ÖĞRENME ALANI: İNSANLAR, YERLER VE ÇEVRELER

Transkript

1 ÖĞRENME ALANI: İNSANLAR, YERLER VE ÇEVRELER DÜNYANIN NERESİNDEYİM? Dünya nın kutuplardan basık ekvatordan şişkin kendine özgü şekline Geoit denir. Paralel: Ekvatora paralel olarak dünya etrafında doğudan batıya uzanan çizgilere paralel denir. Özellikleri: 1-90 tane kuzey yarımkürede 90 tane de güney yarımkürede olmak üzere toplam 180 tanedir. 2-Kuzey yarımküredeki 90 tane paralel dairesine kuzey paralelleri, güney yarımküredeki 90 tane paralele güney paralelleri denir. 3-En uzun paralel dairesi Ekvator dur. 4-Paralellerin uzunlukları Dünyanın şeklinden dolayı Ekvator dan kutuplara doğru azalır Kuzey ve 90 0 Güney paraleli nokta şeklindedir. 5-Paraleller arasındaki uzaklık dünyanın her yerinde eşit olup 111 kilometredir. 6-Paraleller birbirleriyle kesişmezler. 7-Aynı derecede olmayan paralel boyları birbirine eşit değildir. Meridyenler İki kutup noktasını birleştirdiği düşünülen ve paralelleri dik olarak kesen yaylara meridyen denir. Özellikleri: 1-Başlangıç meridyeni, İngiltere de Londra yakınlarındaki Greenwich kasabasındaki aynı adla anılan gözlem evinden geçen meridyen yayı olarak kabul edilir. 2-Greenwich in doğusunda 180, batısında da 180 olmak üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır. Doğusundakilere Doğu meridyenleri, batısındakilere batı meridyenleri denir. 3-Meridyenlerin boyları birbirine eşittir. 4-Meridyenlerin aralarındaki mesafe ekvatordan kutuplara doğru azalır. Meridyenler kutuplarda birleşir. 5-Meridyenlerin dereceleri başlangıç meridyeninden doğuya ve batıya doğru gittikçe artar. 6-Meridyenlerin birbirinden en uzak oldukları yer Ekvator üzeridir. Burada iki paralel arası 111 km dir meridyeni tarih değiştirme çizgisidir. 8-Meridyenler boylamların ve saatlerin (zamanın) belirlenmesinde kullanılır ve Meridyenler arasındaki zaman farkı 4 er dakikadır. Coğrafi Konum: Herhangi bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu alana coğrafi konum denir. Coğrafi konum ikiye ayrılır. 1-Matematik (mutlak) konum 2-Özel (göreceli) Konum 1-Matematik (mutlak) Konum: Bir ülkenin enlem ve boylamlarla ifadesidir Türkiye nin Matematik Konumu: 36 o -42 o kuzey enlemleri, 26 o -45 o doğu boylamları arasında yer alır. Türkiye nin Matematik Konumunun Sonuçları; 1- Güneyden kuzeye doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür ve sıcaklık azalır. 2- Kuzeyden esen rüzgârlar soğuktur ve sıcaklığı düşürür, güneyden esen rüzgârlar ise sıcaktır ve sıcaklığı artırır. 3- Güneyden kuzeye doğru gidildikçe deniz suyu tuzluluğu azalır. 4- Türkiye Orta Kuşakta yer almasından dolayı dört mevsim belirgin olarak yaşanır. 2- Özel (göreceli) Konum: Bir ülkenin bulunduğu kıta, komşu ülkeleri, çevresindeki denizler, ticaret yollarına göre durumunu açıklar. Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları 1-Asya ve Avrupa yı birbirine bağlayan güçlü bir devlettir. 2-Batısında sanayileşmiş Avrupa ülkeleri güneydoğusunda petrol zengini Ortadoğu ülkeleri bulunur. 3-Üç tarafı denizlerle çevrili, yer şekilleri bakımından zengin iki yarım adadan oluşur. 4- İstanbul ve Çanakkale Boğazlarına sahiptir. 5- Zengin maden çeşidi ve su kaynakları, 73 milyonun üzerindeki genç nüfusu ve gelişmekte olan bir ülkedir. 1

2 ÜLKEMİN GÜZELLİKLERİ HARİTADA Etrafımızda gördüğümüz yükseklikler, çukurluklar ve düzlükler yaşadığımız yerin yüzey şekillerini gösterir. Jeopolitik konum: Bir yerin matematik(mutlak) ve Özel (göreceli) konumunun ülkeler arasındaki siyasi ilişkilere yansımasıdır. Türkiye'nin Jeopolitik Konumunun Sonuçları: Ülkemiz İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı gibi önemli iki boğaza sahiptir. Ülkemizin konumu gereği Avrupa ve Asya kıtalarındaki ülkelere komşu olma özelliğine sahiptir. Ülkemiz, dünya üzerindeki birçok siyasi ve tarihi olayların başlangıç noktası olan Anadolu topraklarına sahiptir. Ülkemize komşu olan ülkelerin birçoğu petrol, doğalgaz ve maden bakımından oldukça zengin ülkelerdir. Avrupa yakasında ülkemize komşu olan devletler, gelişmişlik bakımından oldukça ileri konumdadırlar. Ülkemiz konum olarak Akdeniz ve Karadeniz gibi iki denizin ortasında yer almaktadır. Akdeniz ve Karadeniz sularında ticaret yapmak isteyen her ülke, Türkiye Cumhuriyeti Devletinden izin almak mecburiyetindedir. Ülkemizde birçok maden yatakları bulunmaktadır. Ülkemizde dört mevsim yaşanmasından dolayı tarımsal çeşitlilik fazladır. Bor madeni bakımından oldukça zengin kaynaklara sahibiz. KITALAR ve OKYANUSLAR Dünya yüzeyinin % 71 i Okyanus ve denizlerle, %29 u karalarla kaplıdır. Kıta: Kendine bağlı olan adalarla, etrafı denizlerle ve okyanuslarla çevrili olan büyük kara parçalarına kıta denir. 1-Asya 2-Afrika 3-Kuzey Amerika 4-Güney Amerika 5-Antarktika 6-Avrupa 7-Okyanusya (Avustralya) Dağ: Çevresine göre yüksek olan yeryüzü şekillerine dağ denir. Dağlar iki çeşittir: 1-Tek dağ: Bulunduğu yerde tek başına yükselen dağa Tek Dağ adı verilir. 2-Sıradağ: Aralarında uzunlamasına vadilerin bulunduğu dağlar dizisine Sıradağ adı verilir. Doruk (zirve): Dağın en yüksek yerine doruk denir. Etek: Dağların alt kısımlarına etek adı verilir. Geçit: Dağların arasındaki yollara geçit adı verilir. Tepe: Yüksekliği 500 metreyi geçmeyen yer kabartılardır. Ova: Çevresine göre alçakta kalmış, akarsular tarafından derin biçimde yarılmamış geniş düzlüklerdir. Plato: Akarsular tarafından derin biçimde yarılmış yüksek ve geniş düzlüklerdir. Delta: Bir ırmağın çatallanarak denize veya göle kavuştuğu yerde oluşan üçgen biçimli ovalardır. Vadi: Akarsuların yataklarını derinleştirerek oluşturduğu U veya V şeklindeki uzun oluklardır. Deniz: Okyanusların karaların içine doğru girmiş kollarıdır. Koy: Denizin, karanın içine küçük girinti hâlinde sokulduğu yere koy denir. Koylar, körfezden daha küçük ve daha sığ girintilerdir. Körfez: Denizlerin, büyük ve derin girintiler halinde karaların içine sokulduğu yerlere körfez denir. Burun: Kara parçalarının denize doğru uzanmış bölümlerine burun denir. Boğaz: İki denizi birbirine bağlayan dar su geçitlerine boğaz denir. Ada: Etrafı sularla çevrili kara parçasıdır. Yarımada: Üç tarafı sularla çevrili kara parçasıdır. Göl: Karaların üzerinde bulunan dört tarafı kapalı çukurlardaki su birikintileridir. Akarsu: Yağmur, kaynak, buz ve kar sularının bir yatak içinde toplandıktan sonra, eğim doğrultusunda akıp giden sulardır. Akarsuların en küçüğü deredir. Dereler birleşerek çayları oluşturur. Çayların birleşmesiyle de en büyük akarsu olan ırmaklar (nehirler) oluşur. Okyanus: Kıtalar arasındaki büyük çukurlarda kalan geniş ve derin su kütlelerine Okyanus denir. 1-Büyük Okyanus (Pasifik) 2-Atlas Okyanusu (Atlantik) 3-Hint Okyanusu Not: Kıtalar ve okyanuslar büyükten küçüğe doğru sıralanmıştır. 2 Not: Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi'nde dağlar kıyıya paralel; Ege Bölgesi'nde kıyıya dik uzanır. Yükseltisi en az olan bölge Marmara; En fazla olan bölge Doğu Anadolu'dur.

3 İklim Tiplerinin Dağılışını Etkileyen Faktörler: 1- Ekvatora Olan Uzaklık: Ekvatordan uzaklaştıkça sıcaklık azalır. Türkiye ekvatora kutuplardan daha yakın olduğu için Türkiye ılıman iklim kuşağındadır. Ülkemizin güneyi ekvatora yakın olduğu için daha sıcaktır. 2- Dağların Uzanışı: Dağların kıyıya paralel ya da dik olması iklimi etkiler. Karadeniz ve Akdeniz'de dağlar kıyıya paralel uzandığı için deniz iklimi iç bölgelere ulaşamaz. Ege Bölgesi'nde dağlar denize dik uzandığı için deniz iklimi iç kesimlere ulaşır. 3- Karasallık: Karalar erken ısınır, erken soğur; denizler geç ısınır, geç soğur. Bu durum kıyılarda ikliminin ılık olmasını sağlar. 4- Yükselti: Türkiye yüksek bir ülkedir, ortalama yükseltisi 1132 metredir. Her 200 metrede sıcaklık 1 derece düşer. 5- Bakı: Dağların güneş ışınlarına göre durumuna bakı denir. Ülkemizde dağların güney yamaçları kuzey yamaçlarından daha çok ısınır. 6- Rüzgârlar: Rüzgârlar geldikleri yerin sıcaklığını taşırlar, sıcak yerlerden gelen rüzgârlar sıcaklığı artırırken; soğuk yerlerden gelen rüzgârlar sıcaklığı azaltır. Ülkemizde güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yükseltirken, kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürür. Cephe Yağışları Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında oluşan yağışlardır. Yeryüzündeki yağışların önemli bir bölümünü bu tip yağışlar oluşturur. Batı ve Orta Avrupa ile okyanusal iklim bölgelerinde her mevsim, Akdeniz iklim bölgelerinde kış aylarında cephesel yağışlar görülür. Ülkemizde 3 çeşit iklim görülür. Bunlar: 1-Karadeniz iklimi 2-Akdeniz iklimi 3-Karasal iklim Deniz Meltemi: Yazın denizler karalardan daha serindir. Denizden karaya doğru esen rüzgârlar serin eser. Kara Meltemi: Kışın karalar denizlerden daha serindir. Karadan denizlere doğru esen rüzgârlar serin eser. Yağış Tipleri: Yükselim (Konveksiyon) Yağışları: İklim Adı KARADENİZ İKLİMİ Özellikleri --- Yazlar serin, kışlar ılıktır. --- En fazla yağış sonbaharda görülür. --- Dört mevsim yağışlıdır. --- Bitki örtüsü ormandır. Isınarak yükselen havanın soğuması ile oluşan yağışlardır. Ekvator çevresinde yıl boyunca orta enlemlerde ilkbahar ve yaz aylarında bu tip yağışlar görülür. Türkiye'de ilkbahar ve yaz başlarında kuzeybatıdan gelen nemli ve soğuk hava, İç Anadolu'da ısınarak, yükselir ve yağış bırakır. Bu yağışlara kırkikindi yağmurları da denir. Yamaç (Orografik) Yağışları AKDENİZ İKLİMİ KARASAL İKLİM --- Yazları sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçer. --- En fazla yağış kış aylarında görülür. --- Kışın don olayı görülmez. --- Seracılık yaygın yapılır. --- Bitki örtüsü makidir. --- Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. --- En çok yağış ilkbaharda görülür. --- Ülkemizde en yaygın görülen iklim tipidir. --- Doğal bitki örtüsü kısa boylu otlardan oluşan bozkırdır. Ilıman iklim kuşağında yer alan ülkemizde dört mevsim (ilkbahar, yaz, sonbahar ve kış) tam olarak yaşanmaktadır. Bu durum ülkemizde çok çeşitli bitkilerin yetiştirilmesini sağlamakta, insanların günlük yaşamını da etkilemektedir. Nemli hava kütlelerinin bir dağ yamacına çarparak yükselmesi sonucunda oluşan yağışlardır. Orografik yağışlar en çok kıyıya paralel uzanan dağların denize dönük yamaçlarında görülür. Türkiye'de Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları'nda yamaç yağışı belirgindir. UYARI: Egemen rüzgâr yönüne dük uzanan dağ yamaçları orografik yağışları alır. 3

4 ÜLKEMİN ZENGİNLİKLERİ HARİTADA Beşeri Coğrafya: İnsanların yeryüzünde yaptıkları değişimleri inceleyen bilime, beşerî coğrafya denir. Beşerî coğrafya; tarım, sanayi, ulaşım, turizm, nüfus, yerleşme ve kentleşme gibi insan faaliyetlerini inceler. Türkiye fiziki ve beşerî coğrafya çeşitliliğinin fazla olduğu ender ülkelerden biridir. Türkiye nin her yerinde ayrı bir doğal güzelliğin olması ekonomik faaliyetlerimizi de olumlu etkilemiştir. Türkiye Nüfus Dağılış Haritası Yerleşmeye Uygun Alanlar İnsanlar yerleşmek için genellikle; İş imkânlarının iyi olduğu yerleri, Verimli toprakları Su kıyılarını, Sanayi kuruluşlarının yoğun olduğu yerleri, Maden yataklarının çevrelerini, Ulaşımın rahat yapıldığı yerleri, Turizm alanlarına yakınlığı tercih ederler. Ayrıca farklı iklim tiplerinin görülmesi tarım ürünlerindeki çeşitliliği artırmıştır. Buna bağlı olarak da tarıma dayalı sanayinin gelişmesine katkı sağlamıştır. Doğu illerimizde yükseltinin fazla olması da kış turizmini ve hayvancılık faaliyetlerini olumlu etkilemiştir. Marmara da ulaşımın gelişmesi ticaret ve sanayi tesislerini de artırmıştır. Akdeniz ve Ege kıyılarımızda iklimin elverişli olması seracılık ve yaz turizminin gelişmesini sağlamıştır. Türkiye maden yatakları bakımından çok zengin bir ülkedir. 30dan fazla türde maden çıkartılabiliyor olması ve dünyanın gelecek madeni diye kabul edilen borun ülkemizde bulunması Türkiye yi dünyanın en önemli ülkelerinden birisi yapmıştır. Yerleşmeye Uygun Olmayan Alanlar Doğu Anadolu Bölgemizde yükseltinin fazla olmasından dolayı tarıma çok elverişli değildir. İklim ve yüksekliğinden dolayı geniş otlaklar bulunmasından dolayı hayvancılık yoğun olarak yapılır. Hayvancılığın gelişmesi et ve süt ürünlerine bağlı tesislerin açılmasını sağlamıştır. Dünya üzerinde; Denizler üzerinde, Kutup bölgeleri, buzullarda, Yüksek ve dağlık alanlarda, Çöller, sıcak ve kurak alanlarda, Sık ve gür orman alanlarında, Bataklıklar ve verimsiz arazilerde yerleşim yeri kurmak zordur. Bu yüzden tercih edilmez 4

5 Ekvator çevresinde görülür, yaz-kış çok sıcaktır. Kış ayları yaşanmaz, bütün ihtiyaçlar yağmur ormanlarındaki doğal ortamdan sağlanır. Yaz-kış düzenli bol yağış vardır. Orman ürünleri ve balıkçılık geçim kaynağıdır. Brezilya ve Singapur gibi ülkelerde görülür. Meriç ve Asi Nehirleri ülke sınırlarımızın dışından gelip ülkemizden geçerek çevremizdeki denizlere dökülür. Fırat, Dicle, Aras, Kura, Çoruh nehirleri ise ülkemizden doğar başka ülkelerin topraklarında da geçer. Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Gediz, Göksu, Seyhan, Ceyhan gibi nehirlerimiz ise ülkemiz sınırları içinde akmaktadırlar. Barajların dışında ise doğal göllerimizde vardır. Eğirdir, Burdur, Beyşehir gölü gibi göllerinin yoğun olarak bulunduğu bölgeye göller yöresi adı verilmiştir. Kaplıca (ılıca) : Yeraltından kaynayarak yeryüzüne çıkan sıcak, şifalı sular üzerine kurulan hamamlara kaplıca denir. ÇEVREMİZDE KİMLER YAŞIYOR? İklim: Bir yerde uzun süre büyük değişiklik göstermeyen hava. Hava Durumu: Kısa süreli iklim değişiklikleridir. İnsanlar yaşadığı çevrenin iklimi, bitki örtüsü oradaki yaşamı etkiler. İnsanlar oradaki iklime göre giyinir. Oradaki bitkilere göre ticareti gelişir. Dünya Üzerinde Görülen İklim Türleri 1- Çöl İklimi: 3a- Kutup İklimi: Kutuplarda görülür, yaz-kış çok soğuktur. Yıllık ortalama sıcaklık -30 0C ile C arasında seyreder. Soğuktan korunmak için kalın elbiseler giyilir, buzdan evler yapılır, ulaşım aracı olarak köpeklerin çektiği kızaklar ve kar motosikletleri kullanılır, geçim kaynağı avcılık ve balıkçılıktır. Bu bölgedeki insanlar kışın buzdan ve balina kemiklerinden yaptıkları İgloo denilen kubbeli, geleneksel evlerde yazın ise çadırlarda yaşarlar. Kanada nın kuzeyi, Alaska, Grönland ve Sibirya nın doğusunda yaşayan yerli halka Eskimo denir. Yıl boyu sıcaklık çok düşüktür. Yıl boyu karla kaplı olduğundan Güney Kutbu nda yerleşik hayat yoktur. Gündüz çok sıcak, gece çok soğuktur. Kum fırtınalarından korunmak için uzun elbise giyilir, çadırlarda ve göçebe yaşam vardır, su olmadığı için geçim kaynağı hayvancılıktır. En çok deve beslenir. Deve ulaşım ve taşımacılıkta kullanılır. 3b- Kutup Altı (Tundra) İklimi 2- Ekvator İklimi: Tundra iklimi Kuzey Yarım Küre'de 60 derece paraleli civarı ile kutup ikliminin yayılış alanlarının arasındaki bölgelerde görülür. Avrupa'nın Kuzey kıyıları, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Krolla Adası kıyıları ve orta kuşaktaki yüksek dağlarda etkilidir. En sıcak ayın ortalaması 10 dereceyi geçmez. 5

6 4- Muson İklimi: Genel olarak, enlemleri arasında, karaların batı kıyılarında görülür. Yazlar fazla sıcak, kışlar da fazla soğuk olmaz. Yıllık sıcaklık ortalaması 15 C dir. Yıllık sıcaklık farkı 10 C yi bulmaktadır. Yıllık yağış ortalaması 1500 mm. dir. En fazla yağış sonbaharda görülür. Tabii bitki örtüsü yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlardır. Ormanların tahrip edildiği yerlerde cayırlar bulunur. Okyanusal iklim, Batı Avrupa, Kuzey Amerika nın kuzeybatısı, Güney Sili, Avustralya nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda da etkili olmaktadır. Ekvator ile dönenceler arasında görülür, yazlar bol yağışlı, kışlar kuraktır. En önemli geçim kaynağı tarım ve özellikle çeltik tarımıdır, sel baskınları çok yaşanır. Güneydoğu Asya ya Muson Asya sı da denir. İklim Hindistan, Bangladeş, Japonya, Çin gibi ülkelerde görülür. 7-Karasal İklim: Muson ikliminde yağışların fazla olması pirinç üretimini kolaylaştırır. Mobilya ve gemi yapımında teak adı verilen ağaçlardan faydalanırlar. Konutlarını ahşaptan yaparak çatılarında saz ve kamış kullanmışlardır. 5-Tropikal (Savan) İklim: Kuzey ve Güney enlemleri arasında ve 0-10 enlemlerinde 1000 m. den sonra görülür. Ekvatoral kuşak ile çöller arasında bir geçiş iklimidir. Yıllık ortalama sıcaklık 20 C dolayındadır. Yıllık sıcaklık farkı 4 5 C dir. Yıllık yağış miktarı mm. arasındadır. Güneş ısınlarının dik geldiği yaz ayları yağışlı, kıslar kuraktır. Tabii bitki örtüsü yüksek boylu ve gür bitki toplulukları olan savanlardır. Tropikal iklim, Sudan, Cad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde etkili olmaktadır. Genel olarak, enlemleri arasında, karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında ve kıtaların doğu kıyılarında görülmektedir. Kıslar çok soğuk geçer ve uzun surer. Yazlar ise sıcaktır. Yıllık sıcaklık ortalaması 0-10 C arasında değişir. Yıllık sıcaklık farkı C dir. Yıllık yağış miktarı mm dolayındadır. En fazla yağış yazın, en az yağış kısın düşer. Kıs yağışları daha çok kar seklindedir. Tabii bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlardır. Yağısın azaldığı kesimlerde de bozkırlar (step) görülür. Sibirya ve Kanada da iğne yapraklı ormanlara tayga ormanları adı verilir. Taygalar, Dünya ormanlarının % 15'ini oluştururlar. Karasal iklim, Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa da geniş bir yayılış sahasına sahiptir. 8- Akdeniz İklimi 6-Okyanus İklimi: Akdeniz iklimi dünyamızın 300 ile 400 enlemleri arasında yer alır. Akdeniz iklimi Mısır, Libya hariç Akdeniz çevresindeki ülkelerde, ABD, Şili, Avustralya, Güney Afrika Cumhuriyeti nde görülür. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise ılık ve yağışlı geçer. Yağışlar genellikle yağmur şeklindedir. Yağışlar en fazla kış mevsiminde olur. Yıllık ortalama sıcaklık 15 C 20 C arasındadır. Kışın sıcaklık 0 C nin altına nadiren düşer. Doğal bitki örtüsü kuraklığa dayanabilen bodur çalılardan oluşan makidir. 6