İZMİR DE BİR ARBORETUM KURULMALIDIR. Prof. Dr. İlçin ASLANBOĞA. Arboretum ansiklopedilerde odunsu bitkilerin sergilendiği bahçeler olarak tan mlan r.

Transkript

1 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım İZMİR DE BİR ARBORETUM KURULMALIDIR Prof. Dr. İlçin ASLANBOĞA Arboretum ansiklopedilerde odunsu bitkilerin sergilendiği bahçeler olarak tan mlan r. Bir yeşil alan n arboretum olarak tan mlanabilmesi için bu alan n klimatik, fitocoğrafik özelliklerine uyabilecek, orijinleri bilinen, bilimsel olarak tan mlanm ş çok say da odunsu bitkinin belirli ilkeler çerçevesinde sergilenmesi gerekir. Bu bitkiler aç k alanda dikili olmal, özel bak m görmemeli, özel etiketlerle tan t lmal ve bilimsel bak ş aç s yla gözetilmelidirler. ARBORETUM KURMA DÜŞÜNCESİ NASIL OLUŞTU? Bitkilere karş ilgi doğal olarak insanl ğ n varl ğ ndan buyana süregelmektedir. İlgi öncelikle beslenme ve bar nma gereksinimleri için uygun olanlar n seçimi yönünde gelişmiş, şifa arama ve estetik özelliklerinden yararlanma aray şlar yla çeşitlenmiştir. Her konuda olduğu gibi bitkilere de diğer insanlardan daha fazla ilgi duyan kişiler, doğadan toplad klar bitkileri sahip olduklar bahçelerde yetiştirmeye, diğer insanlara gerek sosyal gerekse ekonomik amaçlarla tan tmaya başlam şlard r. Orta çağda öncelikle şifal bitkiler ve baharatl bitkiler ağ rl kl kurulan bahçeler, üniversitelerin de ilgi alan olmuş, yoğun bak m gerektiren ekzotik bitkilerin de sergilenebildiği seralar kurulmuş, bu çerçevede öncelikle Avrupa da büyük botanik bahçeleri oluşmuştur. Şüphesiz bu bahçelerde otsu ve odunsu bitkiler birlikte bulunmaktayd. Daha sonra sadece dendroloji konulu sorulara yan t verecek bahçeler gelişmeye başlam şt r. Bu bahçelerin öncüsü 1811 de Dresden yak n nda Tharandt da kurulmuştur. 19 yüzy l n başlar nda arboretumlar üzerine eserler yaz lmaya başlam şt r. Örneğin; 1838 de J.C.Loudon İngiltere de 8 ciltlik Arboretum et Fruticetum Britannicum başl kl bir eser yay nlam şt r te E.Petzold ve G. Kirchner Almanya da Arboretum Muscaviense, A.Lavallee Fransa da Arboretum Segrezianum adl eserler yazm şlard r. Arboretumlara ilgi önce üniversitelerden daha sonra özel vak flardan gelmiştir. Özel olarak kurulmuş, daha sonra Cambrige Üniversitesine bağlanm ş olan Arnold Arboretumu bunlara örnektir. James Arnold 1868 y l nda sahip olduğu araziyi bu amaca tahsis etmiş, 1872 y l ndan sonra bu alan Prof. Sargent taraf ndan dünyan n en önemli arboretumu haline getirilmiştir. Ayr ca yeryüzünde her zaman bitkilerle ilgilenen ayn zamanda kolleksiyoncu kişiliğe sahip insanlar olmuştur. Örneğin Graf Silva Tarouca 1835 y l nda Prag yak n nda küçük bir köy olan Pruhonice de sahibi olduğu arazi üzerinde 230 ha genişliğinde bir park kurmuştur. Bu park 1929 y l nda kamulaşt r lm şt r ve 1962 y l ndan buyana da Çekoslavak Bilimler Akademisinin botanik bahçesi olarak hizmet görmektedir.

2 582 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Bu say lanlar n d ş nda büyük fidanl klar n anaçl k kolleksiyonu amac yla kurduklar arboretumlar da unutmamak gerekir. Berlin deki Spaeth firmas n n sahip olduğu bahçe buna örnektir. ARBORETUMLARIN BUGÜNKÜ İŞLEVLERİ. Arboretumlar n işlevleri çok yönlüdür, doğal olarak arboretumun türüne göre bu görevler yönlendirilir. Botanik bahçeleri ve arboretumlar önceleri genellikle yeni keşfedilen bitkilerin tan t m ve üretimine yönelik kurulmuştur. Büyük botanik bahçeleri örneğin Arnold Arboretumu ya da Londra daki Kew Garden tüm dünyadan bitkileri toplar ve sahip olduklar türlerin zenginleşmesini sağlard. Bu görev son zamanlarda ikinci planda kalmaktad r. Çünkü art k yeni bitkilerin keşfi 19. yüzy lda olduğu kadar çok değildir. Buna rağmen halen yeni türlerin keşfine yönelik seyahatlar yap lmaktad r. Bulunan bitkilerden al nan tohumlar dünyan n bütün botanik bahçelerine gönderilmekte ve yeryüzüne yay lmalar sağlanmaktad r. Baz arboretumlar bitki slah ile de uğraşm şlard r. Bugün var olan arboretumlar daha çok belirli amaçlar için varl klar n sürdürmektedirler. Üniversiteye bağl bir arboretumla bir orman botaniği bahçesi şüphesiz öncelikle dersler, uygulamalar ve bilimsel araşt rmalar için kurulurlar. Bunlar öncelikle yöresel odunsu bitkilere ağ rl k verirler, bu arada ekonomik ya da bilimsel yönde önemi olan ekzotik bitkiler de bu alanlarda sergilenir. Ayr ca çeşitli denemeler ve bilimsel araşt rmalara materyal temini için zaman zaman ayn türden çok say da bitkinin üretilmesi de gerekli olabilir. Baz arboretumlarda da çal ve ağaçlar n yeşil alan düzenlemesi ve ormanc l k amaçlar na uygunluklar araşt r l r. Genel olarak seçilen türlerden çok say da fidan n alana dikilmesi ve en az bak mla gözetim alt nda tutulmalar esast r. Örneğin Göteburg Botanik bahçesinde bu tür gözlemler 100 ha alan üzerine dikilmiş sadece 200 tür üzerinde yap lmaktad r. Baz arboretumlar az say da çal ve ağaç türünün adaptasyonu (aklimatizasyonu) üzerine çal şmaktad r. Çekoslavakya daki Nitros kenti yak nlar ndaki Mlynany Arboretumu buna örnektir. Bu arboretumu Graf Ambrozy kurmuştur ve 100 y l aşk n bir süredir güney Slovakya n n karasal iklimine, doğal olarak subatlantik ve atlantik iklimlerde yaşayan herdem yeşil geniş yaprakl bitkilerin adaptasyonu denemeleri yap lmaktad r. Başlang çta birtak m güçlükler yaşanm şt r, ancak zamanla bitkilerin uyum sağlad klar ve doğal yolla üremeye başlad klar gözlenmiştir. Kentler çevresindeki arboretumlar n amac, çeşitli odunsu bitki türleri ve kültüvarlar n ilgi duyanlar n yak n na getirmektir. Bu arboretumlarda çeşitli ağaçlar ve çal lar yeşil alan düzenleme- bitkilendirme amaçlar na yönelik özellikleriyle tan t lmaktad r. Bu alanlar kent halk n n kültürel gereksinimine olduğu kadar, dinlence gereksinimine de hizmet etmektedirler, ayn zamanda kent iklimi ve kent sağl ğ için de önemli alanlard r. Bu bağlamda özel arboretumlar genellikle halk n ilgisini çekebilecek görevler üstlenmektedirler. Bunlardan baz lar benzer türlerin ve kültür formlar n n koleksiyonlar n yapmaktad rlar. Bu tür uygulamalara Hoey-Smith in Rotterdam yak n nda Trompenburg Arboretumundaki Quercus kolleksiyonu, Yalova yak nlar ndaki Karaca Arboretumundaki Acer, Betula, Magnolia, Quercus v.d. koleksiyonlar örnek olarak gösterilebilir. Nihayet ormanc l k faaliyetleri çerçevesinde kurulan gen bahçeleri de arboretumlar aras nda değerlendirilebilir. Pek çok Ormanc l k araşt rma enstitüsü orman genetiği ve orman ağaçlar

3 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım slah yönünde çal şmalar yapmaktad r. Kural olarak buralarda k ymetli ağaç türlerinin çeşitli klonlar n n koleksiyonlar yap lmaktad r. Arboretumlar çok çeşitli donan mlara sahip olabilirler. Canl bitkilerin yan s ra kütüphane, fotoğraf arşivi, herbaryum, tohum, kozalak ve odun koleksiyonlar da olabilir. Sahip olunan odunsu bitkilere ilişkin yay nlar olabilir. Çeşitli arboretumlar aras nda canl materyal, çelik ya da tohum al şverişleri olabilir. Arboretumlarda rehberlik ve tan t m (sözlü, görsel, yaz l vb.)hizmetleri çok önemlidir. ÇEŞİTLİ ÜLKELERDEKİ ÖNEMLİ ARBORETUMLAR. Örneğin; Almanya da çok say daki botanik bahçesi ve arboretumdan baz lar ; Berlin, Botanik bahçesi 42 ha genişliğinde, Humboldt Üniversitesinin denetimindedir, sistematik ve bitki coğrafyas esaslar na göre düzenlenmiştir. Bremen, Botanik Bahçesi ve Rhododendron koleksiyonu 35 ha genişliğindedir. Darmstadt, Botanik bahçesi, Teknik Üniversitenin denetimindedir, 6 ha genişliğindedir. Dortmund, Kenti botanik bahçesi, 53 ha genişliğindedir, Rhododendron, Prunus, Malus, Philadelphus, Deutzia, Acer ve bodur Konifer koleksiyonlar vard r. Elmshorn, Tim u. Co. Fidanl ğ n n özel arboretumudur, 2,5 ha genişliğindedir. Hann. Münden, Orman Fakültesinin Orman Botaniği bahçesi, 4,5 ha genişliğindedir. Hannover, Berggarten,12,5 ha genişliğindedir. Teknik üniversitenin denetimindedir. Kassel, Wilhelshöhe Park, 250 ha genişliğindedir. İngiliz bahçe sitilinde düzenlenmiştir. Zengin odunsu bitki koleksiyonlar vard r. Köln, Rodenkirchen Orman Botaniği Bahçesi, 12 ha genişliğindedir, geniş alanlarda Sorbus, Malus, Crataegus ve Prunus koleksiyonlar vard r. Mainau, Mainau adas nda bir şato bahçesidir. 30 ha genişliğinde subtropik bitkiler ve Metasequoia allesiyle ünlüdür. Preetz, Donner ailesinin halka aç k özel arboretumudur, 43 ha genişliğindedir. Schmalenbeck, Tannenhöft Arboretumu,Orman genetiği ve orman ağaçlar slah enstitüsüne aittir, 12 ha genişliğindedir. Picea, Taxus, Acer ve Quercus koleksiyonlar ile ünlüdür. Tharandt, Dresden Orman Fakültesine aittir, 18 ha genişliğindedir ve çok yaşl ağaçlar yla ünlüdür. Weinheim, Eksotik bitkiler bahçesi, 32 ha genişliğindedir. TÜRKİYE DE ARBORETUM KURMA GİRİŞİMLERİ VE BUGÜN OLDUKLARIMIZ. SAHİP Türkiye de arboretum kurma düşüncesi ve gayreti 1949 y l nda İ.Ü.Orman Fakültesinde eğitim ve araşt rma gereksinimi ve hedefleri çerçevesinde Prof. Dr. Hayrettin Kayac k öncülüğünde başlam şt r. Belgrat Orman nda 35 ha genişliğindeki alan hem orman fakültesine yak n olmas hem de iklim ve doğal bitki örtüsünün amaca uygunluğu nedeniyle

4 584 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 seçilmiştir. Arboretuma 1982 y l nda Atatürk Arboretumu ad verilmiş ve alan 343 hektara genişletilmiştir. Bu alan n önemli bir bölümü Belgrad Orman doğal bitki örtüsüyle kapl d r. Bu alan içinde bir su bendi ( Osmanl döneminden kalma Kirazl Bent) ve bir fidanl k bulunmaktad r. Mülkiyeti ve yönetimi Orman Genel Müdürlüğüne aittir. Bugün bu kadar geniş bir alanda iki orman mühendisi ve 10 işçi ile Arboretum hizmetleri yürütülmeye çal ş lmaktad r. Çal şmalar İ.Ü. Orman Fakültesi öğretim üyelerinden oluşan bir dan şma kurulu taraf ndan yönlendirilmektedir. Arboretum alan nda 450 adedi doğal olarak yörede bulunan toplam 1500 tür bulunmaktad r. Bunlardan Meşe ve Akçaağaç koleksiyonlar uluslararas öneme sahiptir. Türkiye de kurulmuş ve bugün ulusal ve uluslararas öneme ve üne sahip ikinci arboretum Yalova-Samanl köy de Karaca Arboretumu dur. 13,5 ha genişliğindeki özel mülkiyet üzerinde arboretum kurma fikri arazinin sahibi Hayrettin Karaca ya aittir y l ndan beri gelişen arboretum bugün 7000 kadar tür, alttür, varyete ve kültür formu odunsu bitkiyi bar nd rmaktad r. Arboretumlar n genel kuruluş amaçlar n n yan s ra dünyan n en geniş akçaağaç ve konifer kolleksiyonlar n oluşturmay hedeflemektedir. Bugün sahip olduğu diğer bitkilerin yan s ra Acer, Betula, Magnolia, Quercus, Carpinus, Fagus, Tilia, Viburnum, Cotoneaster, Spiraea, Berberis, Abies, Picea, Pinus, Chamaecyparis, Thuja ve Juniperuslar koleksiyonlar halinde ziyaretçilere tan t lmaktad r. Ayr ca bu arboretum üniversiteler, askeri kuruluşlar, orman bölge müdürlükleri ve belediyelere ait alanlarda kurulma aşamas nda olan arboretumlara ve botanik bahçelerine fidan ve teknik yard m yapmakta, yerli ve yabanc öğrencilere staj olanağ sağlamaktad r. Karaca Arboretumunda Ziraat Mühendisleri, Ziraat Teknisyenleri, Bahçevanlar ve düz işçiler olmak üzere toplam 35 kişi çal şmaktad r. Kurulmuş, ziyaretçi kabul eden ve gelişim sürecindeki bu iki arboretumun d ş nda planlama, tasar m ya da kuruluş aşamas nda olan arboretumlardan sözedilmektedir. Bunlardan Muğla- Köyceğiz yak nlar nda düşünülen Yunus Emre arboretumunun kurulmas fikri, Özel Çevre Koruma Kurumuna aittir. Yine mülkiyeti Orman Genel Müdürlüğüne ait olan söz konusu 286 ha genişliğindeki alanda arboretum kurulmak üzere 1994 y l nda kapsaml bir proje haz rlanm ş, altyap çal şmalar na başlanm ş ancak çeşitli nedenlerle uygulamadan vazgeçilmiştir. Ayr ca Eskişehir Osmangazi, Anadolu Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi, Dicle Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Akdeniz Üniversitesi, 19 May s Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, İnönü Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Çukurova Üniversitesi, Uludağ Üniversitesinde bu amaçta çal şmalar n sürdüğü bilinmektedir. Yukarda bir arboretumun ne olduğu hangi amaçlara hizmet etmek üzere kurulduğu, her şeyden önce uzun y llar kapsayan bir gelişim sürecini gerektirdiği, uygulama ve bak m çal şmalar için önemli bilgi birikimine gereksinim olduğu baz örnekleriyle anlat lmaya çal ş lm şt r. Böylesine uzun soluklu bir girişimin başar l olabilmesi için planlanmas vazgeçilmezdir. İZMİR DE BİR ARBORETUM KURMA DÜŞÜNCESİNİN GEREKÇELERİ: İzmir Akdeniz fitocoğrafya bölgesinin bitki yaşam bak m ndan sahip olduğu tüm olumlu özelliklere sahiptir. Yani İzmir de kurulacak bir arboretumda bölgede yaşayabilen pek çok odunsu bitki türü bir arada, aç k alanda yaşat l p sergilenebilir. Ayr ca Amerika, Avustralya, Yenizelanda, Afrika ve Asya n n benzer iklim özellikleri gösteren bölgelerinde yaşayan pek çok odunsu bitkinin İzmir de sergilenmesi, tan t lmas olanakl d r.

5 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım İzmir bir üniversite kentidir. Yeryüzündeki bitki varl ğ n n önemi eğitim kurumlar n n çeşitli aşamalar nda anlat lmaktad r. Tar m ve ormanc l k uygulamalar yla doğrudan ilgili olanlar d ş nda bitkilerle ilgili bilgiler genelde teorik aşamada kalmakta, insanlar n onlar bizzat görerek tan malar, ilgilenmeleri, sevmeleri, koruma, ayn zamanda yararlanma düşüncesine ya da gayretine ulaşmas mümkün olmamaktad r. İzmir de ve yak n bölgelerdeki Üniversitelerde bitkilerin çeşitli özelikleriyle ilgilenen bölümlerinin gözlem ve araşt rma materyaline gereksinimi vard r. İzmir bir turizm beldesidir. İzmir ve yak n çevresine her y l turistik ve rekreatif amaçla gelen yüzbinlerce turist, özel turlarla yörenin zengin bitki örtüsünü tan ma ve bilgilenme gayreti içindedir. Ayr ca; İzmir de kurulacak arboretumun, kültürel, bilimsel, turizm hedeflerinin yan s ra üretime yönelik ( örn; süs bitkisi fidan, şifal bitkiler, tohum, soğan ve yumru üretimi) çal şmalarla ekonomik hedefleri de olabilir. İZMİR DE ARBORETUM KURMAYA UYGUN ALANLAR: (Bu bölümü birlikte görüşüp mant kl öneriler haz rlamal y z) Örn.; İzmir de mülkiyeti, genişliği, topoğrafik yap özellikleri, ulaş m kolayl ğ, toprak özellikleri, su varl ğ, vb. yönlerinden arboretum kurmaya elverişli olduğu düşünülen alanlar şunlar olabilir: ha genişliğindeki Torbal Orman Fidanl ğ içinde bu amaca tahsis edilebilecek yaklaş k 10..?? ha genişliğindeki alan. 2. Tahtatal baraj çevresindeki orman alan Seçilen alanlar n; Mülkiyeti devlete ait olmal ve koruma statüsü olmal : S n rlama: S n rlar belirli- güvenli olmal, yasal ve fiziksel olarak koruma alt nda olmal d r. Ulaş m: Ulaş m sorunlar olmamal Mevcut alt yap olanaklar : Toprak bitki yaşam na elverişli ya da yer yer slah edilebilir olmal. Bölgesel ve lokal iklim özellikleri uygun olmal. Su alanlarda mevcut kuyulardan ve sulama sisteminden, elektrik gereksinimi tesislerdeki mevcut bağlant lardan sağlanmaktad r. Vd. Alt yap yla ilgili harcamalar kolay karş lanabilir olmal d r. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi botanik Anabilim Dal, Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarl ğ Anabilim Dal Arboretumlarla doğrudan ilgili bilim dallar d r. Bir arboretumun planlanmas tasar m ve bak m sürekliliğinin sağlanmas bak m ndan yeterli bilgi birikimi haz rd r. Torbal Fidanl ğ Orman Bakanl ğ ve Orman Genel Müdürlüğü denetiminde uzun y llardan beri fidan üreten bir tesistir. Yetişmiş uzman kadroya ve araç gerece sahiptir. Ayr ca İzmir Ormanc l k Araşt rma Enstitüsü bu alanda uzun y llardan beri çeşitli araşt rmalar sürdürmektedir.

6 586 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Her iki alan üzerinde de bir Arboretum ya da botanik bahçesi kurma düşüncesi zaman zaman gündeme gelmiş ancak çeşitli nedenlerle gerçekleştirilememiştir. Bu nedenler aras nda önemli görülenler k saca aşağ daki başl klarda özetlenebilir: - Her iki alana sahip olan kurumlar söz konusu alanlarda uzun vadeli bir arboretum tesisine olanak verecek yasal düzenlemeyi sağlayamam şlard r. - Alt yap yla ilgili en az düzeyde olsa bile gerekli harcamay yapacak ekonomik destek bulamam şlard r. - Arboretumun yönetimini ve bak m n uzun vadede üstlenecek personele ait sabit kadrolar oluşturamam şlard r. BARAJ GÖLÜ TAHTALI ÇEVRESİNDEKİ ORMAN ALANLARINDAN YAPILACAK TAHSİS VE TECİL. ORMANCILARALA PAYLAŞ ÖZET Arboretum ansiklopedilerde odunsu bitkilerin sergilendiği bahçeler olarak tan mlan r. Arboretumlarda çeşitli ağaçlar ve çal lar yeşil alan düzenleme- bitkilendirme amaçlar na yönelik özellikleriyle tan t lmaktad r. Bu alanlar kent halk n n kültürel gereksinimine olduğu kadar, dinlence gereksinimine de hizmet etmektedirler, ayn zamanda kent iklimi ve kent sağl ğ için de önemli alanlard r. Yeryüzündeki bitki varl ğ n n önemi eğitim kurumlar n n çeşitli aşamalar nda anlat lmaktad r. Tar m ve ormanc l k uygulamalar yla doğrudan ilgili olanlar d ş nda bitkilerle ilgili bilgiler genelde teorik aşamada kalmakta, insanlar n onlar olgunluk aşamas nda bizzat görerek tan malar, ilgilenmeleri, sevmeleri, koruma, ayn zamanda yararlanma düşüncesine ya da gayretine ulaşmalar mümkün olmamaktad r. İzmir Akdeniz fitocoğrafya bölgesinin bitki yaşam bak m ndan sahip olduğu tüm olumlu özelliklere sahiptir. Yani İzmir de kurulacak bir arboretumda bölgede yaşayabilen pek çok odunsu bitki türü bir arada, aç k alanda yaşat l p sergilenebilir. Ayr ca Amerika, Avustralya, Yenizelanda, Afrika ve Asya n n benzer iklim özellikleri gösteren bölgelerinde yaşayan pek çok odunsu bitkinin İzmir de sergilenmesi, tan t lmas olanakl d r. İzmir bir üniversite kentidir, bitkilerin çeşitli özelikleriyle ilgilenen bölümlerin gözlem ve araşt rma materyaline gereksinimi vard r. İzmir bir turizm beldesidir, her y l İzmir ve yak n çevresine turistik ve rekreatif amaçla gelen yüzbinlerce turist, özel turlarla yörenin zengin bitki örtüsünü tan ma ve bilgilenme gayreti içindedir. Bildiride arboretum kavram, işlevleri, kent ve bölge için önemi, İzmir in sahip olduğu doğal ve kültürel özellikleri yönünden bir arboretum kurmaya ne denli haz r olduğu anlat lacakt r.