T.C. Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü İzleme, Değerlendirme ve Analiz Dairesi HAKKARİ İL RAPORU

Transkript

1 T.C. Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü İzleme, Değerlendirme ve Analiz Dairesi HAKKARİ İL RAPORU

2 KALKINMA AJANSLARI Ülkemizde ajanslar; kalkınmanın ülke sathında dengeli olarak yayılmasına, yerel potansiyelin harekete geçirilmesine, ilgili kesimler arası işbirliği ve ile şim ağlarının oluşturulması ve yaygınlaş rılmasına, böylece ekonomik ve sosyal kalkınmaya hizmet etmek amacıyla 5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun çerçevesinde kurulmuşlardır. Ajanslar, tüzel kişiliği haiz ve 5449 sayılı Kanun ile düzenlenmemiş bütün işlemlerinde özel hukuk hükümlerine tabi kurumlar olup ajansların ulusal koordinasyonu Kalkınma Bakanlığı tara ndan sağlanmaktadır yılında 243 olan kalkınma ajansı çalışan sayısı, 2010 yılında 795, Eylül 2011 i barıyla 865 e ulaşmış r. Kalkınma ajansları Eylül 2011 i barıyla 1,1 milyar TL lik destekleme duyurusuna çıkmış bunların 530 milyon TL lik kısmını sözleşmeye bağlamış olup kalan kısmın süreci devam etmektedir. Bu güne kadar sözleşmeye bağlanan tutardan 220 milyon TL lik destekleme gerçekleş rilmiş r. Ajanslar destekleme faaliyetlerinde eş finansman yöntemiyle çalışmakta olup proje sahibi de projenin gerçekleşmesine katkıda bulunmaktadır. Eylül 2011 i barıyla kapanan ve süreci devam etmekte olan toplam proje başvurusundan kabul edilen proje birlikte değerlendirildiğinde ajanslar toplam 1,1 milyar TL büyüklüğünde kaynağı da harekete geçirmiş r. DOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı kurulduğu günden bu yana Bölge de fark yaratacak çalışmalara imza atmış r. Ajans, personel alım sürecini tamamlamasının hemen ardından 2009 KOBİ Mali Destek Programı ve 2010 KOBİ Mali Destek Programı ile Bölge işletmelerinin rekabet edebilirliğine katkı sağlamış ve 26 Kalkınma Ajansı içerisinde ilk olarak Modern Büyükbaş Hayvancılık İşletmelerinin Yaygınlaş rılması Mali Destek Programına destek vererek Bölge de farkındalık yaratmış r. Yine 2011 yılında Doğrudan Faaliyet Desteği ve Teknik Destek Programı ile Bölge ye etkin ve hızlı bir şekilde hizmet etmeye devam etmektedir. Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı kurulduğu günden i baren Bölge Planı çalışmalarına başlamış ilk olarak 2009 yılında Ön Bölgesel Gelişme Planı nı oluşturmuş ve akabinde Bölge nin potansiyel ve önceliklerini daha detaylı bir şekilde ortaya koyacak Bölge Planı nı oluşturmak üzere, literatür taraması ve saha çalışmalarını yoğunlaş rmış, en son kullanılan güncel veriler ve Bölge deki ilgili tüm kamu kurum ve kuruluşları, meslek örgütleri, sivil toplum kuruluşları ve üniversitelerle görüşerek ka lımcı bir anlayışla DAKA Bölge Planı nı hazırlamış r. DAKA Bölge Planı stratejik bir doküman olup, yılları arasında TRB2 Bölgesi nin yol haritasını çizecek r. DAKA Ön Bölgesel Gelişme Planı stratejileri çerçevesinde uygulanan 2009 KOBİ Mali Destek Programı kapsamında 549 proje başvurusu alınmış ve 71 proje destek almaya hak kazanmış r. 68 projenin sözleşmesi imzalanmış r. Bu projelerin 65 i başarıyla uygulanmış r. DAKA Bölge Planı hedef ve stratejileri çerçevesinde ise uygulanan 2010 KOBİ Mali Destek Programı kapsamında 245 proje başvurusu alınmış, 51 proje destek almaya hak kazanmış, 2010 Model büyükbaş Hayvancılık İşletmelerinin Yaygınlaş rılması Mali Destek Programı kapsamında ise 215 proje başvurusu alınmış bunlardan 37 proje destek almaya hak kazanmış r. 1 / 15

3 A. BEŞERİ VE SOSYAL GÖSTERGELER A.1 Demografik Göstergeler Hakkâri İli nin kırsal alanlarında yeterli is hdam olanaklarının olmaması, arazinin engebeli oluşu, terör nedeniyle güvenlik şartlarının zafiyete uğraması, miras yoluyla arazilerin bölünmesi, kan davası, yayla yasağı vb. Hakkâri dışına göçün başlıca nedenleri arasında sayılabilir. İl in kentleşme oranı (%54) Ülke ortalamasının (%76) al nda kalmasına rağmen TRB2 Bölgesi nin (%48,8) en yüksek kentleşme oranına sahip İli dir. Hakkâri nin toplam bağımlılık oranı (%72,5) olarak Ülke ortalamasının (%48,9) oldukça üstünde yer alırken, TRB2 Bölgesi nin (%77,1) en düşük oranına sahip r. Genç nüfusun ülke ortalamasının yaklaşık iki ka kadar olması, İl de is hdam olanaklarının ar rılmasını kaçınılmaz kılmaktadır. A.2 Eğitim Sayı Yüzde Sayı Yüzde Okuma Yazma Bilmeyen , ,94 Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmemiş , ,84 İlkokul Mezunu , ,43 İlköğretim Mezunu , ,28 Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu , ,24 Lise veya Dengi Okul Mezunu , ,46 Yüksekokul veya Fakülte Mezunu , ,53 Yüksek Lisans Mezunu 341 0, ,24 Doktora Mezunu 47 0, ,04 2 / 15

4 HAKKARİ TRB2 TÜRKİYE Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı Mezun Öğrenci Sayısı Okuyan Öğrenci Sayısı Toplam Öğretim Elemanı / 15

5 Okul öncesi öğrenci sayısı dikkate alındığında, Hakkâri 3 iken Ülke ortalamasının oldukça al nda seyretmektedir. Hakkâri il ve ilçelerinde eği m alanında fiziki altyapı geliş rmek adına kamu ya rımları artarak devam etmesine rağmen özel sektör İl de sınavlara hazırlık kurumları dışında varlığını göstermemektedir. A.3 Sağlık HAKKARİ Hakkâri İli nde kişi başına düşen uzman hekim, diş hekimi, yatak sayısı ve eczane oranında Türkiye ortalamalarının al nda yer almaktadır. Hakkâri İli ne sağlık altyapısı bakımından yeni ya rımlar yapılmasına rağmen, göçün yara ğı hızlı kent nüfusu ar ş hızı bu altyapıyı yetersiz kalmasına yol açmaktadır. Özellikle İl, sağlık personeli açısından büyük sıkın lar yaşamaktadır. A.4 Sosyal Güvenlik 2010 Toplam Sosyal Güvenlik Kapsamı (Aktif+Pasif+Yeşilkart) Toplam Sosyal Güvenlik Kapsamı (Yeşil Kartlılar Hariç) Sosyal Güvenlik Kapsamının İl Nüfus Oranı (Yeşil Kart Hariç ) 48,26 Sosyal Güvenlik Kapsamı Dışında Kalan Nüfus Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu Hakkâri İli nde yeşil kart sahipliğine bakıldığında, nüfusun %48'inin yeşil kart sahibi olduğu ve bu oranın Türkiye'nin toplam 1,34'üne tekabül e ği görülmektedir. İl de yaşayan kişilerin % 96,4'ü sosyal güvenlik kapsamındayken, sosyal güvenlik kapsamı dışında kalan % 3,6'lık kesimin yoksulluğa maruz kalma riskleri yüksek r. TRB2 Bölgesi içinde sosyal güvenlik kapsamında olan nüfus açısından en avantajlı il Hakkâri dir. 4 / 15

6 A.5 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yardımları (TL) Periyodik Yardımlar Sağlık Yardımı Sosyal Yardım Yatırım Yardımı Eğitim Yardımı Gıda Yardımı TOPLAM Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yardımlarının Türkiye İçindeki Payı (Yüzde) Periyodik Yardımlar 0,81 0,73 0,75 0,8 0,71 0,73 0,81 0,66 Sağlık Yardımı 0,03 0,08 0,1 0,25 0,56 1,27 2,95 0,47 Sosyal Yardım 2,84 3,94 0 0,2 0,28 0,27 0,47 3,13 Yatırım Yardımı Eğitim Yardımı 0,75 0,63 0,64 0,64 0,64 0,63 0,65 0,64 Gıda Yardımı 0,37 0,63 0,63 0,64 0,64 0,64 0,65 0,64 Kaynak: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Hakkâri İli ne Sosyal yardımlaşma ve dayanışma vak yardımlarının toplam tutarı yaklaşık 2,5 kat ar ş göstermiş r. Yardımlar içinde en ciddi ar ş sağlık yardımlarında yaşanmış r. Sağlık yardımı dışındaki tüm yardımlarda oran olarak düşüş gerçekleşmiş r. Hakkâri İli nin Türkiye içindeki periyodik yardımlardan aldığı pay döneminde yaklaşık % 19 oranında azalmış r. B. İKTİSADİ GÖSTERGELER B.1 Gayri Safi Katma Değer (GSKD) HAKKARİ 5 / 15

7 TRB2 Bölgesi GSKD'si 2004 yılında yaklaşık 7,9 milyon TL iken 2008 yılında yaklaşık 9,7 milyon TL olarak gerçekleşmiş r. Ancak bu ar şa rağmen ülke GSKD içerisindeki payında 2004 ile 2008 arasında önemli bir değişiklik göstermeyerek % 1,01 civarında gerçekleşmiş r. GSKD'nin sektörel dağılımında ise; hizmetler sektöründe söz konusu yıllar arasında ar ş yaşanarak % 62,90, tarım sektörü ve sanayi sektöründe düşüş yaşanarak sırasıyla % 21,34 ve % 15,76 olarak gerçekleşmiş r ancak söz konusu değişiklikler % 4'ü aşmamaktadır verileri için GSKD sektörel dağılımının ülke değerleri ile kıyaslama yapıldığında hizmetler sektöründe ülke oranı olan % 64,34'e yakın bir durum ortaya çıkmışken tarım ve sanayi sektöründe çok farklı bir resim ortaya çıkmaktadır. Ülke genelinde tarım sektörünün payı % 8,46 iken sanayi sektöründe % 27,20'dir. Kişi başına düşen GSKD değeri yılları arasında ABD Doları'ndan ABD Doları'na ar ş göstermesine rağmen 2008 yılı ülke GSKD değeri olan ABD Doları'nın çok al nda kalmış r. B.2 İstihdam Yapısı 6 / 15

8 7 / 15

9 TRB2 Bölgesi nde yılları arasında işsizlik oranı %10,6 dan %17 ye artmış r ve bu durum Türkiye de yaşanan işsizlik oranındaki ar şın (2004 te %10,8 den 2010 da %11,9 a) çok üstünde seyretmektedir. Bölge de yaşanan işsizlik yılları arasında cinsiyete göre is hdam ve işsizlik oranları incelendiğinde Bölge de erkek is hdam oranının ve işsizlik oranının kadın is hdam oranından ve işsizlik oranından yüksek olduğu gözlemlenmektedir. Hakkâri İli nde 2008 de %27,3 olan is hdam oranı 2009 yılında %30,7 ye yükselmiş r. B.3 Vergi Gelirleri Kaynak: Maliye Bakanlığı TRB2 Bölgesi ndeki illerde, Hakkari hariç olmak üzere, merkezi yöne m gelir/gider oranı yılları arasında değişik oranlarda ar ş göstermiş r. Hakkari de ise söz konusu oran 2004 yılında % 8,21 iken 2009 yılında % 3,30 a gerileyerek sert bir düşüş yaşamış r. Aynı şekilde vergi gelirlerinin merkezi yöne m gelirleri içindeki payı da sert bir düşüş yaşamış olup bir önceki yıl % 70,49 olan değer 2009 yılı için % 41,12 olarak gerçekleşmiş r. 8 / 15

10 B.4 Bankacılık Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği Hakkari İli nin kredi miktarları yılları arasında sürekli artan bir seyir izlemiş olmasına rağmen mevduat miktarları dalgalı bir seyir izlemiş r yılında kredi miktarı TL olarak gerçekleşirken 2009 yılına gelene kadar bu oran katlanarak TL olarak gerçekleşmiş r. Mevduat miktarı ise dalgalı bir seyir izlemesine rağmen %35 oranında ar ş göstermiş r. B.5 Şirket Sayısı 9 / 15

11 HAKKARİ TRB2 TÜRKİYE Yabancı Sermayeli Firma Sayısı (2010) Hakkari de kurulan şirket sermayelerinin Türkiye payına bakıldığında yılları arasında %0,07 ile %0,16 arasında seyre ği görülmektedir yılında ise bu oran %0,16 olarak gerçekleşmiş r. Kurulan şirket sayısı oranı ise %0,09 ile %0,13 arasında dalgalı bir seyir izlemiş r. B.6 Dış Ticaret yılları arasında TRB2 Bölgesi illerinde ihraca a Bölge de gerçekleşen eski verilere kıyasen önemli gelişim sağlanmış r. Ancak halen ihracat hacminin çok düşük düzeylerde kaldığı görülmektedir yılında neredeyse herhangi bir ihracat bulunmazken 2010 yılında Hakkari İli nde ihracat 271 milyon ABD Doları olarak gerçekleşmiş r yılında ithalat ise 18 milyon ABD Doları civarında seyretmiş r. 10 / 15

12 B.7 Bölgesel Gelişmişlik ve Rekabetçilik Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) 2003 Eğitim Sektörü Gelişmişlik Endeks Sırası (81 İl İçerisinde) 79 İmalat Sanayii Sektörü Gelişmişlik Endeks Sırası (81 İl İçerisinde) 79 Sağlık Sektörü Gelişmişlik Endeks Sırası (81 İl İçerisinde) 80 Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeks Sırası (81 İl İçerisinde) 77 TRB2Bölgesinin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeks Sırası (26 Bölge İçerisinde) 26 Rekabet Edilebilirlik Endeksi (URAK) Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi Endeksi Sıralaması Erişilebilirlik Endeksi Sıralaması Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Endeksi Sıralaması Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli Endeksi Sıralaması Genel Endeksteki Sırası Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Kaynak: URAK Hakkâri İli endeks sıralamasına göre 81 il içinde 77. sırada; TRB2 Bölge illeri arasında ise 2. sırada yer almaktadır. Hakkâri ili 81 il arasında eği m sektörü, imalat sanayi sektörü ve sağlık sektörü sıralamasında 79. ve 80. sıralarda yer almaktadır. B.8 Yenilik Kapasitesi Patent Başvuru Sayısı HAKKARİ TRB2 TÜRKİYE Türkiye Sırası (HAKKARİ) Marka Başvuru Sayısı HAKKARİ TRB2 TÜRKİYE Kaynak: Türk Patent Enstitüsü Hakkâri İli nde 5 yıl içerisinde patent başvuru sayısı toplamda 2'dir yılı temel alındığında patent başvurusu ile yenilikçilik kapasitesini geliş rme adına yapılan katkı il bazında Türkiye genelindeki patent başvurularının %0,03 üdür yılı i bari ile marka başvuru sayısında önemli bir ar ş olmuş ve 2010 yılına kadar yıllık başvuru sayısı 8 in al na düşmemiş r. C. ALTYAPI GÖSTERGELERİ C.1 Organize Sanayi Bölgesi (OSB) - Küçük Sanayi Sitesi (KSS) 2010 Tahsisi Yapılan OSB Parsellerinin Sayısı 0 Tahsisi Yapılan OSB Parsellerinin Alanı (ha) 0 Toplam OSB Parsel Sayısı KSS İşyeri Sayısı 100 KSS Ortalama Çalışan Sayısı 250 KSS İşyeri Doluluk Oranı (%) 100 Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı TRB2 Bölgesi sınırları içinde kalan Hakkâri İli adına tahsis edilmiş OSB alanının tasnif edilmesi üzerine ilde herhangi bir OSB parseli bulunmamaktadır. Hakkâri ili, bölgedeki 4 il arasında KSS işyeri sayısı (100), KSS ortalama çalışan sayısı (250) ve KSS işyeri doluluk oranı (%100) açısından 4. sırada yer almaktadır. Ancak KSS işyeri doluluk oranının %100 olması ilde üre min gelişmesindeki eğilimi göstermektedir. 11 / 15

13 C.2 Karayolu İl ve Devlet Yolu (km) Otoyol (km) Köy Yolu (km) HAKKARİ iline ait "Otoyol" verisi bulunmamaktadır. Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü Hakkâri İli ndeki özel otomobil sayısı yılları arasında bin kişiye 10 dan 11 e yükselmiş r. Bu bağlamda incelendiğinde, yılları arasında il ve devlet yollarında 105km lik bir ya rım yapılması karayolu ulaşımına olan ya rımın Bölgedeki 2.büyük karayolu ya rımı olmasına karşın eksik kaldığını ve özel otomobil alımında yavaşlama yaşandığını göstermektedir yılları arasında devlet yollarını kullanan yük taşımacılığında ve taşıt sayısında yaşanan düşüş ise care e alterna f ulaşım olanaklarının değerlendirildiğini göstermektedir. Buna ek olarak, aynı dönemde il ve devlet yollarını kullanan yolcu sayısının artması ise ildeki şehirlerarası otobüs ha nın gelişmekte olduğunu göstermektedir. İldeki bin kişi başına düşen özel otomobil sayısının Türkiye ortalamasından aşağıda olması ve yılları arasında 183 özel otomobilin artması ildeki otomobil sanayileşmesinin geri kaldığını göstermektedir. 12 / 15

14 C.3 Havayolu HAKKARİ iline ait "İç Hat Yolcu Sayısı" verisi bulunmamaktadır. HAKKARİ iline ait "Dış Hat Yolcu Sayısı" verisi bulunmamaktadır. Hakkâri İli ne ait İniş Kalkış Yapan Uçak Sayısı, İç Hat Yolcu Sayısı ve Dış Hat Yolcu Sayısı verileri bulunmamaktadır. Ancak Hakkâri ilinde havaalanı bulunmamakla birlikte Hakkâri İli Yüksekova İlçesi nde, 2010 yılında havaalanı temel atma töreni gerçekleş rilmiş olup 2014 yılında hizmete girmesi hedeflenmektedir. Söz konusu havalimanı çalışmalarının hızlandırılarak daha önceki bir tarihte hizmete kazandırılması Hakkari nin hem cari hem de sosyal açıdan ulusal ve uluslar arası düzeyde ile şimini ar rması açısından son derece büyük önem arz etmektedir. C.4 Demiryolu Demiryolu Hat Uzunluğu (km) HAKKARİ TRB2 TÜRKİYE Hakkâri iline ait Demiryolu Hat Uzunluğu verisi bulunmamaktadır. 13 / 15

15 C.5 Denizyolu HAKKARİ iline ait "Denizcilik" verisi bulunmamaktadır. Kaynak: Denizcilik Müsteşarlığı C.6 İletişim Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Hakkâri İli nde kişi başına düşen GSM abone sayısında yılları arasında 0,06 lık bir ar ş yaşanmış r. Bu ar ş ile Bölgedeki kişi başına cep telefonu sahipliğindeki ar ş(0,05) paralellik arz etmektedir. İlde her bir kişinin bir GSM aboneliğine sahip olmadığı ve Türkiye ortalamasının al nda kaldığı görünmektedir. Bilişim teknolojilerine erişimin en yaygın yolu olan internet kullanıcılığında ise ADSL abone sayılarına göre yılları arasında ar ş yaşanmış ve 2 yılda abone internete ulaşmış r. D. UYGULANAN POLİTİKALAR D.1 Teşvikler Belge Sayısı (Adet) İstihdam (Kişi) Sabit Yatırım (TL) Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Hakkâri İli nde yılları arasındaki teşvik belge sayısında genel bir ar ş eğilimi gözlenmektedir. Aynı dönemde teşvik sayısında radikal bir değişim olmamış ve il yıllık ortalama 4 adet teşvik almaktadır. Ancak sabit ya rım miktarları ve is hdam sayısı için aynı paralellikten bahsetmek mümkün değildir yılında başlayan sabit ya rım miktarındaki azalış eğilimi devam etmektedir geçiş döneminde sabit ya rım miktarındaki azalış yaklaşık 10 milyon TL değerindedir. Aynı dönemde is hdam sayısında %32 lik bir küçülme gerçekleşmiş r. 14 / 15

16 D.2 KÖYDES - BELDES - SODES KÖYDES Kaynak (Bin TL) Pay (%) ,5 1, ,96 1, , ,67 1, , ,35 1, ,76 1,41 BELDES ( ) Toplam Kaynak (Bin TL) Pay (%) 1.324,76 0,21 SODES Yıllar Toplamı Proje Sayısı SODES Destek Tutarı Proje Sayısı SODES Destek Tutarı Proje Sayısı SODES Destek Tutarı Proje Sayısı SODES Destek Tutarı İstihdam , ,4 Kültür, Sanat ve Spor Sosyal İçerme Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Hakkâri İli nde KÖYDES, BELDES ve SODES projeleri uygulanmaktadır. KÖYDES projesi ile yılları arasında İl e aktarılan kaynak toplamda yaklaşık TL dir. Hakkâri İli ne KÖYDES projesinin yıllık toplam kaynağının %1,5 i tahsis edilmektedir. BELDES projesi ile yılları arasında İl e tahsis edilen kaynak projenin yıllık toplam bütçesinin %0,21 ine tekabül etmektedir yılları arasında uygulanmaya başlayan SODES projelerinde ise ilk iki yılda herhangi bir kaynak aktarımı ve proje gerçekleşmemiş olmasına karşın 2010 yılında uygulanmaya başlayan proje toplam sayısı 45 r ve projelerde ağırlıklı olarak kültür, sanat ve spor ile sosyal içerme başlıkları öne çıkmaktadır. SODES ile yılları arası İl e aktarılan kaynak miktarı toplamda yaklaşık 6 milyon TL dir. D.3 Kamu Yatırımları Kaynak: Kalkınma Bakanlığı yılları arasındaki kamu ya rımları tahsisleri incelendiğinde; tahsislerin dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir ve 2010 yıllarında ar ş büyük bir oranda gerçekleşmişken 2003 ve 2008 yıllarında ise azalış büyük oranlarda gerçekleşmiş r. Kamu ya rımları tahsisleri açısından 2010 yılı Hakkari İli için zirve yılı olmuştur. 15 / 15