TÜRKĠYE DE EL DOKUMASI HALICILIĞIN GÜNÜMÜZDEKĠ DURUMUNA YÖNELĠK RAPOR

Transkript

1 TÜRKĠYE DE EL DOKUMASI HALICILIĞIN GÜNÜMÜZDEKĠ DURUMUNA YÖNELĠK RAPOR 1.TÜRK EL HALICILIĞININ TARĠHĠ GELĠġĠMĠ Türklerde el dokuması halıcılığın tarihçesini Türk Sanat Tarihi ve Kültürü içerisinde incelemek ve değerlendirmek gerekmektedir. Türk kültürünün sanatsal duyarlılığını doğrudan yansıtması açısından, bozkır göçerinden bu yana kesilmeden süregelen en önemli tek sanat geleneği el dokuması halıcılıktır. Türk sanatının kaynağına inebilmek, Türklerin en eski çağlarda yaşamış oldukları bölgelerde inceleme yapılmasına bağlıdır. Coğrafi açıdan bakıldığında, Türk sanatının başlangıcından günümüze kadar olan devre içerisinde, eski dünyanın üç büyük kıtasına yayıldığı görülmektedir. Türk sanatının doğduğu, ilk adımlarını attığı ve geliştiği yer Orta ve İç Asya dır. Bu nedenle Türk sanatı tarihi çalışmalarında Asya boyutu dikkatle incelenmelidir. Çünkü kurum, ilke ve teknikler bu bölgelerde oluşmuş, İslamiyet ten önceki ve sonraki devirlerde Suriye, Irak, Mısır, Kafkasya, Kırım, Doğu Avrupa ve Balkanlar a uzanmıştır (Çoruhlu 1998). Türk el dokuması halı sanatı tarihinde ilk defa düzenli ve sürekli bir gelişmenin başlangıcı; 1905 yılında Konya Aleaddin Camiinde Anadolu Selçuklularından kalan orijinal, Gördes düğüm tekniği ile dokunmuş, üçü bütün ve beşi parça halinde olmak üzere 8 halının bulunması ile olmuştur. İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde sergilenen bu Selçuklu halıları 15 m 2 ye varan büyük boylarda olup, renk ve desen yönünden oldukça zengindir. El dokuması halıcılığın diğer İslam ülkelerine yayılması, Türklerin batıya doğru ilerlemesiyle ilgilidir.11. Yüzyıldan itibaren Horasandan inerek İran a hakim olan Selçuklular, düğümlü halı tekniğini bütün Yakındoğu ya tanıtmışlardır. Selçukluların Anadolu ya gelmeden önce yaptıkları halılardan hiçbiri günümüze kadar gelememiştir. Ancak bulunan bazı Çin rulolarında görülen halı tasvirleri bunların varlıkları hakkında bilgi vermektedir (Yetkin 1984). 16. Yüzyılda Osmanlı imparatorluğunun yükseliş dönemine paralel olarak Türk halı sanatı en parlak dönemini yaşamıştır (Arseven 1984). Türk halı sanatının, sağlam bir geleneğe dayanan teknik ve motifleriyle 18. yüzyılda altın çağı sona ermiş, bir duraklama ve giderek gerileme devresine girmiştir. Bununla birlikte, I. Dünya Savaşı na kadar Türkiye dünya halı ticaretinin merkezi ve transit pazarı durumundadır yılları arasında Türkiye deki halı tezgahlarının ve bu alanda çalışan işçilerin sayısı ile bunların belirli merkezlere göre dağılımı Çizelge.1 de verilmiştir (Dölen 1992). Çizelge arasında halı tezgahlarının ve bu alanda çalışan işçilerin belirli merkezlere göre dağılımı Bölgeler Tezgah sayısı İşçi sayısı Tezgah başına işçi Uşak-Kula çevresi Isparta çevresi Kayseri-Bünyan çevresi Öteki bölgeler Toplam Yine 18. ve 19. yüzyıllarda İzmir ve çevresi önemli bir halı üretim merkezi ve ihracat limanı olarak görev yapmıştır. 19.yy. da Avrupa ülkelerinden gelen yoğun talep üzerine ihracata yönelik halı üretimine ağırlık verilmiş, İzmir ve yöresine önemli miktarda halı siparişi verilerek halı dokutturulmuş ve ihracat limanı İzmir olduğu için İzmir halısı adı altında bir kavram Avrupa piyasasına girmiştir. Bunun sonucunda Anadolu nun bazı bölgelerinde geleneksel aile üretimi bırakılmıştır. Bu yüzyılda Trabzon limanından da İran a halı ihraç edildiği bilinmektedir. Ticari halıcılığın bu ilk döneminde bir İngiliz şirketi olan Şark Halı Şirketi, yaklaşık 40 yıllık bir süre içerisinde ( ), Batı Anadolu da birbiriyle bağlantılı dokuma atölyeleri ve iplik eğirme fabrikalarından oluşan büyük bir ticari ve endüstriyel ağın kurulmasını sağlamıştır yılında yabancı rakiplerini ortadan kaldırıp halı imalat ve ihracatını tek elden yürüten tek yabancı şirket durumuna gelmiş, 8156 tezgah ve bu tezgahlarda çalışan dokuyucu kapasitesi ile 20 yılda 1

2 (1893 ten 1913 e kadar ) m 2 halı üretimi yapmıştır. Bu İngiliz şirketi evlerinde çalışan çok sayıda dokuyucuya iş imkânı sağlamıştır. Ancak bu yüzyıllarda üretilen halılar hiçbir zaman desen, renk uyumu ve işçilik yönlerinden önceki yüzyıllarda dokunan halılara erişememişlerdir yılında atölyelerde yapılan halı üretimi daha yoğun olmasına karşın ev üretimi %42 oranında devam etmiştir.1920 lerde İngiliz Şirketi gerilemeye başlamış, 1930 ların ortasında yok olmuştur. Bu yıllar halı ihracatının azaldığı yıllardır ve bunda şirketin gerilemesinin de özel bir yeri vardır. Bir başka sebep ise uluslararası halı ticaret merkezlerinde meydana gelen değişikliklerdir. İstanbul un doğu halıları ticaret merkezi olması Türkiye nin halı üretim ve ihracatını önemli ölçüde etkilemiştir. Oysa iki Dünya Savaşı arasındaki dönemde toptan halı ticareti merkezi önce Londra daha sonra da Hamburg a kaymıştır (Ayata 1987, Çadırcı 1991). Diğer yandan bozulan halıcılığı yeniden eski görkemli günlerine getirmek, sarayın el dokuması halı ihtiyacını karşılamak ve kontrollü, kaliteli halı üretmek amacıyla 1844 de Sultan Abdülmecit tarafından İstanbul yakınlarındaki Hereke de saray için bir halı atölyesi kurulmuştur. Bu atölye sadece kaliteli saray halıları dokumak konusunda etkili olmamış aynı zamanda yörede kaliteli el halısı dokuma geleneğinin yerleşmesini de sağlamıştır. Bugün de ülkemizde ince ve kaliteli el dokuması yün halılar Hereke yöresinde ve Hereke halısı adı altında dokunmaktadır (Tansuğ 1996) de Sultan Abdülhamit tarafından 100 tezgahtan oluşan bir Halıhane yaptırılmış ve üretime geçilmiştir. Bu durum yine sarayın kontrolünde halı dokunmasına neden olmuş, Türk halı sanatına yeni bir özellik katmıştır. Burada yapıldığı bilinen halı ve seccadeler, başta İran olmak üzere, Memluk ve Anadolu halılarının süsleme özelliklerini taşıyan karma bir üslup göstermiştir. Bazılarında ipek, bazılarında ise altın ve gümüş tel kullanılmıştır. Çözgülerinde pamuk ipliğinin de kullanıldığı örnekler vardır. Hereke halı ve seccadelerinde Gördes ile beraber İran düğümüne benzeyen ve daha gevşek olan Hekim düğümü kullanılmıştır. Böylece İran halılarında kullanılan kıvrak hatlı motiflerin kullanılmasına imkan sağlanmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi nde ki seccadelerin bir kısmı Hereke de dokunmuştur. Sultan II. Mahmut zamanında Kumkapı yakınında dokuma imalathanesi olarak kurulan ve aslında fes imalatı için Feshane adını alan kuruluş, 1830 a kadar devam etmiştir yıllarında genişletilerek Eyüp civarında Defterdar a nakledilmiştir. Fabrika 1876 da askeri teşkilata, 1923 de Sanayi ve Maadin Bankası na, 1939 da Sümerbanka bağlanmıştır. Hereke ve Feshane halılarında,yapılan kuruluşun adı, tarihi ve hatta usta isimleri halının sağ üst köşesine yazılmıştır. Feshane halılarında İran halılarından alınan desenler yanında,avrupa halılarından alınan desenler ile devrin üslubunu yansıtan Barok ve Ampir motifleri taşıyan kaliteli halılar da yapılmıştır. Böylece son devirde dahi Avrupa halıları ile yarışabilecek üstünlükte halılar yapılabildiği anlaşılmaktadır. Buna karşılık çeşitli kasaba ve köylerdeki tezgahlarda geleneksel desenleri sürdüren halılar dokunmaya devam etmiştir. Bugün bütün Anadolu da geleneksel desenleri ile Türk halı sanatının sağlam karakterini sürdüren halılar dokunmaktadır yılında yalnız Ege bölgesinde tezgahta dokuyucu ile m 2 üretim yapıldığı, bunun sonucunda İzmir limanının Türkiye nin en büyük halı ihraç limanı olduğu, İstanbul un ikinci sıraya yerleştiği belirtilmektedir. Ayrıca İran, Kafkasya ve Orta Asya halıları bu iki limandan Avrupa ya sevk edilmişlerdir (Anonim 1959). I. Dünya Savaşı na kadar Türkiye dünya halı ticaretinin merkezi ve transit pazarı olmuştur. Birinci Dünya Savaşı ve İstiklal Savaşı yıllarında ülkemiz bu merkezi durumunu nispeten kaybetmişse de Çizelge 2. de görüldüğü gibi Cumhuriyet devrinde 1930 ekonomik krizine kadar en önemli ihraç ürünü olma niteliğini korumuştur (Anonim 1959, Anonim 1986, Dölen 1992). 2

3 Çizelge yılları arasında Türkiye nin el dokuması halı ihracatı miktar (kg) ve değerleri ($),ile ithalat (kg)değerleri Yıllar İthalat Miktar (kg) İhracat Miktar (kg) İhracat Değer ($) TL TL TL Türkiye 1930 yılına kadar önemli bir halı ihracatçısı olma özelliğini korumuştur ile 1935 yılları arasında yılda ortalama ton kaba-karışık yapağı üretilmiştir. Eşberk (1939) e göre 1928 yılında 2500 ton yün çeşitli tekstil ürünleri imalatında, 9000 ton kaba-karışık yün ise halı ipliği yapımında kullanılmıştır. Yazar 6000 ton yünün yapağı üreticileri tarafından doğrudan kullanıldığını, fakat bu miktarın önemli bir bölümünün de yine halı ipliği yapımı için kullanıldığını belirtmekte ve bu rakamları değerlendirerek 1928 de 1milyon m 2 halı ve kilim dokunduğu sonucuna varmaktadır. Bu üretimin büyük kısmını köylünün kendi ihtiyacını karşılamaya yönelik ya da pazar yerlerinde satıp gelir elde etmeye yönelik dokuduğu halılar oluşturmaktaydı. Diğer bir deyişle üretim gerek ulusal pazara ve gerekse ihracata, bir önceki döneme oranla daha az yönelik olmuştur. Cumhuriyet dönemi ile birlikte diğer tüm alanlarda olduğu gibi el dokuması halıcılıkta da önemli ilerlemeler sağlanmıştır. Cumhuriyet döneminde ülkenin bir çok yerine kurulan iplik fabrikaları ile el dokuması halıcılıkta kullanılan hammadde iyileştirilmeye çalışılmıştır. Yine bu dönemde desen çalışmaları başlamış, özgün desenler üretilmeye yönelik faaliyetler teşvik edilmiştir. Tüm Türkiye de Türk halılarının köklü geçmişinden kaynaklanan, sağlam Türk düğümünün ve solmayan parlak renklerin elde edildiği doğal boyaların kullanıldığı halıların dokunması için haklı bir özen ve çaba gösterilmektedir (Yetkin 1991,Yazıcıoğlu 1992, Kuban 1995, Tansuğ 1996). Bu dönemde iki ayrı tür halının ihraç edildiğini söylemek mümkündür. Birincisi, 1930 yılına kadar devam eden yüksek miktarlardaki dış satım, evlerden tek tek toplanan antika halı ticaretinden kaynaklanmıştır. İkincisi ise, bir önceki dönemle karşılaştırıldığında çok daha az bir ev üretimi çerçevesinde ulusal ve uluslararası pazarlar için halı dokunmuştur. Daha öncede anlatıldığı gibi İngiliz Şirketinin kurduğu fabrikalar kanalıyla iplik temin etmenin zorlaştığı, 1950 lere kadar uzanan dönemde özellikle ihraç halıları üretimi için halı ipliğii ithalatı sık sık yapılmıştır. İhracattaki tedrici azalma ise İkinci Dünya Savaşı yıllarına kadar sürmüş hatta savaş sırasında kısa bir süre için halı ihracatı hiç yapılmamıştır. İhracattaki azalmayla beraber el dokuması halıcılıkta gerek kullanılan hammaddeler gerek desen, renk, boya, kalite yönünden hızla gerileme ve yozlaşma sürecine girilmiştir. Ulusal ve Uluslararası Pazar için üretim İkinci Dünya Savaşı sonrasında yeniden canlanmaya başlamıştır. Oransal olarak, üretimin genellikle %10-20 yi geçmeyen bölümünün ihraç edildiği görülmektedir.1950 yılından sonra iç piyasada, satın alma gücünün 3

4 Tezgah sayısı ve üretim (m 2 ) artması ve para değerindeki dalgalanmalara paralel olarak el dokuması halıya olan talep artmış, bu durum ise ucuz ve kalitesiz üretime neden olmuştur. (Atalay 1967,Anonim 1986,Ayata 1987) Tezg.Say Üretim Yıllar Şekil Yılları arasında Türkiye de tezgah sayısı ve el dokuması halı üretim miktarları ( Ayata 1987). Şekil 1 de 1955 ile 1975 yılları arasında el dokuması halı üretiminin yaklaşık dört kat artığı görülmektedir. Ancak bu defa üretim artışının esas nedeni iç pazara yönelik el dokuması yün halı üretimidir. Önce Kamu İktisadi Teşebbüsleri sonra da özel sektör ip eğirme sanayine önemli yatırımlar yapmış, bunun sonucu olarak da el dokuması halı sanayinin talebi kolaylıkla karşılanabilmiştir. Bir diğer önemli neden ise talep artışıdır; burada genel nüfus artışı ve döneminde kişi başına düşen ortalama gelirin hızla yükselmesi gibi iki temel faktör talep artışını sağlamıştır. Üretim artışının diğer nedenleri ise; hızlı kentleşme, inşaat sektörünün canlanması ve beton zeminli konutların çoğalması şeklinde sıralanmaktadır. Gerek özel konutlar gerekse işyerleri ve resmi daireler beton zemini örtecek halı vb eşya talebini kamçılamıştır. Fakat burada 1970 li yıllarda makine halıları üretiminin de devreye girdiğini ve talebin karşılanmasında giderek el dokuması halıyı geride bıraktığını belirtmek gerekmektedir yılından itibaren dış pazarlardan özellikle eski Anadolu halılarına talep artmaya başlamış, bunun sonucunda da karakteristik desen ve renklerde, kalitede fark edilir bir iyileşme olmuştur (Anonim 1986). Dünyada ihraç edilen el hallırın değeri 1981 yılında milyon $dır li yıllarda İhracatçı ülkelerin çoğu Asya ülkelerinden oluşmakta olup, toplam dünya ihracatının %83 ü bu ülkelere aittir. Bu ülkelerin başında İran, Hindistan, Pakistan, Afganistan ve Türkiye gelmekte olup, bu ülkelerin dünya ihracatındaki payı 1981 de şöyledir; %28.8 İran; %15.4 Hindistan; %14.7 Pakistan; %10.9 Afganistan; %10.4 Türkiye. Ancak 80 li yılların sonunda İran Irakla olan savaşı yüzünden ihracatında düşme kaydetmiştir. Benzer şekilde 80 li yıllarda en önemli el halısı ithal eden ülkeler ise şunlardır; ABD, İsviçre, İngiltere, Fransa, Suudi Arabistan, ve İtalya de Batı Almanya ya el halısı ihrac eden ülkelerin başında %25.5 ile Hindistan, %23.4 ile İran, %13.5 ile Pakistan, %9.6 ile Fas ve %7 ile Türkiye gelmektedir yılında Batı Almanya ya ipek halı ihraç eden ülkelerin başında ise Türkiye yer almakta olup aynı yıl bu ülkeye milyon DM değerinde ipek halı ihraç etmiştir. 80 li yıllarda Hollanda ve Yunanistan da belli ölçülerde halı dış ticaretinde pay sahibidirler. Yunanistan ın Anadolu halıları adı altında halı ihraç ettiği de bilinmektedir (Anonim 1984). Ülkemizde el dokuması halıcılığı özendirmekte devletin aldığı tedbirlerin de çok büyük katkısı olmuştur. Ev üretiminin aşırı dağınıklığı göz önüne alındığında geniş bir karayolu ağının örülmüş olmasının önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Pazara yönelik el dokuması halı üretimi köylerin kasaba ve kentlere bağlanmasıyla paralel gelişmiştir. Diğer bir uygulama ise yeni koyun türlerinin geliştirilmesine öncülük ederek kaliteli iplik ve kaliteli halı üretimini bu yoldan teşvik etmek olmuştur. Fakat devletin katkısı bunlarla sınırlı kalmamış, ihracatı geliştirme amacına yönelik olarak uygulanan vergi iadeleri politikası da rol oynamıştır. Bu yoldan sağlanan maliyet düşüşü 4

5 ihracatçının uluslararası pazardaki rekabet gücünü kısıtlı ölçüde de olsa artırmıştır. Diğer yandan el dokuması halı sanayindeki işçi-işveren ilişkilerine yönelik alınması gereken tedbirler ve bu alandaki uygulamalardan kaynaklanan bir destek de söz konusudur. Halı dokuyan işçiler için İş Kanununun uygulanması yolunda hiçbir ciddi resmi çaba sarf edilmemiş veya bu tür işletmelerin işçi-işveren ilişkilerini kapsayan özel yasalar hazırlanması yoluna gidilmemiştir. Kısacası, bu sanayinin çalışanları koruyucu yasalardan hiç etkilenmemekte; bu durum ise halı imalatçısına (amiller, şirketler. vb) sendikasız, sigortasız bir ucuz emek arzından sonuna kadar yararlanma imkanı sağlamaktadır. Bu durum günümüzde de devam etmektedir. Bunlara ek olarak, yapağı ticareti, ip alım satımı, dokumacılık alanındaki işçi-işveren ilişkileri büyük oranda resmi mali denetimin dışında kaldığı için devletin halı alım satımını denetleyebilmesi de hemen hemen imkansızlaşmakta ve bu ticaretin olsa olsa çok sınırlı bir bölümü vergilendirilebilmektedir. Kısacası bu üç faktör (vergi iadesi, yasa kapsamı dışında oluşan işçi-işveren ilişkileri ve mali denetim boşluğu) halı sanayinde maliyetleri aşağı çekmek suretiyle sanayinin gelişmesini kamçılayan temel faktörler olarak Türk el dokuması halıcılık tarihinde yerini almıştır. Orta Anadolu da Konya, Sivas, Kayseri yöresinde, Karapınar, Taşpınar, Ladik, Sarayönü, Bünyan,Yahyalı, Mucur, Şarkışla, Eskişehir, Sivrihisar, Niğde ;Batı Anadolu yöresinde Isparta, Bergama, Balıkesir, Çanakkale, Ezine, Yağcıbedir, Demirci, Uşak, Kula, Gördes, Milas ;Güney Anadolu da, Fethiye, Döşemealtı; Doğu ve Güneydoğu Anadolu da, Malatya, Kars, Erzurum, Van, Bitlis ve Siirt de halen halı dokumacılığı yapılmaktadır. Bu çalışmaların Türk halı sanatının köklü geçmişine dayanan geleneksel motiflerden yaralanarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Günümüzde el dokuması halıların gerek iç gerekse dış piyasada önemle aranır duruma geldiği görülmektedir. 2. EL HALICILIĞININ TÜRK EKONOMĠSĠNDEKĠ YERĠ VE ÖNEMĠ Ülkemizde el dokuması halıcılıkla geçimini sağlayan binlerce aile bulunmakta ve ailelerin tüm bireylerinin iş gücünü değerlendirmeye yönelik bir aile sanatı halinde yürütülmektedir. Bu nedenle el dokuması halıcılık nüfusumuzun büyük bir çoğunluğunu oluşturan kadın iş gücünün aktif hale getirilmesinde önemli rol oynayan, sosyo-ekonomik yapımıza uygun düşen ve ülke kalkınma politikasında küçümsenmeyecek derecede etkinliği olan bir el sanatıdır. Ülkemizin içinde bulunduğu sosyo-ekonomik koşullar nedeniyle gelir kaynaklarımızın en verimli şekilde değerlendirilmesi, ödemeler dengesindeki açıkların kapatılabilmesi ve özellikle son yıllarda büyük boyutlara ulaşan işsizliğin giderilebilmesi için insan gücünden yeterince yararlanmanın bir zorunluluk olduğu göze çarpmaktadır. Nitekim son yıllarda yapılan hükümet plan ve program çalışmaları ile teknik ve ekonomik içerikli bir çok araştırmalar da bu gerçeği vurgulamaktadır (Anonim 1995). Ülkemiz sanayileşme çabası içinde olan bir tarım ülkesidir. Tarım sektörünün GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla) içindeki payı 2004 yıllının 1. döneminde %23.3, iken 2. döneminde %17.8, ve 3. döneminde %9.4 düzeyine inmiştir. Buna karşılık tarımın sivil istihdamdaki payı ise %45 ile ağırlığını sürdürmektedir. Tarımın ekonomideki önemi azalırken, nüfusun önemli bir kısmı geçimini tarımla sağlamaya devam etmektedir. Tarım sektöründe istihdam edilenlerin geliri ise diğer sektörlere nazaran düşüktür. Tarım sektöründe çalışanların yaklaşık %60 ını ücretsiz aile işçileri oluşturmaktadır ve bu işçilerin %80 i kadındır. Aynı zamanda kırsal kesimde kadınların iş gücüne katılma oranları %10.1 iken, yaş grubundaki kadınların (potansiyel dokuyucu) toplam işgücü içindeki payı %3.8 düzeyindedir. Bu bilgilerden tarım kesiminde çalışanların nüfuslarına oranla az bir katma değer oluşturdukları ve bu kesimde kullanılmayan işgücü fazlasının bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu durumun tarım kesiminde işin mevsimlik olmasından kaynaklandığı söylenebilir. Mevsimlik tarımsal işsizliğin yanında sürekli tarımsal işsizliğinde önemli boyutlara ulaştığı işsiz oranının 1997 de 14.3 iken, bu rakamın 2003 yılında %20.5 e ulaştığı DİE (2005) de belirtilmektedir. 5

6 İşe ihtiyacı olan işgücü fazlasının arttığı ülkemizde 2005 Ocak ayında bir önceki aya göre; ihracat miktar endeksi %26, ithalat miktar endeksi %32,5 azalmıştır. Geçici verilere göre, 2005 yılı Ocak ayında geçen yılın aynı ayına göre ihracat %0.3 oranında artarak Milyon Dolar, ithalat ise %10.6 oranında artarak Milyon Dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde dış ticaret açığı %38.7 oranında artarak Milyon Dolardan Milyon Dolara yükselmiştir. Dış borçlanma net olarak 2005 Ocak ayı itibarıyla milyon YTL düzeyindedir (Anonim 2005, Anonim 1995). Bu durumda ülkemiz bir yanda milyonlarca çalışabilir aktif nüfusu ve kadın iş gücünü GSMH ya hiç bir katkısı olmaksızın besleyen, diğer yanda ödemeler dengesinde açık veren, ağır bir dış borç yükü olan bir görünüm sergilemektedir. Toplam işgücü içindeki azami ilkokul öğrenimi görenlerin oranı %75 i bulmaktadır. Çıraklık sistemi yeterince geliştirilememiştir. İşgücünün ortalama niteliğinin düşüklüğü istihdamın geliştirilmesine kısıtlayıcı bir etki yapmaktadır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu Bölgelerinin bazı yörelerinde işsizlik yaygın bir nitelik kazanmıştır. İşsizliğin artması ve ekonomik dengelerin bozulması, toplumlarda ve ülkelerde büyük sosyal sorunlara neden olmaktadır. Bunun önlenmesi için en etkin yol ise açık işgücünün istihdam edilmesidir. Bu durumda insan işgücümüzü çok az ilk tesis sermayesi isteyen, eğitim düzeyi düşük olan kesimin de çalışabileceği, her yaştaki kadın iş gücünün değerlendirilebileceği alanlara kaydırmanın yararlı olduğu göze çarpmaktadır. Bu tür imkanlar sağlayan en önemli iş kollarından biri de el dokuması halıcılıktır. El dokuması halıcılığa gerekli yatırım yapılmak suretiyle mevsimlik ve sürekli işsizlik önlenebileceği gibi dış satıma yönelik üretim nedeni ile, ülkemiz ödemeler dengesi açığı da olumlu yönde etkilenecektir. Nitekim bu durum hükümet politikalarına da yansımıştır. VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı na göre yerel ekonomik potansiyellerin harekete geçirilmesi için kamuoyunun da teşvik ve desteği ile doğa, insan gücü ve finansman kaynaklarını kullanarak piyasada rekabet gücüne sahip olacak girişimlerin gelişmesinin sağlanacağı belirtilmektedir. Ayrıca, üretken ekonomik faaliyet ve istihdam potansiyeli taşıyan somut projelerin gerçekleştirilmesini sağlayacak çözümlerin, yerel ihtiyaç ve kapasiteleri de dikkate alarak hayata geçirileceği de belirtilmektedir. Bu çerçevede özellikle halıcılık ve el sanatları alanlarında da faaliyet gösteren girişimlerin hedefleneceği ifade edilmektedir. Türkiye de el dokuması halı üretimi üç şekilde gerçekleşmektedir. Bunlar, üreticinin kendi adına dokuması, atölyelerde yapılan üretim ve fason üretimdir. Büyük ihracatçı ve toptancılar el dokuması halıların bir kısmını köylülerden ve yerel küçük toptancılardan almakta, bir kısmını ise fason olarak dokutmaktadır. El dokuması yün halılar başta Ege ve Doğu Anadolu bölgeleri olmak üzere yurdumuzun bir çok yöresinde dokunmaktadır. Son yıllarda ucuz işgücü nedeni ile üretim batı bölgelerinden doğu bölgelerine doğru kaymaktadır. Bununla birlikte el dokuması yün halı üretiminde Isparta başta olmak üzere Manisa yöresi Milas ve Fethiye gibi yöreler ülkedeki toplam üretimin önemli bir kısmını sağlamaktadır. Üretim süreci de değişkenlik göstermektedir. Düğüm sayısına göre değişmekle birlikte bir metrekare halı bir kişi tarafından yaklaşık 20 gün/m (ortalama bin düğüm) 5-6 kg. malzeme ile dokunmaktadır. Genellikle atkısı ve çözgüsü pamuk ipliğinden, ilmesi yünden yapılmaktadır. Doğudan batıya doğru kış aylarında en az 3-5 ay arasında bir zamanın hemen hemen boş geçtiği ülkemizde halıcılık köylü ailelerinin kolaylıkla meşgul olabilecekleri ve aynı zamanda iyi gelir getirici bir uğraştır. Bununla birlikte el dokuması halıların sağlam olmaları yüksek kaliteli ve el emeği ürünü olmaları nedeniyle gelecekte antik değer kazanacağı düşünülmekte, ileri sanayi ülkelerinde bir yatırım malı olarak görülmekte ve çok aranılmaktadır (Anonim 1996). El dokuması halıcılıkta üretim talebe göre belirlenmekte, bu nedenle de stok miktarları çok az olmaktadır. Sektörde yeni kapasite yaratılması sorun olmayıp, kolaylıkla kapasite artırımı mümkündür. 6

7 El dokuması yün halı üretiminde yurt içi talebi belirleyen en önemli unsurlardan biri de, inşaat sektöründeki gelişmelerdir. Çizelge 3 de 3 yılın ( ) el dokuması halı talep miktarları verilmektedir. Çizelge 3. Türkiye de el dokuması halı talebi (Miktar: Milyon m 2, Değer: Milyar TL) (Anonim 1997a) Ürün Adı Yıllık Artış (%) El dokuması Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Halı /2 6/4 (Milyon m 2 ) Nisan 1994 de Ekonomik Önlemlerin uygulanması sonucunda el dokuması halı sektörüne olan iç talepte bir daralma olduğu gözlenmiştir. El dokuması halı talebi 1995 yılında bir önceki yıla göre %20.2 oranında artmış 1996 yılında ise bir önceki yıla göre %0.2 oranında azalmıştır. Bu azalma günümüze kadar devam etmiştir (Çizelge 4). Çizelge 4. Türkiye de el dokuması halı talep/üretim oranları Halı imalatı 2002* (milyon m²) Talep Üretim % Fark Talep/Üretim (%) El halısı 2,2 2,4 9,1 91,7 Makina halısı 3,9 14,9 282,1 26 Tafting, keçe 7,3 34,8 376,7 21,0 Toplam 13,4 52,1 288,8 25,7 Kaynak: DPT, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler * Tahmini Türkiye deki el halısı üretiminin 2002 yılında 2,4 milyon m² ve el halısı talebinin ise 2,2 milyon m² olduğu tahmin edilmektedir. İç talep turistik bölgelerdeki yabancı turistlere yapılan satışları da kapsamaktadır yılında makine halısı üretiminin 49,7 milyon m² talebinin ise 11,2 milyon m² olduğu tahmin edilmektedir. Tahmini üretim rakamlarından da görüleceği üzere makine halısı üretimi talepten oldukça fazladır. Makine halısı üretiminin sadece % 26 sı iç piyasa tarafından talep edilmektedir. El dokuması halıcılıkta toplam üretim rakamlarını belirlemek ise oldukça zordur. Aynı zorluk tezgah sayısı ve çalışan dokuyucu sayısını belirlemek için de geçerlidir. Çizelge 5 de yılları arasında el dokuması halı üretim miktarları verilmektedir. Çizelge 5. Türkiye de 90 lı yıllarda el dokuması halı üretimi (Miktar: Milyon m 2, Değer: Milyar TL (Anonim 1997a) Ürün Adı Yıllık Artış (%) El dokuması Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Halı /2 6/4 (Milyon m 2 ) Çizelge 5 den de anlaşıldığı gibi 1996 yılında 4 milyon m 2 el dokuması halı üretimi gerçekleşmiştir.1995 yılında bir önceki yıla göre yıllık artış miktarı %5.6 iken,1996 yılında yine bir önceki yıla göre bu oran %2.8'dir. Bu rakamlardan da anlaşıldığı gibi önceki yıllara göre üretim miktarında bir düşüş gözlenmektedir. 7

8 Çizelge 6. Günümüzde Türkiye de halı üretimi 2000 (m²) 2000 (milyar TL) 2001 (m²) 2001 (milyar TL) 2002 (m²) 2002 (milyar TL) 01/ 00 (%) 02/ 01 (%) El halısı , , , Makina halısı , , , Tafting, Keçe , , , Toplam , , , Kaynak: DPT, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler Türkiye deki el ve makine halısı üretimi 2001 yılında azalırken 2002 yılında yeniden artış eğilimine geçmiştir yılındaki % 19 luk üretim artışına rağmen halı üretimi 2000 yılındaki seviyesinin gerisinde kalmıştır lı yıllarla kıyaslandığında el dokuması halı üretiminin tedrici olarak azaldığı dikkati çekmektedir. Sektörde çalışan dokuyucu sayısının ise civarında olduğu tahmin edilmektedir. Ülkeye önemli miktarda döviz girdisi sağlayan yün halı ihracatımız ise dünya çapında üretici bir ülke konumunda olmamıza karşın, üretim hacmimize kıyasla çok azdır. El dokuması halıcıkta ihracatın üretim içindeki payı 1990 lı yıllarda %20 dolayındadır. Oysa üretimi Türkiye den çok daha fazla olmayan İran da %50 civarındaki bu oran İran-Irak savaşından önce %70 e kadar çıkmıştır. Üretimi Türkiye den çok geri olan Hindistan, Çin, Pakistan ve Afganistan ın ise ihracatları üretim miktarlarına göre %90 dolayındadır. Çizelge 7 de 1990 lı yıllarda Türkiye nin el dokuması halı ihracat değerleri verilmiştir. Çizelge 7. Türkiye nin 1990 lı yıllarda el dokuması halı ihracatı (Miktar: Milyon m 2, Değer: Milyar TL) (Anonim 1997a) Ürün Adı Yıllık Artış (%) El dokuması Miktar 1 Değer 2 Miktar 3 Değer 4 Miktar 5 Değer / /4 Halı (Milyon m 2 ) yılında el dokuması halı ihracatımız, bir önceki yıla göre %23.3 oranında bir düşüş göstererek trilyon TL den trilyon TL ye gerilemiştir. Bunun başlıca nedeni ise, Almanya ve İsviçre pazarının doyuma ulaşmasından dolayı bu ülkelere yapılan ihracatlardaki azalmadır. İhracatta görülen bu azalma 1996 yılında ise %18.9 oranında gerçekleşmiş, elde edilen gelir 2888 trilyon TL den 3434 TL ye yükselmiştir. Çizelge 8 de günümüzde el dokuması halı ihracatımızın yıllara göre dağılımı verilmiştir. Çizelge 8. Günümüzde Türkiye'nin yıllar itibariyle el dokuması halı ihracatı El (*) Dokuması Halı M² $ $/M² (*) : Kasım 2004 Sonu İtibariyle 1996 dan 1998 e kadar ihracatta gözlenen artış, 2003 e kadar düşüş seyri göstermiş ancak 2004 de yeniden canlanmaya başlamıştır. Çizelge 9 da diğer halı çeşitleri içerisinde el halısı ihracat rakamlarını verilmiştir. 8

9 Çizelge 9. Türkiye nin halı ihracatı (1 000 $) , , , , , , , , , ,074 98,741 97,957 77,812 71, ,376 71, ,483 98, , , , , , , ,300 76,176 72,106 80, ,126 8,567 5,064 6,930 9,849 6,117 17,342 59,793 79,990 58,157 87,312 86, , , ,065 2,335 2,933 2,528 2,772 2,497 2,162 4,162 Top. 202, , , , , , , , , , , , , ,013 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı; 5701: Düğümlü veya sarmalı halılar, 5702: Dokuma halılar, 5703: Tafting halılar, 5704: Keçeden halılar, 5705: Diğer hallar ve yer kaplamaları El halısı ihracatımız 1990 yılında 144 milyon dolar, 1992 yılında 154 milyon dolar, 1996 yılında 139 milyon dolar, 1999 yılında 103 milyon dolar ve 2003 yılında ise 71 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir yılı Kasım sonu itibarıyla 87 milyon dolara olduğu açıklanmıştır yılları arasında toplam halı ihracatımız artarken el halısı ihracatımızın toplam halı ihracatı içerisindeki payı sürekli azalmıştır. Çizelge 10. El halısı ihracatının toplam halı ihracatı içindeki payı (%) Yıl % Pay ,6 El halısı ihracatının toplam halı ihracatı içindeki payı 1989 yılında %72,6 iken bu oran 2003 yılında % 18,6 ya gerilemiştir. Ülkemizin turistik bölgelerinde yabancı turistlere önemli oranda halı satışı yapılmaktadır. Turistlere satılan el dokuması halı ve kilimlerin değerinin 1-1,5 milyar dolar arasında olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizin halı ihraç ettiği ülkeler ve ihracat değerleri Çizelge 11 de verilmiştir. Çizelge 11. Ülkemizin halı ihraç ettiği ülkeler ve ihracat değerleri (1 000 $) ÜLKE İst.Ahl.Serb. Böl ,173 46,024 24,975 20,557 19,666 26,372 22,754 Almanya 56,132 60,458 68,335 33,566 25,556 41,410 57,544 27,882 19,745 20,426 36,712 21,020 16,660 A.B.D. 18,569 18,224 17,204 21,019 15,493 20,432 24,128 21,007 26,098 32,036 22,674 11,787 9,746 İngiltere 5,426 4,188 4,402 5,815 6,869 5,891 8,506 7,414 6,285 2,641 2,020 1,844 2,880 Japonya 5,388 3,272 4,021 5,902 4,803 7,283 6,284 4,245 3,178 4,260 5,037 3,665 2,847 İtalya 6,526 5,274 5,704 5,755 4,553 5,583 4,638 3,544 2,562 2,694 1,824 2,665 2,530 İspanya 1,651 3,130 3,133 4,506 3,353 3,718 3,757 4,200 3,822 2,631 1,606 1,907 2,056 Kocaeli Serbest Böl ,978 İsviçre 8,774 19,874 36,673 14,662 5,344 5,893 3,459 2,073 1,250 2,721 2,272 1,666 1,728 Hollanda ,724 Avusturya 9,137 14,056 12,214 5,323 3,405 6,394 1,840 1, Portekiz ,593 2,974 1,396 1,569 1,998 1,958 1, Fransa 23,447 14,742 15,503 9,166 4,056 7,689 3,337 3,081 1, Meksika , Suudi 419 Arabistan 542 1, , Yunanistan ,045 1, Diğer 8,170 8,942 15,482 17,218 33,087 31,022 29,951 13,283 6,357 5,919 3,102 2,952 2,901 Toplam 144, , , , , , , , ,074 98,741 97,957 77,812 71,083 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı El halısı ihracatımız, dünya piyasalarında genel alıcı olan refah seviyesi yüksek batılı ülkelere yapılmaktadır. En fazla ihracat yapılan ülkeler sırasıyla Almanya, ABD, İngiltere, Japonya, İtalya ve İspanya dır. Türkiye nin el halısı ihracatındaki azalma ülkeler bazında da açıkça görülmektedir. Örneğin 1990 yılında Almanya ya yapılan ihracat 56 milyon dolarken 2003 yılında 9

10 bu rakam 16,6 milyon dolara gerilemiştir. Aynı şekilde 1990 yılında 23 milyon dolar ihracat gerçekleştirilen Fransa ya, 2003 yılında sadece 0,6 milyon dolar ihracat yapılmıştır. Diğer ülkelerdeki benzer eğilimler yukarıdaki tabloda açıkça görülmektedir. Ülkemizde halı ithalatının % 38,5 nu tafting halıları, %40,5 nu el halıları, % 15,2 sini dokuma halılar, % 3,5 nu keçeden halılar ve %2,2 sini diğer halılar oluşturmaktadır. Halı sanayi ülkemizin dış ticaret fazlası veren sektörlerinden birisidir yılında halı sektörü 312 milyon dolar fazla vermiştir. Çizelge 12. Türkiye nin halı ithalatı (1 000 $) Ürün ,479 18,754 15,434 14,721 25,701 27,797 25,447 27, , ,482 9,507 6,051 5,872 4,459 4,507 4,962 8,103 10, ,798 2,361 3,756 1,731 3,133 19,518 25,993 27,030 23,323 29,829 16,937 21,658 26, , ,730 2,020 1,794 1,282 1,075 1,364 2, ,496 1,208 1, ,381 1,534 1,913 3, , ,511 Top. 1,164 6,673 5,543 7,030 4,797 7,317 43,638 54,441 53,510 45,224 62,922 51,655 57,490 68,665 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı; 5701: Düğümlü veya sarmalı halılar, 5702: Dokuma halılar, 5703: Tafting halılar, 5704: Keçeden halılar, 5705: Diğer hallar ve yer kaplamaları El halısı ihracatında meydana gelen olumsuz gelişmeler ithalatta da yaşanmaktadır. El halısı ithalatı 1989 yılında 113 bin dolar iken bu rakam 1995 yılında 598 bin dolara, 1996 yılında 12 milyon dolara ve 2003 yılında ise 25 milyon dolara yükselmiştir yılı Kasım sonu itibarıyla 35 milyon dolara olduğu açıklanmıştır. Türkiye nin Gümrük Birliği öncesi el halısındaki dış ticaret fazlası 108 milyon dolarken bu rakam her yıl azalmış ve 2002 yılında 43 milyon dolara gerilemiştir. Çizelge 13 de ülkemizin halı ithal ettiği ülkeler verişmiştir. Çizelge 13. El dokuması halı ithalatı yaptığı ülkeler ve ithalat değerleri (1 000 $) ÜLKE Çin Halk Cumhuriyeti ,193 6,432 7,162 3,023 7,936 10,394 11,426 10,281 Hindistan ,134 1,943 2,065 3,851 Nepal ,220 1,043 1,764 3,793 Pakistan ,797 1,636 3,801 6,790 4,024 3,706 İran ,025 1,678 2,050 2,889 Romanya , Almanya ,913 5,206 3,616 4,410 4, A.B.D , Güney Kore Azerb-Nahç Diğer ,790 3,617 1,545 3,457 5,039 3,328 1,346 1,372 Toplam ,479 18,754 15,434 14,721 25,701 27,797 25,447 27,833 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Türkiye nin el halısı ithalatında en çok paya sahip ülkeler sırasıyla % 37 ile Çin, % 14 ile Hindistan, % 13,6 Nepal, % 13,3 Pakistan ve % 10,4 ile İran dır. Bu ülkeler dünya piyasalarında bu sektörde en büyük rakiplerimizdir. Gümrük birliğinden önce bu ülkelerden hemen hemen hiç ithalat yapılmazken gümrük birliğinden sonra bu ülkelerden yapılan ithalat önemli ölçüde artmıştır. Ülkemizdeki bir çok üretici firma ucuz işgücü nedeniyle Türk halılarını yurt dışında dokutturmakta, daha sonra ise ülkemize ithal etmektedir. Böylelikle üretim yurt dışına yönelmektedir. Çizelge 14 de el halısı ithalatının toplam halı ithalatı içerisindeki payı (%) verilmiştir. 10

11 Çizelge 14. El halısı ithalatının toplam halı ithalatı içerisindeki payı (%) Yıllar % Pay ,5 Çizelge 14 de de görüldüğü gibi yıllar itibarıyla ülkemizin el halısı ithalatı tedrici bir artış göstermektedir. 3. SONUÇ VE ÖNERĠLER El dokuması halı ve kilimler, günümüzde yer kaplama amacıyla değil daha çok süs ve prestij amaçlı olarak kullanılmaktadır. El dokuması halı ve kilimler, iklim şartları nedeniyle, Karadeniz Bölgesi dışında, hemen hemen ülkemizin tüm bölgelerinde dokunmaktadır. El dokuması halı ve kilim üretimi hem özel kesim (özel şirketler, kooperatifler, köylerde yapılan dokumalar) hem de kamu kesimi (Sümer Halı A.Ş., valiliklere / kaymakamlıklara bağlı vakıflar) tarafından yapılmaktadır. Ülkemizdeki el dokuması halı ve kilimlerin üretim maliyetlerinin yaklaşık % 50 sini işçilik, % 35 ini iplik ve % 10i5 ini ise genel giderler oluşturmaktadır. Türkiye deki halı üretiminde en büyük maliyet kalemini oluşturan emek gideri aylık yaklaşık 100 dolardır. Hindistan, Çin, Nepal gibi bu sektörde ülkemizin en büyük rakipleri olan ülkelerde işçilik ücreti aylık 15 dolar civarındadır. Türkiye deki işçilik maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle emek yoğun olan bu sektörde, el halısında dünya pazarındaki payımız gerilerken iç piyasada da ithalatın payı artmıştır. Türkiye deki toplam halı pazarının 60 milyon m 2 olduğu ve halı pazarının % 90 lık bölümünün makine halısının oluşturduğu tahmin edilmektedir. Türkiye deki kişi başına halı tüketimi diğer ülkelere göre oldukça düşüktür. Almanya da kişi başına kullanılan halı 2,5 m², Suudi Arabistan da 5 m² yi aşarken Türkiye de bu oran 0,4 m² dir (Anonim 2000). Dünya el halısı ve kilim üretimi ve ihracatı genellikle İran, Çin, Pakistan, Hindistan, Türkiye, Nepal ve Tibet tarafından yapılmaktadır. Dünya el halısı ve kilim pazarı çoğunlukla İranlı, Çinli ve Pakistanlı üretici/ihracatçıların kontrolünde bulunmaktadır. Söz konusu ülkelerin dünya el dokuması halı ve kilim pazarına hakim olmalarının sebepleri şunlardır: - İthalatçı ülkelerdeki dağıtım kanallarının, depoların ve perakende ağının büyük çoğunluğuna sahip olmaları. - Bu dağıtım kanallarında kendi ülkelerinin ürünleri dışında ürünleri satmamaları. - Bu ürünlerde en fazla maliyet kalemini oluşturan işçilik giderlerinin bu ülkelerde oldukça düşük olması nedeniyle ürünleri dünya pazarına düşük fiyatla sunabilmeleri. - Devletin bu ülkelerde el dokuması halı ve kilim sektörü için toparlayıcı ve koordine edici rolünün etkisi. - Bu ülkelerin uzun yıllardır ürünleri için batı pazarlarında oluşturdukları güçlü imaj. İhracatımızın artırılması için; iplik, boya, renk ve desen yönünden orijinal, otantik ve birinci kalite ürünlerin ihracata sunulması gerekmektedir. Bunun yanında tanıtım ve pazarlama çalışmalarına öncelik vererek, dünyadaki önemli halı fuar ve sergilerine katılmak halıcılığımızın geliştirilebilmesi açısından önemlidir Bunun için gerekli organizasyonları kurmak, dış pazar isteklerini saptamak, eksiklikleri gidermek, üretim koşullarını, tekniklerini, kısaca iç pazarda halıcılığımızın durumunu bilmek, amaca yönelik koşulları saptamak oldukça önemli görülmektedir. El dokuma halı sektöründe, maliyetler üzerinde işçiliğin etkisi oldukça fazladır. Bu sektör, Türkiye ucuz iş gücü avantajı yakalayabildiği sürece, AB içerisinde gelecek vaat eden bir sektör olacaktır. Halı ipliği üreticilerinin örgütlü bir kurum çatısı altında toplanarak hem kaliteli hem de ucuz iplik üretmek amacıyla güçlerini birleştirmeleri, hammadde sorununun aşılmasında önemli bir aşama olacaktır. İplik kalitesi konusuna gerekli önemin verilmemesi Türk halıcılığına kötü etki yapmaktadır. Stryhgarn iplik kullanımı emeğin boşa harcanmasına neden olmaktadır. Kamgarn yün 11

12 ipliğin kullanımının teşvik edilerek artırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle AB ülkeleri ile Uzak Doğu ülkelerinde Türk halılarının tanıtımı ve reklamı yapılmalıdır. Benzer kaliteyi Türk halılarından daha ucuza ihraç eden ülkelerden Türkiye ye el halısı ithal edilmektedir. Çin, Nepal ve İran halılarının Türk pazarına girişine kısıtlama getirilmelidir. Dünya da halı en çok kullanılan yer kaplaması olmasına rağmen parke, ahşap döşeme, lamine, vinil gibi diğer zemin kaplamalarına olan talebin artması nedeniyle son yıllarda halıya olan talep azalmıştır. Özelikle sıcak iklime sahip bölgelerde halı talebinde önemli azalmalar gözlenmektedir. Dünya el halısı ticareti son yıllarda azalma eğilimindedir yılında dünya el halısı ithalatı 2 milyar dolar iken, 2001 yılında dünya el halısı ithalatı 1,7 milyar dolara gerilemiştir. El halısı ve kilim genellikle refah seviyesi yüksek batılı ülkeler tarafından ithal edilmektedir. Bu ülkelerde el halısı ve kilim üretimi olmadığından ithalat genellikle el halısı ve kilim üretim merkezleri olan İran, Çin, Pakistan, Türkiye, Nepal gibi ülkelerden yapılmaktadır. Dünya da en çok el halısı ve kilim ithal eden ülkeler sırasıyla: ABD, Almanya, Japonya, İtalya, İngiltere ve Fransa dır. Dünya el halısı ihracatının %70 i İran ve Çin tarafından yapılmaktadır. Türkiye dünya el halısı ihracatında %10 luk dilimin içerisindedir. Dünya el halısı ihracatında Asya ülkeleri lider konumundadır. Bu gün küreselleşmenin ulaştığı noktada, patenti olmayan Türk halıları rakip ülkelerde taklit edilmektedir. Ülkemiz de bile Hereke'de Hereke halısı üretiminin çeşitli nedenlerle azalması sonucu, Diyarbakır Hereke'si, Niğde Hereke'si, Niksar Herekesi gibi kavramlar ortaya çıkarmakta, Çin'de bile Hereke halısı üretildiği bilinmekte, taklitleri Pakistan ve Hindistan'da çok yaygın olarak üretilmektedir. Bursa ve Antakya eskiden ipek üretiminin merkezi iken günümüzde bazı Türk halıları ithal ipekle dokunmakta, Yeni Zelanda'dan ithal edilen yün Türk halısına girebilmektedir ve Yeni Zelanda yünü kullanılması kaliteyi çağrıştırdığı için tüketici bu tür halıları tercih etmektedir. Bu da 55 milyon baş koyun varlığı olan ülkemizde, halı ipliği üretimimize vurulan ağır darbelerden biridir. Ülkemizde el dokuması halıcılık konusunda yapılmış bir çok araştırma bulunmaktadır. Bunlar içinde halıcılığın örgütleme durumu, el dokuması halıların teknolojik özellikleri, kalite faktörleri, dokuyucuların sağlık. sosyal ve ekonomik durumlarını, çalışma ortamlarını, kullanılan araç ve gereçleri üzerinde orijinal ve bilimsel araştırmaların azlığı dikkati çekmektedir. Türk halılarının renk, desen ve motif özelliklerinin yanında bu görsel ögeleri destekleyen alt yapı unsurlarına da derinlemesine değinilmelidir. KAYNAKLAR Anonim,1959. Türkiye de halıcılık. Türkiye Ticaret Odaları,S.O ve T.B Yayın Birliği Yayınları. Doğuş Matbaası. Ankara. Anonim, İGEME, El Halısı Dış Piyasa Araştırması. Anonim,1986. Halı ihraç formaliteleri. İGEME Yayınları:103, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı Basımevi. Ankara. Anonim, Yıllık kalkınma planı. Başbakanlık D. P. T. Yayınları, Ankara. Anonim,1996. El Halısı ve Kilim. İGEME ürün profili. Anonim,1997a. Ekonomik ve sosyal sektördeki gelişmeler Yıllık Kalkınma Planı 1996 Yılı Program Destek Çalışmaları ( ), D. P. T. Yayınları, Ankara. Anonim, Dünya Gazetesi, Taban Döşemeleri ve Halı eki, , sf 1. Anonim, Beş Yıllık Kalkınma Planı Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler Başbakanlık D. P. T. Yayınları, Ankara. Anonim, Arseven,C.E.,1984. Türk sanatı. Cem Yayınevi. Özkur Ofset. Ankara. Ayata,S.,1987.Kapitalizm ve küçük üreticilik-türkiye de halı dokumacılığı- Yurt Yayınları :15. Türkiye Araştırmaları Dizisi :14. MAYA Matbaacılık Yayıncılık Ltd. Şti. Ankara. 12

13 Atalay, B., Türk halıcılığı ve Uşak halıları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ajans Türk Matbaacılık. Ankara. Çadırcı, M., Tanzimat döneminde Anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik yapıları. Türk Tarih Kurumu Yayınları :VII. Dizi-Sa:124. Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara Çoruhlu, Y., Erken devir Türk sanatının abc si. Kabalcı Yayınevi;104, ABC Dizisi ;3, Yaylacık Matbaası.İstanbul. Dölen,E.,1992. Tekstil tarihi, dünyada ve Türkiye de tekstil teknolojisinin ve sanayiinin tarihsel gelişimi. Marmara Üniversitesi Teknik Eğitin Fakültesi Yayınları No: 91/1. Matbaa Eğitim Bölümü Yayın No :6 M. Ü. Teknik Eğitim Fakültesi Matbaası. İstanbul. EĢberk, T Türkiye de köylü el sanatlarının mahiyeti ve ehemmiyeti. Y.Z.E. Yayın No:44, Recep Ulusoğlu Basımevi.Ankara. Kuban,D Türk ve İslam sanatı üzerine denemeler.arkeoloji ve Sanat Yayınları. Kanaat Matbaası. İstanbul. Tansuğ, S.,1996. Çağdaş Türk sanatı. Remzi Kitabevi. İstanbul. Yazıcıoğlu,Y.,1992. El dokuması halıcılık. Menekşe Yayıncılık.Ankara. Yetkin,ġ., Selçuklu halıları ile ilgili yeni buluntular. Konya Feyzi Halıcı.Güven Matbaası. Ankara.s Yetkin,ġ.1991.Türk halı sanatı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Genel Yayın No:150. Sanat Dizisi : 20.TİSAMAT Basım Sanayi. Ankara. 13