ISLAMIC CIVILISATION IN CAUCASIA PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL SYMPOSIUM BAKU-AZERBAIJAN, 9-11 DECEMBER Edited by

Transkript

1 1 1 1 ~. ı KAFKASYA'DA İSLAM MEDENİYETİ MiLLETLERARASI SEMPOZYUMU TEBLİGLERİ BAKÜ-AZERBAYCAN, 9-11 ARALIK 1998 ISLAMIC CIVILISATION IN CAUCASIA PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL SYMPOSIUM BAKU-AZERBAIJAN, 9-11 DECEMBER 1998 Edited by Rafiq Aliyev Halil Bal IRCICA ve Azerbaycan İlimler Akademisi tarafından ortaklaşa düzenlenmiştir Organised jointly by IRCICA and Aıerbaijan Academy of Sciences ISTANBUL

2 HISTORY OF MUSLIM NATIONS SERIES No: 5 ISBN: X Copyright IRCICA, 2000 Hazırlayanlar: Birinci Bölüm: Rafiq Aliyev 1 İlrlıici Bölüm: Halil Bal Dizgi ve sayf~ düzeni: Acar Tanlak Kapak: Hatice Polat Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü Barbaros Bulvarı; Beşiktaş, İstanbul P.K. 24, Beşiktaş- Istanbul Telefon: (00 90) Fax: (00 90) web-site: ircica@ superonline.coın K.atkasya' da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sernpozyumu (9-11 Aralık 1998: Bakii) Kafkasya'da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sernpozyumu Tebliğleri= lslarnic Ci viiisation in Caucasia Proceedings of the İn ternational Syrnposiurn 1 prepared by Rafiq Aliyev and Halil Bal. istanbul: ffi.cica, xl, 257 p.; 24.5 cm.- (History of Muslim Nations Series; No. 5) ISBN: X 1. Civilisation, Islarnic-Caucasia. I. Aliyev, Rafiq (prep.) II. Bal, Halil (prep.) lll. Title. IV. (Series) Bu kitapta yer alan makalelerin sorumluluğu yazariarına aittir. r ~- -~ Baskı/Printed at: Yıldız Matb4acılık ve YayıncılıkA.Ş.~- İstanbul 1

3 AZERBAYCAN MEDENİYYETİNİN İNKİŞAFINDA İSLAMlN YERİ Rafiq Eliyev İslam fütuhatları bir çox xalqların, o cümleden Azerbaycan xalqının da islamı qebul etmesi ile neticelendi. Azerbaycanda islamın qebul edilmesi, yayılması ve möhkemlenmesi ölkenin hernin dövrde teşekkül tapan islam medeniyyeti sistemine qoşulmasına, bu sistem hüdudlarında öz milli medeniyyetini inkişaf etdirmek üçün güclü me'ri.evi deyerler kesb etmesine şerait yaratdı. Orta esrler Azerbaycanında medeni inkişafın esas xüsusiyyetlerinden biri ondan ibaret olmuşdur ki, bu prosesde varislik elaqeleri qorunub saxlanılmışdır. Uzun zaman ellin ve Sasani sivilizasiyalarından te'sirlenen Azerbaycanda islamın gelişi ile ereb-müselman medeni te'sirlerinin güclerrmesi heç de qedim milli-medeni en' enelerin bütünlükle sıxışdırılıb aradan çıxarılması ile müşayiet olunmamışdır. İslamaqederki medeni en' enel er özünü islam dövründe her şeyden ewel qedim dini eqidelerin, xüsusile zerdüştilikle bağlı eqidelerin islam eqideleri sistemine yol tapmasında gösterirdi. Bunun neticesinde be'zi evvelki estetik remzler, etik normalar tesevvür ve deyerler yeni islam medeniyyeti terefinden yaradıcılılıqla menimsenilerek saxlanılırdı. Qeyd olunan arnilin te'siri altında Azerbaycanda dini fikir salıesinde daha çox xürremdinilik, mö'tezililik, ismaililik, işraqilik, sufilik, hürufilik kimi ortodoks (ehl es-sünne ve-i-cema'e) islam mövqeyinden qeyrimeqbul, yaxud ifrat sayılan mezheb ve cereyanlar intişar tapmış, tikinti medeniyyetinde ise ateşperestlik dövrü me'marlığının bir sıra xüsusiyyetleri, o cümleden ateşgah me'marlıq xüsusiyyetleri qorunub saxlanılmışdır. Lakin bütün ortaçağ Azerbaycan medeniyyetinde islam ünsürü güclü ve aparıcı olmuş, başqa ünsürleri müeyyen etmiş ve istiqametlendirmişdir. İslam medeniyyetinin bütövlüyünü müeyyen eden esas hüdudları islam ozu, hem de müsteqil şekilde aydınlaşdırır ve deqiqleşdirirdi. Bu dinin ardıcıilan medeniyyet quruculuğunda neyi kenardan exz etmeyin ve neden imtina Felsefe elmleıi doktoru, professor, "lrşad" İslam araşdırmalan merkezinin direktoru 3

4 etmeyin vacib olduğunu islamın hökmleri esasında müeyyenleşdirirdiler. İslam en'eneleri yaranırdı. Neticede Azerbaycanda felsefi fikir, elm, incesenet, me'marlıq, poeziya, hüquq islam deyer ve normalarından behrelenmiş, islamın müeyyen etdiyi hüdudlar daxilinde inkişaf etmişdir. Azerbaycan medeniyyetinin ink.işafında islamın yeri meselesinden danışarken her şeyden evvel qeyd edilmelidir ki, islam din, exlaq ve hüquq normalan mecmusu, heyat terzi kimi Azerbaycanın ayn-ayrı bölgelerini vahid Azerbaycan müselman cemiyyetinde birleşdirmek üçün güclü bir vasite olmuşdu. Azerbaycan islamı qebul etmekle öz tarixinde ilk defe olaraq bütün bölgeleri üçün vahid din, ümumi hüquq, eyni yazı sistemi, hamı üçün meqbul heyat terzi kesb etmişdi. İslamiaşmış Azerbaycan cemiyyetinin etnoqrafik siması tedricen deyişikliye uğrayırdı. Müselmanlar geyimlerine, görkemlerine, davranış ve meişetlerine göre qeyri-müselmanlardan ferqlenirdiler. Eyni zamanda islamın tebliğ etdiyi deyerler, o cümleden temk.inlilik, sebirlilik, dözümlülük, salehlik, yaxşılıq emr etmek ve pislikden çekindirmek ehval-ruhiyyesi, müxtelif dinler ve milletler arasında hörmetli münasibet, azad dialoq medeni ink.işaf üçün münasib şerait yaradırdı. Cemiyyetin sosial-iqtisadi strokturu deyişilirdi. Buraya bir sıra yeni ünsürler daxil olur, be'zi köhne ünsürler tekamüle uğrayaraq yeni mezmun kesb edirdi. En başlıcası ise o idi ki, Azerbaycan islam dünyasının (dar el-islam) terkibille daxil olmaqla böyük bir medeni-iqtisadi bölgeye inteqrasiya olmuşdu. Bölgenin ehalisi arasında gediş-geliş intensiv xarakter daşıyırdı. Böyük-böyük köçler adi hal almışdı. Bütün bunlar senetkarlığın ve ticaretin çiçekleurnesi üçün şerait yaradırdı. İnkişaf etmiş iqtisadi, siyasi ve medeni elaqeleri ile ferqlenen şeherler medeniyyet merkezlerine çevrilirdiler. Tebriz, Erdebil, Marağa, Beyleqan, Berde ve Naxçıvanda müxtelif milletiere mensub adamlar mesken salırdılar. Bu şeherlerde müxtelif dinler, mezheb ve teriqetler temsil olunmuşdu. Bu şeherlerin ehalisi başqa şeherlerle, ümumiyyetle xarici alemle geniş ticaret ve medeniyyet elaqelerine girir ve neticede qarşılıqlı te' sir ve te'sirlenme emekdaşlıqda iştirak eden bütün terefierin medeni ink.işafına kömek edirdi. Azerbaycanın intibah dövrü hesab edilen XII esrde Tebriz, Şamaxı, Naxçıvan, Gence kimi paytaxt şeherlerde elmi merkezler 4

5 yaradılırdı.?irva~şahların ve İlq~nizlerin _sar~ylarında?ö~ün en mö'teber alımlerı toplanmışdılar. Onlar rıyazıyyat, tebıetşunaslıq, tibb, kimya, felsefe, mentiq, hüquq, astronomiya, ereb ve fars edebiyyatı salıelerinde böyük uğurlar qazanmışdılar. Bu dövrde Azerbaycan özünun müxtelif mezhebierden olan fiqh ve hedis alimleri ile meşhur olmuşdur. Zennimizce, Azerbaycan medeniyyetinin irıkişafında islamın yeri mövzusunu açıqlamağa girişen her hansı bir tedqiqatçının Azerbaycan ictimai fikir tarixine, xüsusile bölgede teşekkül tapmış fikir cereyanları tarixine, müradet etmesi labüddür. Qedim millimedeni en'enelerin islamın.getirdiyi me'nevi deyerlerle qarşılıqlı elaqesi ve te'sirlenmesi özünü fikir salıesinde daha aydın şekilde büruze verir. Bu gün qetiyyetle deye bilerik ki, hülul - ilahi ruhun insanda tecessümü ve tenasüx - metempsixoz, ruhların keçmesi te'limlerinin islam fikrine getirilmesinde bir vaxtlar Azerbaycanda dequlilik (ed-dequliyye) 1 adı altında tanınan xürremdiniliyin, yaxud babekiliyin de rolu güclü olmuşdur. Babekiliyin meydana Çıxması ve teşekkülü ile bağlı tedqiqatların telıliline girişıneden qeyd edek ki, bu mezheb hele indiyedek müselman dünyasında, o cümleden Azerbaycanda da tam obyektiv ve elmi şekilde tedqiq edilmemişdir. 2 Tedqiqatçılar çox vaxt Belazuri (vefatı - 279/892), Ye'qubi (vefatı - 284/897), Teberi (vefatı - 310/923), Mes'udi (vefatı - 346/957) kimi müselman tarixçilerinin bu mezheb haqqında bir qeder şişirdilmiş fikirlerinden te'sirlenmiş ve "ilkin menbelerin" te'sirinden yaxa qurtara bilmemişler. Babeki "xürremi kafiri" 3 adlandıran Belazurinin müasir İraq tedqiqatçısı Hüseyn Qasirn el-eziz "Abbasilerin saray tarixçisi" 4 hesab edir, çünki Belazuri, heqiqeten, daima saraya yaxın olmağa çalışmış, xelifelerden Mütevekkilin, Müste'simin, Mü'tezzin, Mü'temidin yaxın adamı olmuş, vezirlerden Übeydullah bin Yehya ve Ehmed bin Salihle dostluq etmişdir. 5 Livanlı felsefe tarixçisi Hüseyn Muruvva bütün bu me'lumatlara müraciet etdikden sonra haqlı olaraq gösterir ki, tarixçiler Babek herekatını ve bu herekatın ardıcıllarını küfrde töhmetlendirmekle "Abbasiler xiiafetine daxil olan ölkelerin mö'min kütlelerinde onlara qarşı edavet hissieri oyatmaq" meqsedi güdmüşler. 6 Nezere alınmalıdır ki, "ifrat" şieler qedim Sasani fikir en enelerinden, zerdüştilikden, ellin qnostisizminden, yeni pifaqorçuluqdan ve başqa ideoloji sistemlerden te'sirlenerek islam 5

6 fikrine yeni ünsürler, be'zen erken. islamda yad gorunen, qeribe seslenen ve buna göre de redd edilen anlam ve tesevvürler getirmiş, bununla da mö'tedil şielerin ideologiyasının teşekkülüne kömek etmişler. Orta esrlerde bir çox islam ölkelerinde güclü olan isınaililik (el-isma'iliyye) Azerbaycanda da geniş temsil olunmuşdu. Felsefe tarixçisi Zakir Memmedov "Saflıq qardaşlan (ixvan es-sefa) cemiyyetinin fealiyyeti ile elaqedar gösterir ki, bu cemiyyetin merkezi Besrede (iraq) yerleşse de, üzvleri bütün müselman Şerqi ölkelerine, o cümleden Azerbaycana da mensub olmuşlar. İsmaililiyin ve mö'tezililiyin "Saflıq qardaşları"nın yaradıcılığına derin te'siri olmuşdur. "Saflıq qardaşlan" eyni zamanda müxalifetçi sxolastlar kimi özlerini "edalet ehli ve hemd övladları" adlandınrdılar. Onların içerisinde azerbaycanlı Ebülhesen Eli bin Harun Zerreaninin hansı ixtisas sahibi olması konkret bilinmese de, cemiyyetde yaradıcı ziyalı kimi nüfuz qazanması onların elmifelsefi ırsını bize daha artıq derecede doğmalaşdınr. 7 XN yüzillikde müselman Şerqi ölkelerinin ideya heyatında xüsusi yer tutan ve özüne çoxlu ardıcillar tapan hürufilik Azerbaycanda geniş yayılrnışdı. Bu teriqetin başçısı ve nezeriyyeçisi tebrizli Fezlullah Neimi (vefatı - 796/1394) ortodoks islama müxalif görüşlerine göre Teymurun oğlu Miranşah terefinden öldürülmüşdür. Fezlullahın en nüfuzlu xelifesi, şie-ce'feri mezhebi ıiıövqelerinden çıxış eden ve sufi-hürufi baxışları ile meşhur olan mistik düşünce sahibi İmadeddin Nesimi 820/1417-ci ilde verilen bir fetva ile Helebde diri-diri derisinden soyulmuşdur. Azerbaycanda sufiliyin daha çox yayılması ictirnai şüurda kök salmış qedirn inanclarla da elaqelendirile biler. Ateşperest me'bedlerinde vecde gelen, reqs eden, şe'r söyleyen ve gözegörünmez ruhlarla temasa giren kahin obrazını hele yaddan çıxartmamış adamlar artıq islam dövründe xanegahlarda reqs eden, oxuyan, cuşa gelen ve Allahına qovuşan mürşidi daha yaxşı başa / düşür, duyurdular. X esr ereb tarixçisi el-müqeddesi Azerbaycanın, Xoy ve Erdebil şeherlerinde müxtelif sufi mescidlerinde iştirak} etdiyi barede xeber verir. 9 Azerbaycan tesevvüfünde zerdüştiliyin te'siri hemişe güclü olmuşdur. İster Allahın Zatı ve sitetlerinden başqa heç bir şeyin mövcud olmadığını deyen, Hüseyn bin Mensur el-hellacdan te'sirlenerek özünün Allahda eriyib yox olduğunu e'lan eden sufi mütefekkiri Baba Kuhinin (vefatı - 442/ ) 10, isterse de 6

7 Ebu Yezid el-bistami ve Hellac.ile hemmeslek olan ve müselman feqihlerinin fetvası ~sasında ci ilde Şam hakimi Selaheddin el-eyyubinin emri ile qetle yetirilen ve daha çox( "qetle yetirilmiş filosof' (el-feylesuf el-meqtul) kimi tanınan, şmabeddin Sühreverdinin mütesevvif baxışlarında zerdüştiliyin bu \ ve ya diger ünsürlerinin te' sirini açıq-aşkar izlemek mümkündür. Lakin burada aparıcı ünsür islam ünsürü olmuşdur. Orta esrlerde Azerbaycanda islam me'marlığı ve islam ınceseneti sür' etle inkişaf edir, gözel senet eserleri yaradılırdı. İslam me'marlığının esasında mescid tikintisi durduğu üçün Azerbaycanda bu işe böyük maraq gösterilirdi. Tebrizde Cüme mescidi ve Göy mescid, Bakıda Sınıqqala (Mühemmed) ve Şirvanşahlar mescidleri, Berde mescidi yüksek me'marlıq abideleri kimi bu gün de öz etik ve estetik ehemiyyetini qoruyub saxlayır. Me'mar E.Salamzadenin gösterdiyi kimi, "1456-cı ilde Tebrizde tikilmiş... Göy mescidin tertibatında zengin dekorativ vasuelerden geniş miqyasda, hem de meharetle istifade edilmişdi... Mescid Azerbaycan me'marlığının, xüsusen kaşıdan kesilmiş omament bezeklerinin inkişafında mühüm ehemiyyete malikdir".u Azerbaycanda islam me'marlığı abidelerinin bir çoxunu meqbere, türbe ve xanegahlar teşkil edir. Bu abidelerin ekseriyyeti salamat qalmışdır. Onla~ salamat qalmasını eyer bir yandan ölkede bir-birini evez eden hakim sülaleler arasında keskin eqide ixtilaflarının olmaması ile elaqelendirmek mümkündürse, diger terefden bu, yeqin ki, Azerbaycanda tikinti senetinin yüksek inkişafı, me'marların ustalığı ve yerli tikinti materialının xüsusiyyetleri ile izah edile biler. "Azerbaycan me'marlıq senetinin inkişafı yolunda orta esrlerde tikilen meqberelerin rolu az olmamışdır. Bele meqberelerden Marağada tikilmiş Qırmızı gümbez (1196-cı il), Naxçıvandakı Yusif Hüseyr (1162-ci il) ve Mö'mine xatun türbeleri (1187-ci il), Şıxbabalı türbesi (1272-ci il), Berde türbesi (1322-ci il), Xocalı türbesi (XIV esr, Dağlıq Qarabağ), Sultaniyye türbesi (XIII-XIV esr, Sultaniyye şeheri), Şirvcinşahlar türbesi (1435-ci il, Bakı), Şeyx Sefi türbesi (XIV-XVI esr, Erdebil) ve s. zemanemize gelib çatan en yaxşı abideler kimi qiymetlendirilmişdir. Bu meqbereler içerisinde dünya me'marlığı incileri arasında adı çekileniere de rast gelirik. Meselen, Sultaniyye abidesi xüsusile gümbezinin quruiuşu ile me'marlıq tarixinde görkemli yer tutur" 12 Yerli tikinti materialı -.Abşeron, Ağdam, Qazax daşı islam me'marlığı ile bağlı nebati ve hendesi 7

8 omament bezeklerinin daha çox oyma şeklinde hekk.ine imkan verirdi. Bakıdakı Xızır mescidinde (XIV esr) ve Şirvanşahlar sarayı mescidinde (XV esr) bu oymalar xüsusile diqqeti celb edir. Nefis ve ince omamentalizm tekce Azerbaycan şeherlerinin küçe ve meydanlannda deyil, hem de senetkar mehellelerinde çiçeklenirdi. Mahir senetkarlar misden, bürüncden, xüsusile gümüş ve qızıldan meişet eşyalan, daha çox, bezek şeyleri düzeldirdiler. Dil deyişilirdi. Ehalinin danışıq dili olan yerli türk dilinin lüğet terkibinde ereb ve fars sözleri üstünlük teşkil edirdi. Fütuhatlardan sonra islam dünyasının her yerinde olduğu kimi Azerbaycanda da beynelxalq ünsiyyet vasitesi rolunu Qur'an dili olan ereb dili oynayırdı. Ereb dili hem de elm ve ayinçilik dili idi. Azerbaycanda teşekkül tapan yeni medeniyyet özünü bu dilde ifade edirdi, çünki islamı qebul etmiş bütün xalqlar erebmüselman medeniyyetinin ümumi inkişafına öz paylarını esasen ereb dilinde elave edirdiler. Fars dili defterxana ve poeziya dili idi. Yalnız XIll esrden sonra Azerbaycan şairleri türk dilinde be'zi eserler yazmışlar. XIX esrin evvellerinden e'tibaren Azerbaycan rus medeniyyetinin güclü te'sirine me'ruz qalmış, bu medeniyyet vasitesile o dövrün tereqqi me'yan kimi qebul edilen Qerb medeniyyetinin nailiyyetleri ile tanış olmuş, hernin nailiyyetlerden behrelenmiş, tedricen yeni ınilli inkişaf yönümleri, o cümleden türkçülük ve avropalaşma Qerbin medeni te' sirleri altında teşekkül tapmışdır. XX esrin evvellerinden e'tibaren Azerbaycan islam hüdudlarından tarnainile qoparılmışdır. Bu dövr Azerbaycan medeniyyetini temsil eden ziyaiılan üç böyük qrupa bölmek olar: qerbsayağı müasirleşme terefdarlan, islamçılar ve Qerb ve Şerq deyerlerinin sintezi mövqeyinden çıxış eden ziyalılar. Birinci qrup ziyalılar dini adet-en' enel eri, InilUmedeni irsi büsbütün redd edir, qerbçilik mövqeyi tuturdular. Medreselerden çıxmış, Bağdad, Qum ve Meşhed kimi şeherlerde dini tehsil almış ikinci qrup ziyalılar qerbleşmeni qetiyyetle pisleyirdiler. Hesen bey Zerdabi, Elimerdan bey Topçubaşov, Ehmed bey Ağaoğlu, Eli bey Hüseynzade kimi üçüncü qrup ziyalılar başa düşürdüler ki, ölkenin tereqqisi üçün artıq me'lum olan en' enevi yollar kifayet deyildir. Qerb inkişaf yolu tutmadan tereqqiye çatmaq mümkün deyildir. Odur ki, Azerbaycanın Rusiya terefinden istilasından bilavasite sonı:a yetişmiş ziyalılar nesli rus medeniyyetine perestiş edir, Rusiya ile, Rusiya vasitesile ise 8

9 Avropa ile ela.qeleri inkişaf. etdirmeye çalışırdılar. Rusiyada ve Avropada tehsil alan bu ziyaiılar orada rus, slavyan, fransız, italyan milletçileri ile qarşılaşdıqdan sonra milletçiliyin ne olduğunu derk edir, onlarda milletçilik şüuru formalaşır, öz medeniyyetlerini, keçmişlerini, adet-en' enelerini öyrenmeye meyl yaranırdı. Eyni zamanda Azerbaycan ziyallları azerbaycançılıqla yanaşı öz türklüklerini de derk edir, Osmanlı türkleri ile ve başqa türk xalqlan ile bir menşeye malik olduqlannı öyrenirdiler. Onlann yazılannda qeyri-türk müselmanlara, xüsusile ereblere qarşı be'zen gizli, be'zen aşkar tenqidi mövqe özünü gösterirdi. Be'zen sünni-şie meseles~, dirıi tefriqeçilik ve teessübkeşlik milletçilik mövqeyinden ciddi tenqid edilirdi. Müasirleşmenin gücüne inam heyatın bütün salıelerinde hakim idi. Lakin Rusiyadakı hadiselerin te' sirt altında, xüsusile Azerbaycan Demokratik Respublikasının süqutundan sonra ölkenin tereqqisi tamamile yeni istiqamet aldı. Sovet dövründe heyata keçirilen tedbirler neticesinde Azerbaycan Avropa tereqqi me'yarları baxımından müeyyen uğurlar qazandı. Eyni zamanda xalq milli zeminden, medeni irsinden, dini adet-en' enel erinden, tarixi keçmişinden ayrı salındı, beynelmilelleşme, esiinde ise ruslaşma ve ateistleşme baş alıb getdi. Me'yarlar itirildi, deyerler unuduldu. Elbette, bütün bunlar heç de Azerbaycanın yetmiş illik Sovet hak.imiyyeti dövründe medeni ink.işaf salıesindeki nailiyyetlerini danmağa haqq vermir. Bu salıede uğurlar böyük olmuşdur. Lakin ölke Avropa deyerlerinden daha çox te'sirlenmişdir. Milli şüur indiki mezmununda sovet dövründe formalaşmışdır ci ilde müsteqillik elde etdikden sonra Azerbaycanda qerbleşme dayanmasa da, islamiaşmaya meyl güclenmişdir. Bu, şübhe yox ki, xalqın öz tarixi keçmişine tebü marağının neticesidir. Bu prosesin herterefli öyrenilmesi üçün Azerbaycan elmi ölkenin tarixinin, adet-en' enel erinin, dirıi ve medeni irsinin yeni reallıq zemininde tedqiqine böyük ehtiyac duyur. Dövletin dünyevi yönümü heç de dinin ictimai heyatdan tecrid edilmesini nezerde tutmur. Odur ki, milli inkişaf proqramlarında milli irsin dini irsle bağlılığı nezere alınmalıdır. Medeni ink.işaf yolunda bir yönüm kimi islamın elmi tebliği güclendirilmelidir. 9

10 QEYDLER ı. Bu barede bax: eş-şehrestani. El-Milel ve-n-nihel. C. I-III. Qahire, 1387/1968, 1/ Zennimizce, tarix elınleri doktoru, şeyxülislam Allahşükür Paşazadenin "İslamda ümmet ve şüubilik." kitabında Babek herekatı haqqında x:ülase şeklinde verilmiş be'zi müddealar bu sahede gelecek tedqiqatlar üçün metodoloji baxımdan faydalı ola biler. Bax: AH.Paşazade. İslamda ümmet ve şüubilik.. Bakı, 1412/1992, c El-Belazuri, Ebu-I-Abbas Ehmed bin Yehya. Fütuh el-buldan. Tehqiq Umar Enis et-tebba'. Müesseset el-me'arif, 1987, s Hüseyn Qasim el-eziz. El-Babekiyye eu intifadet eş-şeb elazerbeycani zidd el-xilafe el-abbasiyye. Bağc:lad-Beyrut, 1973, s Ebd es-settar Ferrac. Müqeddimet kitab Ensab el-eşraf li-1-belazuri. Tehqiq Mühemmed Hemidullah. Dar el-me'arif bi-misr, 1959, s Hüseyn Muruvva. En-Neze'at el-maddiyye ti-l-felsefe el-erebiyye elislamiyye. C. I-II. Beyrut, 1979, 1/ Memmedov Zakir. Azerbaycan felsefesi tarixi. Bakı, İrşad, 1994, s AraeB H.A I1cMaHJlli3M: TpaAIDJ;IDI H COBpeMeHHOCTh. - AKTyaJ\.bHhle IIp06AeMhi COBpeMeHHoro HCAaMa. Eaıcy, 1988, c Bax: Velixanlı N.M. IX-XII esr ereb coğrafiyaşünas-seyyahları Azerbaycan haqqında. Bakı, 1974, s Eax: P3aKYAH3(}Ae C.A. MHpoB033peıme Ea6a Kym EaıcyBH. Eaıcy, 1978, c Salarnzade E.V. Azerbaycan me'marlıq abideleri. Bakı, 1958, s Dadaşzade M. Azerbaycan xalqının orta esr me'nevi medeniyyeti (tarixi-etnoqrafik. tedqiqat). Bakı, 1985, s