T P II D ABETES MELL TUS TA D YET TEDAV S

Transkript

1 .Ü. Cerrahpafla T p Fakültesi Sürekli T p E itimi Etkinlikleri Diabetes Mellitus Sempozyumu Aral k 1997, stanbul, s T P II D ABETES MELL TUS TA D YET TEDAV S Dyt. Nüket Aksakal G R fi Diyet diabet tedavisinin vazgeçilmez bir unsurudur. Diabetik hastalar medikal tedavinin yan s ra diyet tedavisini de mutlaka uygulamal d rlar. Baz Tip II diabetli hastalarda sadece diyet ile kan flekeri düzeyleri ayarlanabilmektedir. Diyetin, diabet tedavisindeki bu önemi e itimle hastalara her zaman vurgulanmal d r. Diyet tedavisinin amac, diabetlinin tüm hayat boyunca uygulayabilece i en ideal beslenme program n oluflturarak glisemi düzeyini normale yak n seviyede tutmak, hiperglisemi ve hipoglisemiyi önlemek, ideal vücut a rl n sa lamak ve korumak, hastal kla ilgili olarak uzun dönemde geliflebilecek komplikasyonlar önlemek, çocukluk ve adolesan döneminde normal büyüme ve geliflmeyi sa lamak, gebelik ve emziklilik döneminde yeterli ve dengeli beslenmeyi sa lamak, k saca hastan n yaflam kalitesini artt rmak ve yaflam süresini uzatmakt r. Bu tedavide en önemli görev hastaya düflmektedir. Çünkü diabet, hastan n beslenme al flkanl klar nda de ifliklik yapmas n, bu de iflikliklere yönelik davran fl biçiminin süreklilik kazanmas n, uygulayabilece i günlük yiyecek de iflimlerini ö renmesini ve prati e dönüfltürmesini, hipoglisemi belirtilerine ba l olarak acil önlemler almas n gerekli k lmaktad r. Hastan n diyet uygulamas nda baflar l olabilmesi bu konuda yeterli bilgiye sahip olmas na ba l d r. Bireylerin gerek fiziki, gerekse sosyal koflullar gözönüne al narak kifliye özgü düzenlenen diyet tedavileri ile metabolik kontrolün sa lanmas nda baflar ya ulafl labilir. 87

2 AKSAKAL, N D YET TEDAV S N N LKELER VE PLANLANMASI Diabetlide diyet tedavisindeki amaçlar, genelde müflterek olmakla birlikte (kan flekerini normal düzeylerde tutmak, hiper ve hipoglisemi ataklar na neden olmamak gibi) IDDM li ( nsüline ba ml diabet) ve NIDDM li ( nsüline ba ml olmayan diabet) hastalarda baz farkl l klar vard r. IDDM li hastalarda: Diyetin bafll ca hedefi uygun vücut a rl n sürdürmek, çocuklar n büyüme-geliflimini sa lamak, hiper ve hipoglisemileri önlemektir. Hasta bu hedeflere kendisine uygun kalori tespit edilerek, insülin enjeksiyonlar ve fiziksel aktivite düzeyleri ile düzenli aral klarla beslenerek ulaflabilir. IDDM li hastalar genelde genç, zay f veya ideal kilosunda olan hastalard r. Bu nedenle günlük kalorinin önemi büyüktür, büyüme ve geliflmeleri yönünden yeterli olmal d r. NIDDM li hastalarda: Bu gruptaki hastalar n %80-85 i ideal kilolar n n üzerindedirler. Diyet tedavisinin bafll ca amac hastay ideal kilosuna indirmektir. Bu gruptaki bir k s m hastada hipokalorik diyet egzersiz ile kan flekeri normale dönebilir, baz lar nda ise ek olarak diabet ilaçlar na veya insüline gereksinim duyulabilir. Diyet tedavisi ile normal kilosuna inen hastalar n da kilosunu koruyabilece i bir kalori tespit edilerek tedaviye devam edilir. Diyet diabetlinin yafl na, boyuna ve kilosuna, fiziksel aktivite düzeyine, kulland ilaçlara (oral antidiabetik veya insülin), beslenme al flkanl klar na, gelir düzeyine ve fizyolojik flartlar na ba l olarak haz rlanmal d r. Tüm bu parametreler gözönüne al nmadan düzenlenen diyetler hastalar taraf ndan uygulanamayabilir. Bu oranla vücut a rl artt nda insüline gereksinim artmaktad r, bu nedenle fliflman diabetiklerde enerji al n m n n k s tlanmas ile ideal a rl a yaklafl m sonucu insülin direnci azalmakta, periferde glukoz kullan m artmaktad r. Cinse ve boy uzunlu una göre ideal a rl k tespit edilmektedir. fiiflmanl n de erlendirilmesinde çeflitli formüller bulunmufltur. Günümüzde en çok kullan lan BK (Bazal Kitle ndeksi) dir. BK =Vücut a rl (kg)/boy uzunlu u (m 2 ) formülüyle hesaplan r. BK nin normal de erleri erkekler için 22, kad nlar için menapoz öncesi 24, menapoz sonras 25 olarak saptanm flt r. deal kilo tespitinden sonra diyetin plan yap l r. S ras yla: 88

3 T P II D ABETES MELL TUS TA D YET TEDAV S 1- Günlük kalori miktar : deal kiloyu sa layacak ve sürdürecek miktarda olmal d r. Bireyin bazal metabolizma h z (BMH), fiziksel aktivite ve besinlerin termik etkisi toplam enerji harcamas n belirler. Ancak yafl, cins, boy, a rl k, büyüme-geliflme, enfeksiyon, endokrin sistem özellikleri, fiziksel aktivite, diyetin bileflimi gibi etmenler bazal metabolizmay etkiledi inden de- iflik aktivite düzeyleri için a rl a göre enerji gereksiniminin hesaplanmas daha pratik bir yöntemdir (Tablo 1). Tablo 1 Aktivite durumuna göre enerji gereksiniminin saptanmas A rl k Hafif aktivite (kkal/kg) Orta aktivite (kkal/kg) A r aktivite (kkal/kg) fiiflman Normal Zay f Çocuk ve gençlerde enerji gereksinimi yafl, fiziksel aktivite, büyüme-geliflme h zlar dikkate al narak hesaplanmal d r. Birinci yafl için 1000 kkal, sonraki yafllarda kkal ilavesi ile günlük enerji düzeyi hesaplanabilmektedir. Enerji düzeyi hesaplan rken çocu un aktivite düzeyi gözönüne al narak %10-20 artt r labilir. 2- Diyetin karbonhidrat içeri i: Günlük kalorinin %50-60 oran nda ve kompleks karbonhidratlardan seçilmelidir. Kan flekeri regüle ve ideal kilosunda olan hastalara bir miktar fleker de verilebilir. 3- Diyetin protein içeri i: Günde 0.8 g/kg olarak verilmelidir. Diabetleri kontrollü kiflilerin protein gereksinimleri normal kiflilerin ayn d r. 4- Diyetin ya ve kolesterol içeri i: Vücut a rl ve kan lipid parametreleri normal düzeyde olan diabetiklere enerjinin ~% u ya lardan gelmesi önerilir. fiiflman ve LDL-kolesterol düzeyi yüksek olanlara <% ya içeren diyet önerilir. Günlük kolesterol miktar n n da 0 mg dan az olmas önerilmektedir. 5- Diyetin posa içeri i: Posa al m günlük ortalama gram olmal d r. Posal g dalar n diabet ve hiperkolesterolemi gibi hastal klar olumlu yönde etkiledi i birçok araflt rmac taraf ndan gösterilmifltir. 6- Diyetin sodyum içeri i: Günlük sodyum al m n n 3 gram geçmemesi tavsiye edilmektedir. Ancak nefropati ve hipertansiyon varl nda <2000 mg/gün olarak k s tlanmal d r. Afl r derecede sodyum k s tlamas ise kontrolsüz, s v dengesi bozuk veya postural hipotansiyonlu diabetiklerde zararl olabilir. 89

4 AKSAKAL, N 7- Diabetiklerde alkol tüketimi: Kontrolsüz, fliflman, hiperlipidemili diabetiklerde alkol yasaklanmal d r. Diabeti ayarl say lan, komplikasyonlar geliflmemifl hastalar bilinçli olmak kofluluyla ölçülü olarak alkol alabilirler. Ancak alkol tüketilirken afla da yaz l faktörler gözönüne al nmal d r. a. Alkolün 1 ml sinde 7 kkal vard r, günlük total kalori içerisinde hesaplanmal d r. b. Aç kalan veya ö ün atlayan kiflilerde alkol al m glikoneogenezi inhibe ederek hipoglisemiye neden olabilir. c. Alkol trigliserid sentezini artt r r. 8- Diyetin vitamin ve mineral içeri i: Diabetiklerin vitamin ve mineral ihtiyac non-diabetiklerle ayn d r. Ancak sol derece düflük kalori uygulanan fliflman diabetiklere ek vitamin ve mineral ile diabetik ketoasidoz geçirenlere ek mineral uygulanmal d r. 9- Diabetiklerde tatland r c lar n tüketimi: Tatland r c lar kalori içeren ve içermeyenler olarak 2 gruba ayr l rlar. Kalori içeren tatland r c lar n 1 gram 4 kalori verir. En çok duyulan fruktozdur. Glukoz ve sukroza göre kan flekerinde daha az dalgalanmaya neden oldu u için diyette kontrollü bir flekilde kullan l r. Aspartam, sakkarin, acesulfame K gibi kalori içermeyen tatland r - c lar yayg n olarak kullan l r. Özetlenecek olursa; bir diabet hastas n n diyeti düzenlenirken izlenecek yol: 1- Hastan n ideal kilosunu saptamak 2- deal kilosuna göre normal, fliflman veya zay f karar n verip günlük total kaloriyi hesaplamak (kkal/kg) 3- Günlük total kalorinin %50-60 karbonhidratlardan, %15-20 si proteinlerden (0.8g/kg), ~% u ya lardan olacak flekilde diyet plan oluflturmak. 4- Ö ün say s n, diabetlinin özelli ine göre 3 ana, 3 ara ö ün (Tip I DM veya insülin kullanan Tip II DM lu hastalarda) veya 3 ana, 1 veya 2 ara ö ün fleklinde düzenlemek. 5- Kalorisi, besin ö eleri ve ö ün adeti belirlenen diyet program n menüye dönüfltürerek beraberinde hastaya de iflim listelerini (enerji ve besin ö eleri de erleri birbirine denk olan besinler) sunmak. 6- Diabetin komplikasyonlar n n geliflmesi durumunda (nefropati, hipertansiyon vs.) ve/veya sekonder hastal klar n varl nda diyet tedavisinde gerekli de ifliklikleri yapmak. 90

5 T P II D ABETES MELL TUS TA D YET TEDAV S KAYNAKLAR 1. Anderson JM. Nutrition management of diabetes mellitus. Modern Nutrition in Health and Disease. (Eds. Shils E. Young VR.) Lea and Febiger, Philadelphia, USA, 1988 pp Friedman GF: Diet in the treatment of diabetes mellitus. Modern Nutrition in Health and disease. (Eds. Goodhart RS, Shils E.) Lea and Febiger, Philadelphia, USA, 1980, pp Vinil A, Wing RA. Nutritional management of the person with diabetes. Diabetes Mellitus, Theory and Practice. (Eds. Rifkin H, Porte D) Elsevier Science Publishing Co. Inc, Amsterdam, 1990, pp Nutrition Sub-Committee of the British Diabetic Association s Medical Advisory Committee: The role of the dietitian in the management of the diabetic - a policy statement by the British Diabetic Association. Human Nutrition: Applied Nutrition 1982, 36A, American Diabetes Association. Nutrition recommendations and principles for people with diabetes mellitus. Diabetes Care 1997; 20 (supp 1): Kahn R. Pathophsiology of Diabetes Mellitus: An overview. Joslin s Diabetes Mellitus. (Ed. Marble A, Krall LP, Bradley RF, Hritlieb AR, Soeldner JS) Lea and Febiger, Philadelphia, USA, 1985, pp Shuman CR. Dietary management of diabetes mellitus. (Eds. Gallwoy JA; Potvin SH, Shuman CR) Lilly Research Laboratories, Indiana, 1988, pp Bantle JP. The dietary treatment of diabetes mellitus. Med Clin North Am 1988, 72: Lean MEJ, Powrie JK, Anderuson SA, Garthwaile PH: Obesity, weight loss and prognosis in type 2 diabetics. Diabetic Medicine 1990; 7: Baysal A, Güneyli U, Bozkurt, N, Keçecio lu S, Aksoy M: fiiflmanl k Diyet El Kitab Hacettepe Üniversitesi Yay nlar A44, Ankara, 1988, pp Pi Sunnyer FX: Obesity. In JB & Wyngarden, LH Smith (Eds), Cecil Textbook of Medicine WB Saunders Company; Tokyo 1988, pp Drury MI: Nutritional plan and exercise. Diabetes Mellitus. Secont Edition, pp 62-67, Shuman CR: Dietary Management of Diabetes Mellitus. Diabetes Mellitus, 9 th Edition, Edited by John A. Galloway. Copyright by Eli Lilly and Company, 1988, pp