OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİNE GİRİŞ. Editör Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR. Yazarlar

Transkript

1 OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİNE GİRİŞ Editör Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR Yazarlar Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR Yrd. Doç. Dr. Nalan KURU TURAŞLI Yrd. Doç. Dr. Özcan DOĞAN Yrd. Doç. Dr. H. Elif DAĞLIOĞLU Yrd. Doç. Dr. Servet ŞEN Yrd. Doç. Dr. Havise ÇAKMAK GÜLEÇ Yrd. Doç. Dr. Ebru DERETARLA GÜL Yrd. Doç. Dr. Zeynep ALAT Yrd. Doç. Dr. Nilay DEREOBALI Öğr. Gör. Ümit ARSLAN Yrd. Doç. Dr. Dilek ACER Öğr. Gör. Dr. Tülin GÜLER 3. Baskı Ankara, 2009

2 OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİNE GİRİŞ Editör/ Prof. D r. Gelengül HA KTAN IR Bu kitabın basım, yayın, satış haklan Anı Yayıncılık San. Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Anılan Kuruluşun izini alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Yayıncı Sertifika No ISBN Kapak Tasarımı D izgi-m izanpaj Baskı Tel Anı Yayıncılık Anı Yayıncılık - Gamze ŞAHİN Sözkesen OFSET Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/ Ankara T e l: pbx e-posta : aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http: / /. aniyayincilik.com.tr

3 Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR Lisans öğrenimini yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksek O- kulu Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümünde; yüksek lisans öğrenimini yılları arasında Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi (Çocuk Gelişimi) Anabilim Dalında yapmıştır yılları arasında ise Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi (Çocuk Gelişimi) Anabilim Dalı'ında doktora öğrenimini tamamlamıştır yılları arasında iki farklı özel anaokulunda öğretmenlik yapmış, 1984'de A.Ü. Ev Ekonomisi Y.O. Çocuk Gelişimi Anabilim Dalma Araştırma Görevlisi olarak atanmıştır yılında aynı yerde Yardımcı Doçentlik Kadrosuna atanmış, 1997'de Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Alanında Doçentlik Ünvan ve Yetkisini almıştır yılında A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi İlköğretim Bölümü Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalında doçentlik kadrosuna atanmış ve öğretim üyeliği görevinin yanı sıra farklı kurumlar tarafından farklı ülkelerde düzenlenen eğitim seminerlerine, kongre, konferans ve atölye çalışmalarına katılarak eğitimini ve çalışmalarını sürdürmüştür yılından itibaren Dünya Erken Çocukluk Eğitimi Teşkilatının-OMEP: Organisation Mondiale Pour L'Education Prescolaire - Milli Komitesi olan "Türkiye Okul Öncesi Eğitimini Geliştirme Derneği" nin Genel Başkanlığını da yapmakta olan Gelengül Haktanır, Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Merkez Kurulu üyeliğinin yanı sıra Üniversite ve Fakültenin birçok komisyonunda çalışmaktadır yılında profesörlük kadrosuna atanan ve alanında birçok yayın yapan Gelengül Haktanır, Milli Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitimi Genel Müdürlüğü'nün birçok hizmet içi eğitim çalışmasına ve Başkanı olduğu Derneğin bütün gönüllü çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Halen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi İlköğretim Bölümü Başkanlığı ve Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalı Başkanlığı görevlerini sürdürmektedir.

4 ÖNSÖZ "Okul Öncesi Eğitime Giriş" başlıklı kitabımız Eğitim Fakültelerindeki Okul Öncesi Öğretmenliği Lisans Programlan'nın birinci sınıf dersleri arasında yer alan aynı adlı ders için hazırlanmış bir yayındır. Lisans programlarında gerçekleşen yeniden düzenleme çalışmasıyla açılan bu dersin kitabına olan ihtiyacı Anı Yayıncılık sahibi Sayın Özer Daşcan'ın görmesi ve benimle görüşmesinin ardından yaz döneminde çalışmalarımız başladı. Farklı üniversitelerin konu ile ilgili bölümlerinde çalışan öğretim elemanlarının kitabın bölümlerini derlemesinin, kitaba zenginlik ve renk katacağı düşüncesiyle on bir bölüm için on bir ayrı üniversite öğretim elemanı ile görüştük. Son derece hızlı bir çalışma temposuyla bu çalışmayı tamamladık. Kitabın hazırlanma sürecinde öneri ve düzeltmelerimi dikkate alarak değişik kaynaklar kullanıp özgün derlemeler hazırlayan değerli yazarlara çok teşekkür ederim. Çalışmanın başında tahmin ve arzu ettiğim gibi kitaba hepsi ayrı bir renk kattılar. Sayın Özer Daşcan'a bu öneriyi bana, dolayısıyla yazarlara yaptığı ve alanımıza böyle bir katkı getirmemize aracı olduğu için; Anı Yayıncılık yetkili ve çalışanlarına da kitabın hazırlanmasında gösterdikleri çaba ve özen için yazarlar ve kendi adıma çok teşekkür ederim. Sevgili öğrencilerimiz, alanımıza ilgi duyan değerli okuyucular, bu kitap, okul öncesi dönemdeki bir çocuğun gelişimsel özellikleri ve gereksinimleri hakkında bizlere temel bilgiler vermektedir. Okul öncesi dönemdeki çocukların nasıl bir eğitim alması gerektiği, ülkemizde ve çeşitli ülkelerde bu konuda neler yapıldığı ve öğretmenlerin nasıl yetişmesi gerektiği konularını güncel araştırma bulgularıyla tartışmaktadır. Çocuğun sosyal ve fiziksel çevresi ile eğitim ortamlarının özelliklerini ortaya koyarak, ailelerin özellikle yaşamının bu dönemindeki çocuklar için ö- nemini vurgulamaktadır. Kitabın, "Çocukların Eğitimi İçin Doğumdan Sonra Okuldan Önce Neler Yapılıyor? Neler Yapılmalıdır?" sorularının yanıtlarını bizlere sunarak alana katkı getirmesini diliyorum. 23 Eylül 2007, Ankara Prof. Dr. Gelengül Haktanır

5 İÇİNDEKİLER Önsöz iv Okul Öncesi Eğitimin Tanımı, Kapsamı ve Önemi Giriş... 1 Okul Öncesi Eğitimin Tanımı ve Kapsamı...2 Okul Öncesi Eğitimin Am açları... 4 Okul Öncesi Eğitimin Önemi ve Gerekliliği...6 Kaynakça...22 Okul Öncesi Eğitime Temel Olan Görüşler Giriş Geçmiş Çağlarda Etkin Olan Görüşler...26 Günümüzde Etkin Olan Görüşler Kaynakça V Okul Öncesi Öğretmeninin Özellikleri ve Okul Öncesi Eğitime Öğretmen Yetiştirme Giriş Öğretmenlik Mesleğinin Genel Özellikleri...41 Okul Öncesi Öğretmeninin Nitelikleri...42 Okul Öncesi Öğretmeninin Genel Yeterlikleri...44 Okul Öncesi Öğretmenin Özel Alan Yeterlikleri Türkiye'de Okul Öncesi Öğretmeni Yetiştirme Diğer Ülkelerde Okul Öncesi Öğretmeni Yetiştirme Kaynakça Okul Öncesi Dönem Çocuklarının Temel Özellikleri ve Gereksinimleri Giriş Okul Öncesi Dönem Çocuklarının Temel Özellikleri Okul Öncesi Dönem Çocuklarının Gereksinimleri Kendini Kanıtlama ve Özgürlük Sağlık, Temizlik ve Tehlikelerden Korunma Uyku Kaynakça v

6 Okul Öncesi Eğitimin Temel İlkeleri Giriş Okul Öncesi Eğitimin Temel İlkeleri Kaynakça Türkiye'de Okul Öncesi Eğitim Giriş Cumhuriyet Öncesi Dönem Cumhuriyet Dönemi Milli Eğitim Şuralarında Okul Öncesi Eğitim Okul Öncesi Eğitimle İlgili Bazı Yasal Düzenlemeler Kalkınma Planlarında Okul Öncesi Eğitimin Yeri Türkiye'de Okul Öncesi Eğitim Kurumlan Türkiye'de Okul Öncesi Eğitim Modelleri ve Katılımcılar Kaynakça Çeşitli Ülkelerde Okul Öncesi E ğitim Giriş Çin Halk Cumhuriyeti Amerika Birleşik Devletleri İtalya Yeni Zelanda Avustralya İsrail Kaynakça Okul Öncesi Eğitim de Tem el Becerilerin ve Sosyal Davranışların Kazandırılm ası Giriş Psikomotor Becerilerin Kazandırılması Bilişsel Becerilerin Kazandırılması Dil Becerilerinin Kazandırılması Sosyal Becerilerin Kazandırılması Duygusal Becerilerin Kazandırılması Öz Bakım Becerilerinin Kazandırılması Kaynakça vı

7 Okul Öncesi Eğitim K urum larının Fiziksel ve Eğitsel O rtam ları Giriş Okul Öncesi Eğitim Kurumu İç M ekanları Okul Öncesi Eğitim Kurumu Dış M ekanları Kaynakça Okul Öncesi Eğitim ve Kitle İletişim Araçları Giriş İletişim ve Kitle İletişim Araçları Okul Öncesi Eğitim ve Görsel Kitle İletişim A raçları Okul Öncesi Eğitim ve İşitsel Kitle İletişim Araçları Okul Öncesi Eğitim ve Görsel - İşitsel Kitle İletişim Araçları Kaynakça Okul Öncesi Eğitimde Ailenin Önemi ve Okul Aile İşbirliği Giriş Okul Öncesi Eğitimde Ailenin Yeri ve Ö nem i Okul Aile İş Birliği Okul Öncesi Eğitim Programlarında Aile Katılımı Kaynakça Türkiye C um huriyeti'nin Kuruluşunun 100'üncü Yılına Doğru Ülkemizde Okul Öncesi E ğ itim Giriş Okul Öncesi Eğitim Ülkemizde Okul Öncesi Eğitimin Durumu ve Son Gelişmeler Okul Öncesi Eğitim Alanında Çalışan Öğretmenler Okul Öncesi Öğretmenliği Lisans Programını Yürüten Anabilim Dallarının Durumu Sonuç Kaynakça...341

8

9 OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİN TANIMI KAPSAMI VE ÖNEMİ Yrd. Doç. Dr. Nalan KURU TURAŞLI, 1996 yılında Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesinden mezun olmuştur. Bir süre Trakya Üniversitesi Vakfı Uygulama Anaokulu nda öğretmen olarak görev yaptıktan sonra, yıllan arasında Trakya ve Maltepe Üniversitelerine bağlı anaokullarında akademik ve idari çeşitli görevlerde bulunmuştur. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Okul Öncesi Eğitimi Programından 2000 yılında yüksek lisans; 2006 yılında ise doktora derecesi almıştır. Halen Kocaeli Ü- niversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Okul öncesi eğitim alanında ulusal ve uluslararası çeşitli yayınları bulunmaktadır. Giriş İnsanın gelişim öyküsü doğum öncesi dönemde başlayarak yaşam sonlanıncaya kadar devam eden, bir çok unsurun etkilediği, birikimsel yapıya sahip ve genel olarak tüm insanlarda aynı aşamaları içermekle birlikte yine de her insanda farklı gözlemlenen bir doğal süreçtir. Bu süreçte fizyolojik ve psikolojik faktörler çoğu kez iç içe girmekte ve gelişimin doğasını karşılıklı olarak etkilemektedir ( Aydın,2002). Doğumdan altı yaş sonuna kadar olan okul öncesi yaşlar yaşam süreci içinde en önemli ve kritik dönemeçlerden biridir. Çocuğun gelişimi ile ilgili olarak ortaya çıkan bir çok eksik durumun ya da aksaklığın genellikle okul öncesi dönemde yapılan hatalarla ilgisi olduğu bilinmektedir (Demoulin,!999).

10 Yaşamın temelini oluşturan okul öncesi eğitimi döneminin özellikleri; zihinsel, duygusal, sosyal, fiziksel ve dil alanında gerçekleşen iç içe ve birbirine bağlı karmaşık süreçleri bilmeyi, desteklemeyi, geliştirmeyi, ihtiyaçları anlamayı ve onlara uygun eğitsel ortamı düzenleyebilmeyi gerektirmektedir. Bu süreçleri ve ihtiyaçları dikkate alan eğitsel çabalar, eğitim alanının ihtiyaçlarına cevap verdiği gibi, uzun vadede bir çok olumlu etkiyi de beraberinde getirmektedir (Turaşlı,2000). Okul Öncesi Eğitimin Tanımı ve Kapsamı 0-6 yaş grubu çocukların eğitimini kapsayan "okul öncesi eğitim" terimi çeşitli kaynaklarda farklı biçimlerde tanımlanmaktadır: 14. Milli Eğitim Şurasında Okul Öncesi Eğitimi, "0-72 ay grubundaki çocukların gelişim düzeylerine ve bireysel özelliklerine uygun, zengin uyarıcı ve çevre imkanları sağlayan, onlarm bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönden gelişmelerini destekleyen, onları toplumun kültürel değerleri doğrultusunda en iyi biçimde yönlendiren ve ilköğretime hazırlayan, temel eğitim bütünlüğü içerisinde yer alan bir eğitim süreci" olarak tanımlanmıştır (MEB, 1993). Bir başka açıdan, "okul öncesi eğitimi çocuğun doğduğu günden temel eğitime başladığı güne kadar geçen yılları kapsayan çocukların daha sonraki yaşamlarında önemli rol oynayan, bedensel, psikomotor, soysalduygusal, zihinsel ve dil gelişimlerinin büyük ölçüde tamamlandığı, şekillendiği, ailelerde ve kurumlarda verilen eğitim süreci" olarak da tanımlanabilir (Aral vd.,2002). Farklı bir tanımla, okul öncesi eğitimi, "0-72 aylık çocukların, tüm gelişimlerini toplumun kültürel değerleri doğrultusunda yönlendiren, duyguların gelişimini ve algılama gücünü arttırarak akıl yürütme sürecinde ona yardımcı olan ve yaratıcılığını geliştiren, kendini ifade etmesini ve öz denetimini kazanmasını sağlayan sistemli bir eğitim sürecidir" (Yılmaz, 2003). 0-6 yaş arası çocuklarm gelişimlerini sağlamaya yönelik sistemli, organize ve planlı her türlü eğitim etkinliklerine genel olarak " okul öncesi eğitim" denilmektedir (Ural ve Ramazan, 2007). "Okul öncesi eğitimi, doğumdan, ilkokulun başlangıcına kadar olan çocukluk yıllarını içine alan; bu yaş çocuklarının bireysel özelliklerine ve 2

11 gelişimsel düzeylerine uygun, zengin uyarıcı çevre olanakları sağlayan; onların tüm gelişmelerini toplumun kültürel değerleri ve özellikleri doğrultusunda, en iyi biçimde yönlendiren bir eğitim sürecidir" (Oğuzkan ve Oral,1997). Görüldüğü gibi çeşitli kaynaklar okul öncesi eğitimi farklı yönleri ile ele almakla birlikte tanımlarda bazı ortak noktalar da ortaya çıkmaktadır. Tüm bu ortak noktalar göz önüne alındığında : Okul Öncesi Eğitim ; < Çocuğun doğumu itibari ile 6 yaşma kadar olan zaman dilimi i- çinde (0-72 ay), Çocuğun tüm gelişim alanlarını (bilişsel, dil, duygusal-sosyal, fiziksel, psiko-motor, kişisel) desteklemeye yönelik, Gelişimsel özelliklerine ve bireysel farklılıklarına uygun, Mevcut potansiyelini ortaya çıkarmasını, geliştirmesini ve kendini ifade etmesini amaçlayan, İlköğretimin gerektirdiği zihinsel ve duygusal-sosyal yeterliliklere ulaşmasını diğer bir deyişle ilköğretime hazırlığını sağlayan, Çocuğun bulunduğu toplumun kültürel değerlerini tanımasını, benimsemesini ve topluma uyumunu gözeten, Tüm bunlar için uygun ve uyarıcı bir çevre olanağı sunan, Bir okul öncesi eğitim kurumunda, ailede ya da alternatif programlarda verilen sistemli ve planlı bir eğitim süreci olarak tanımlanabilir. Ülkemizde "Okul Öncesi Eğitim" kavramının son yıllarda sıklıkla "Erken çocukluk eğitimi" kavramı ile karıştırılarak birbirlerinin yerine kullanıldığı görülmektedir. Oldukça ortak noktalar içermekle birlikte bu iki terim birbirinden farklı iki eğitim dönemini işaret etmektedir. Dünyada 74 üye ülkesi bulunan ve 1948 yılından bu yana çocuklar yararına çalışan bir sivil toplum kuruluşu olan OMEP (World Organization for Early Childhood Education-Dünya Erken Çocukluk Eğitimi Örgütü) "Erken Çocukluk Dönemi Eğitimi " (Early ChildHfood Education) terimini, 0-8 yaş grubu çocukları içine alacak şekilde tanımlamaktadır ( htmlr). Buna göre ı 3

12 erken çocukluk eğitimi ülkemizde ilköğretimin 3. yılma kadar olan dönemi içermektedir. Yine birçok kaynakta, erken çocukluk dönemine ilişkin yapılan çalışmaların 0-8 yaş dönemini kapsadığı ve 0-6 yaş arasındaki dönemin erken çocukluk dönemi içinde yer alan önemli ilk basamak olduğu vurgulanmaktadır. OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİN AMAÇLARI Okul öncesi eğitimin amaçları Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları çerçevesinde belirlenmektedir. Aşağıda verilen genel amaçlar ülkemizde tüm diğer eğitim basamaklarına olduğu gibi okul öncesi eğitimine de rehberlik yapmaktadır: Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları: Türk Millî Eğitiminin genel amacı, Türk Milletinin bütün fertlerini, 1. Atatürk inkılâp ve ilkelerine ve Anayasa da ifadesini bulan Atatürk Milliyetçiliğine bağlı; Türk Milleti'nin milli, ahlâki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan; insan haklarına ve Anayasa nın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek, 2. Beden, zihin, ahlâk, ruh ve duygu bakımından dengeli ve sağlıklı şekilde geliştirilmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip; insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren ve topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek, 3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranış ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarmı sağlamak, Böylece, bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluğunu artırmak; öte yandan millî birlik ve bütünlük içinde ikti-j sadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve ni- 4

13 hayet Türk Milletim çağdaş uygarlığın yapıcı yaratıcı seçkin bir ortağı> yapmaktır ( MEB, 2006). Bu amaçlar ışığında ülkemizde okul öncesi eğitimin amaçları ise aşağıdaki gibi sıralanmaktadır: Okul Öncesi Eğitimin Am açları: Okul öncesi eğitimin amaçları, Türk Millî Eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak; 1. Çocuklarm beden, zihin ve duygu gelişimini ve iyi alışkanlıklar kazanmasını sağlamak, 2. Onları ilköğretime hazırlamak, ««t, l ll -,, r-, n ıj» ^ 3. Şartları elverişsiz çevrelerden ve ailelerden gelen çocuklar için ortak bir yetiştirme ortamı yaratmak, 4. Çocukların Türkçe'yi doğru ve güzel konuşmalarını sağlamaktır (MEB, 2006). Görüldüğü gibi ülkemizde okul öncesi eğitimin öncelikli hedefleri arasında çocuklarm gelişimlerini desteklemek ve ilköğretime hazırlanmalarını sağlamak kadar, çocuklar arasındaki fırsat eşitsizliklerini ortadan kaldırmak da vardır. Zira, her toplum kendi ihtiyaçları doğrultusunda eğitim önceliklerini belirlemektedir. Ancak okul öncesi eğitimi alanında tüm toplumlarda ortak olan bazı hedefler de bulunmaktadır. Okul öncesi eğitimin evrensel amaçları olarak sayılabilecek görüşler, OMEP'in uzun süre başkanlığını yapan, ünlü eğitimci Mialaret tarafından şöyle ifade edilmiştir ( Oktay,1999). Toplumsal Amaçlar: a. Çalışan kadınların çocuklarına bakmak, b. Her çocuğa eğitim sağlamak ve onlarm bireysel gelişimlerine katkıda bulunmak, c. Çocukların birbirleriyle ve başkalarıyla ilişki içinde bulunmasına, sosyalleşmesine çok önemli katkılarda bulunmak. Eğitici Amaçlar: Çocuğun duyu organlarını eğitmek, çevreye olan duyarlılığını arttırmak (renge, sese, estetiğe.) 3T Gelişimsel Amaçlar: Çocuğun doğal gelişimini temel alarak, gelişimle ilgili tecrübelerine önem vermek.