87)* (3.44)* ** (0.77) (-6.49)* (1.34) (-1.68)* (-0.22) (2.27)* ** (-1.80)* (-4.64)* (4.81)* ** (-0.46) (-5.03)* (1.33) ** (-0.48) (-0.02) (1.15) (0.74) (-0.19) (-0.54) (2.31)* (-1.31) (-1.16) ** (0.86) (-3.36)* (1.98)* ** (2.42)* (-3.94)* (1.60)* ** (-3.53)* (2.21)* (4.04)* (2.89)* (-1.50)* (-0.54) No: Paranez içindeki değerler isaisik değerlerini gösermekedir. * ; hesaplanan değeri, ilgili değişkenin % 99, % 95 yada en azından % 90 güvenle anlamlı olduğunu gösermekedir. **; hesaplanan F değeri modeldeki kasayıların birlike %95 güvenle anlamlı olduğunu gösermekedir. 37