OSMANLI DEVLET NDE YEN LEfiME HAREKETLER ( )

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2837 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1795 OSMANLI DEVLET NDE YEN LEfiME HAREKETLER ( ) Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Selim KARAHASANO LU (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Gültekin YILDIZ (Ünite 2) Prof.Dr. Ali AKYILDIZ (Ünite 3, 5, 6) Doç.Dr. lhami YURDAKUL (Ünite 4) Doç.Dr. Yüksel ÇEL K (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. Ali AKYILDIZ ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Özlem Doruk Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vi Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l... 2 G R fi: K SYAN ARASINDA 18. YÜZYIL ( )... 3 K SYAN ARASINDA: III. AHMED DÖNEM ( )... 4 Nevflehirli Damad brahim Pafla n n Sadareti ( )... 4 Yirmisekiz Mehmed Çelebi... 5 brahim Müteferrika ve Matbaa... 6 Tercüme Faaliyetleri... 6 Dünyevilik, mar ve syan... 7 I. MAHMUD DAN I. ABDÜLHAM D E ARADA KALMIfi 59 YIL ( ) 8 I. Mahmud ( )... 8 III. Osman ( )... 9 III. Mustafa ( )... 9 I. Abdülhamid ( ) III. SEL M ( ) VE N ZAM-I CED D Selimiye Camii Vakas, II. Edirne Vakas, Vaka-y Selimiyye (May s 1807 syan ) yahut Nizam- Cedid e Muhalefet Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Askerî Düzenlemeler FRANSIZ DEVR M VE ZORUNLU VATANDAfi ASKERL NE GEÇ fi YUNAN SYANI VE YEN ÇER OCA I NIN KALDIRILIfiI II. MAHMUD DÖNEM NDE DÜZENL ORDUNUN KURULUfiU TANZ MAT DÖNEM NDE DÜZENL ORDU VE ZORUNLU ASKERL K ASKERÎ TEKNOLOJ TRANSFER VE OSMANLI ASKERÎ SANAY Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar dari Reformlar ( ) SALTANAT MAKAMI OLARAK MABEYN N GEL fi M SADARET N GEÇ RD DE fi M NEZARETLER N KURULMASI VE YEN HÜKÜMET S STEM Evkaf- Hümayun Nezareti Dahiliye Nezareti Hariciye Nezareti Maliye Nezareti Ticaret Nezareti Maarif-i Umumiyye Nezareti Divan- Deavi Nezareti MEfiVERET N YAYGINLAfiTIRILMASI: MECL SLER Hükümet Yap s n n Dönüflümü: Meclis-i Vükelâ ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Reformlar n Dinamosu: Meclis-i Vâlâ-y Ahkâm- Adliyye Meclis-i Maarif-i Umumiyye fiûra-y Devlet TAfiRA TEfiK LÂTINDA YAPILAN YEN L KLER Köy veya Mahalle daresi: Muhtarl k Teflkilât n n Kuruluflu Kaza Yönetimi Sancak/Liva Yönetimi Eyalet/Vilâyet Yönetimi Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 5. ÜN TE 6. ÜN TE E itim ve lmiye Teflkilât nda Yap lan Düzenlemeler LM YE TEfiK LÂTINDA YEN LEfiME Kad l k ve Naipli in Yeniden Düzenlenmesi YEN TARZ E T M S STEM VE AÇILAN OKULLAR Askeri Mektepler lk ve Orta Ö retim Mesleki E itim Özel Statülü Mektepler ve Darülfünun Gayrimüslim Cemaatlerle Yabanc lar n Açt Okullar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Tanzimat ve Osmanl l k Projesi TANZ MAT Tanzimat Ferman n n Haz rlan fl Tanzimat Ferman n n lân ve Kapsam Tanzimat Ferman n n Uygulan fl ltizam n Kald r lmas ve Muhass ll k Tecrübesi Reformlar n Denetlenmesi ve Kamuoyuyla Paylafl lmas ISLAHAT FERMANI Uluslararas Bask lar ve Ferman n Haz rlan fl Islahat Ferman n n çeri i Ferman n Uygulan fl TANZ MAT TAN SONRA YAPILAN HUKUK DÜZENLEMELER Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ktisadi Modernleflme DEVLET EL YLE SANAY LEfiME OSMANLI- NG L Z (BALTAL MANI) T CARET ANTLAfiMASI

5 çindekiler v OSMANLI PARA DÜZEN VE BANKACILIK MODERN AVRUPA T CARET VE fi RKET HUKUKUNUN GEL fi M DEM RYOLLARI VE ULAfiIMDA MODERNLEfiME OSMANLI DIfi BORÇLANMALARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bas n, Kamuoyu ve Yeni Osmanl lar YÜZYILDA OSMANLI KAMUOYU BASIN-YAYIN FAAL YETLER Matbaa ve Kitap Bas m Gazete ve Dergiler Yabanc Dilde Bas n Türkçe Bas n ÖRGÜTLÜ S YAS MUHALEFET Kuleli Vakas Meslek Cemiyeti Yeni Osmanl lar Hareketi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Osmanl da Toplumsal Yap ve De iflim OSMANLI DEVLET NDE SOSYAL YAPI Klasik Osmanl Sosyal Düzeni YÜZYILIN BAfiLARINDA YÖNET M VE TOPLUM Siyaset-Toplum liflkisi ve Etkileflimi Kamuoyu: Dolayl ve Do rudan Temas Bas n-yay n dari ve Toplumsal De iflimin Siyasi Haz rl k Aflamas DEVLET EL YLE ZORUNLU SOSYAL DE fi M Sosyal De iflim ve Entegrasyonun Hukuki Ad mlar Sosyal Yap da Yeni Katmanlar: flçiler ve Memurlar K l k K yafeti Devlet Eliyle Düzenleme YÜZYILDA GÜNDEL K YAfiAM VE DE fi M Gündelik Yaflam n Temel Karakteri ve Mekânlar Aile Yaflant s ve Kad n Alg s nda De iflim Yeni Ulafl m- letiflim mkânlar ve Sosyal Etkileflimin Artmas Gündelik Yaflamda Yeni Mekânlar ve Al flkanl klar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 8. ÜN TE

6 vi Önsöz Önsöz Özellikle sosyal bilimlerde kavramlar, birikime, bak fl aç s na, sahip olunan ideolojiye ve toplumsal tav r al fla göre farkl flekillerde tan mlanabilir. Modernleflme de bu gibi karmafl k ve flüphesiz çok yönlü tan mlar yap labilecek terimlerden birisidir. Nitekim, Bat n n tüm Bat d fl dünyay asimile etme siyaseti veya Bat Avrupa da ortaya ç kan medeniyet seviyesiyle arada oluflan mesafeyi kapatma gayreti ya da bir toplumun bütün yönleriyle de iflim sürecine girmesi gibi de iflik tan mlar yap lm flt r. Bunlar n yan nda, modernleflmeyi, Bat Avrupa da ortaya ç - k p dünyan n di er bölgelerine do ru yay lan, üzerinden âdeta bir silindir gibi geçti i dünyadaki yerel kültürleri kendine benzetip tekillefltiren, Bat Avrupa n n yerel de erler sistemini yaratt yeni medeniyetiyle birlikte dünyan n de iflik yerlerine do ru yayg nlaflt rarak di er medeniyetleri kendi etki alan na dahil ve mahkûm etmeye çal flan Avrupa medeniyetinin ulaflt seviyeyi talep eden bir de iflim süreci olarak tan mlayabiliriz. Avrupa medeniyetinin bu süreçte Bat d fl toplumlara sundu u öneri ve verdi- i mesaj asl nda çok nettir: k rk kat r m k rk sat r m tercihi; yani, ya bu yeni medeniyet dairesine girip kendi kültür ve medeniyet de erlerinden belli ve büyük ölçüde taviz vereceksin veya bu medeniyet dairesinin d fl nda kal p anakronik bir toplum ve devlet olarak tarih d fl kalacaks n. Teklif budur. Bugüne kadar modernleflme sürecine dahil olmufl devletlerde bu iki tercihin d fl nda bir üçüncü yolu bulabilen bir örne e rastlam yoruz; daha aç k bir ifadeyle, hem bu sürece kat - l p kendini yenileyerek güç kazanm fl ve hem de kendine ait de erler sistemini ve dünya tasavvurunu tamamen de il- önemli ölçüde muhafaza edebilmifl bir siyasi veya toplumsal yap örne ini tarih bize sunmuyor. Esasen, teoride, modernleflme=bat l laflma demek de ildir; ancak, bu sürece kat lan devletler ve toplumlar pratikte de iflen oranlarda da olsa Bat l lafl rlar. Zira, Bat Avrupa da ortaya ç kan modern medeniyet, de erlerinden ar nm fl bir olgu de ildir. Dolay s yla Bat Avrupa n n yerel de erler sistemi yeni medeniyetle birlikte dünyan n di er yörelerine do ru yayg nlafl p evrenselleflir. Böylece, bu süreçte, sürece dahil olan devletlerin kendi geleneksel de erler sistemi yerel bir mahiyete bürünerek anlam n yitirir ve de ersizleflir. Bu kitap, modernleflme gibi çok yönlü ve karmafl k bir serüvene dahil olan Osmanl Devleti nin geçirmifl oldu u çok katmanl, girift, içinde toplumsal ve siyasi çat flmalar bar nd ran buhranl bir de iflim sürecini ana hatlar yla ortaya koyabilmek için yaz ld. Bu süreci daha kolay ve sistematik bir biçimde aç klayabilmek için de iflim sürecinin ana konular kronolojik de il, tematik ve belli bir bütünlük içerisinde okuyucuya sunuldu. Sekiz bölümden oluflan kitab n birinci bölümünde, 18. yüzy l ve özellikle de III. Selim dönemi yenilikleri reformlar n zemi-

7 Önsöz vii nini oluflturan bir girifl olarak incelendi; ard ndan 19. yüzy l n son çeyre ine kadar Osmanl Devleti nde e itim ve ilmiye ile askeri, idari ve iktisadi alanlarda gerçeklefltirilen yenilikler tematik olarak incelendikten sonra bütün bu yeniliklerin toplumsal yap da meydana getirdi i de iflim, toplumun siyasi ve sosyal talepleri, bu talepleri dillendirme vas tas olarak bas n n ön plana ç k fl ve kamuoyunun yönetim üzerinde etkili bir güç haline gelme süreçleri ele al nd. Bütün bu de iflimlerin neticesinde, Osmanl sosyal yap s n n bir parças olan farkl etnik unsurlar n özellikle Frans z ihtilâlinin yayd milliyetçilik fikirlerinden etkilenerek ayr l kç taleplerle ortaya ç kmas n önleyebilmek ve ülke bütünlü ünü koruyabilmek amac yla dönemin devlet adamlar n n gelifltirdi i bir refleks olan Tanzimat projesi, yani farkl din ve etnisitelere mensup sosyal unsurlar n tamam n Osmanl l k kimli i alt nda bir arada tutabilme gayreti, ayr bir bölüm olarak incelendi ve bunun, Avrupa n n bask lar neticesinde de il, yerli bir proje oldu u tezi üzerinde duruldu. Osmanl Devleti nin yenileflme süreci, Osmanl n n geriledi i yaklafl m ndan âzade ve modernleflmeye pozitif bir anlam yüklemeksizin aç klanmaya gayret edildi. Ö rencilerin, ele al nan konular daha iyi kavrayabilmeleri için gerek ünitelerin içerisinde yer yer zikredilen gerekse yararlan lan kaynaklar k s mlar nda verilen kitap ve makaleleri okumalar yararl olacakt r. ncelenen konular ö rencilerin daha iyi kavrayabilmeleri amac yla ünitelerde kullan lan görseller yazarlar taraf ndan özenle seçildi. Bu görseller hem anlat lan konuyu daha da somutlaflt - r p anlafl l r hale getirmekte hem de metnin yo unlu unu hafifletmektedir. Bu kitap, siparifl, dizgi, tashih, bask gibi bu iflin mutfa n n fedakâr görevlilerinden, metinleri büyük bir titizlikle kaleme alan ünite yazarlar na kadar genifl bir ekibin insanüstü bir gayretle geceli gündüzlü çal flmas neticesinde ve k sa bir süre içerisinde ortaya ç kt. Eme i geçen herkese teflekkür ve bu kitab n yüzlerini göremedi imiz g yabi ö rencilerimize yararl olmas n temenni ediyorum. Editör Prof.Dr. Ali AKYILDIZ

8 1OSMANLI DEVLET NDE YEN LEfiME HAREKETLER ( ) Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Yenileflme, bat l laflma, modernleflme ve gerileme kavramlar n Osmanl Devleti nin 18. yüzy l ba lam nda tan mlayabilecek ve bu dönemi Lâle Devri ve Nizam- Cedid gibi hakim kategorilerin s n rl l klar n n ötesinde aç klayabilecek; Osmanl Devleti nin 18. yüzy lda geçirdi i de iflim ve dönüflümü izahta klasik çal flmalarla yeni araflt rmalardaki fikirleri karfl laflt rabilecek; Osmanl Devleti nin 18. yüzy ldaki askeri ve idari reformlar n kendi iç dinamikleri içerisinde aç klay p Osmanl Devleti ni etraf ndaki dünya ile iliflkilendirebilecek; 18. yüzy lda tahta geçmifl padiflahlar n dönemlerini karfl laflt rabilecek, devlet yönetiminin temel figürlerini tan yabilecek ve devletin geçirdi i genel dönüflümü aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar I. Edirne Vakas Nevflehirli Damad brahim Pafla Yirmisekiz Mehmed Çelebi Lâle Devri Tercüme Faaliyetleri brahim Müteferrika Patrona Halil Humbarac Ahmed Pafla Koca Rag p Pafla çindekiler Baron de Tott Halil Hamid Pafla Cezayirli Gazi Hasan Pafla Mühendishane-i Bahri-i Hümayun Mühendishane-i Berri-i Hümayun II. Edirne Vakas Nizam- Cedid Kabakç Mustafa Yeniçeriler Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l G R fi: K SYAN ARASINDA 18. YÜZYIL ( ) K SYAN ARASINDA: III. AHMED DÖNEM ( ) I. MAHMUD DAN I. ABDÜLHAM D E ARADA KALMIfi 59 YIL ( ) III. SEL M ( ) VE N ZAM-I CED D

9 Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l G R fi: K SYAN ARASINDA 18. YÜZYIL ( ) Bu ünitede, yenileflme klasik Osmanl tarihyaz m ndaki flekliyle bat l laflma ya denk gelecek flekilde de il; modern devlete geçifl süreci olarak kullan lmaktad r. Afla da s ralanan tarihsel hadiseler, Osmanl Devleti nin iç dinamiklerinin zorlamas yla ya da etraf ndaki dünyaya entegre olma süreciyle izah edilmek üzere kaleme al nm flt r. Osmanl mparatorlu u, 18. yüzy l n bafl nda tarihe Birinci Edirne Vakas diye geçen 1703 isyan ile sars ld. Dönemin padiflah II. Mustafa ( ) bu isyan neticesinde taht n kardefli III. Ahmed e b rakt gibi, dönemin muktedir fleyhülislam Feyzullah Efendi de linç edildi. III. Selim in d fl ndaki 18. yüzy l n padiflahlar n n tamam bu iki padiflah n o ullar d r. Lâle Devri ile Nizam- Cedid söylemlerinin gölgesinde kalan 18. yüzy l, büyük oranda III. Ahmed ile III. Selim dönemleri ekseninde anlafl lm flt r. ki evre aras ndaki padiflahlar n (I. Mahmud, II. Osman, III. Mustafa ve I. Abdülhamid) dönemleri ise literatürde bilinmezli e mahkum edilmifl ve sadece söz konusu iki padiflah n dönemleriyle ilgili, her zaman nitelikli olmasa da, kabar k bir SIRA literatür S ZDEortaya ç km flt r. Baflka bir deyiflle, Türkiye de bat l laflma n n kökenlerinin incelenmesinde araç haline gelen Lâle Devri ve Nizam- Cedid, y llar aras ndaki 59 y ll k dönemi gölgede b rakm flt r. Bat l laflma perspektifinden yap lan bu bak fl, Lâle Devri yeniliklerine tepki olarak Patrona Halil i, Nizam- Cedid reformlar na karfl da SORU Kabakç Mustafa y konumland rm flt r. Lâle Devri, 18. yüzy l kaynaklar nda geçen bir ifade de ildir; ilk kez Ahmed Refik Alt nay ( ) n 1913 te kdam gazetesinde ç kan bir yaz s nda kullan lm fl ve sonradan uluslararas flöhret bulmufltur. fieyhülislam Feyzullah Efendi: 1639 y l nda Erzurum da do du deki 17 günlük k sa fleyhülislaml n n ard ndan aras nda ikinci kez bu makama getirildi. Bu sürede, evlât ve yak nlar n devletin önemli makamlar na tafl d te ç kan isyanda mallar ya maland, bafl kesildi, cesedi sürüklenip Tunca nehrine b rak ld. O ullar ise Yedikule zindan nda hapsedildi. SORU Osmanl yenileflme tarihiyle Türkiye de modernleflme/bat l laflma konular nda kalem oynatanlar, bu dönemi Lâle Devri ile bafllat p buradan AMAÇLARIMIZ da Nizam- Cedid veya III. Selim dönemine s çrarlar. Bu ünitede, arada kalm fl on y llara da AMAÇLARIMIZ a rl k verilecektir. Tarihsel süreklilik yahut iç dinamiklerin zorlamalar dikkate al nmad - için, Osmanl da yap lan reformlar Bat dan gelen garip bir K tür Tayd nlanma; A P III. K T A P Ahmed ve III. Selim gibi padiflahlar da ayd nlanm fl hükümdarlar olarak resmedilir. Bu bak fl aç s, Osmanl n n etraf nda etkileflim içerisinde bulundu u dünyay da Avrupa ile s n rland r r. TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

10 4 Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) Gerileme Paradigmas : Gerileme paradigmas, 1300 ilâ 1566 aras nda Osmanl Devleti nin on baflar l, savaflç ve yetenekli sultanla beraber geniflledi ini ve daha sonra amans z bir gerilemeye mahkûm oldu unu savunur. 17. ve 18. yüzy llarda eserlerini kaleme alan baz Osmanl nasihat yazarlar n n yaflad klar dönem hakk ndaki yak nmalar, erken Cumhuriyet döneminin ve baz Bat l tarihçilerin eserlerinde mutlak gerçekli in bir ifadesi olarak yeniden üretilmifltir. Bu çal flmalar SORUbir yandan da modernleflme teorisinin içerisine oturuyordu. Modernleflme teorisi, s n rlar oldukça net olarak belirlenmifl bir geliflim çizgisini dayat yordu. Bu, Bat SIRA demokrasilerinin S ZDE ve Bat l laflma eksenli bak fl n en büyük açmaz, flüphesiz Osmanl gücünü ve de- iflim dinamiklerini hiçe saymas ; Avrupa yla karfl laflmay ve Avrupa dan ithal edileni, Osmanl devlet ve toplum dönüflümünün merkezine koymas yd. Di er bir ifadeyle, Osmanl da yenileflme yahut reform denilince, do rudan Bat daki kurumlarla tekni in ithali anlafl ld için Osmanl n n iç dönüflümünün analizi ihmal edildi. Osmanl tarihindeki muhtelif reformlar n aç klanmas nda padiflahlar n yenilikçi ve reformcu kimliklerine çok fazla önem atfedilmesi, de iflimi ve dönüflümü aç klamakta yetersiz kalmakta ve tarihsel hadiseleri liderlerin flahsi meziyetlerine indirgemek gibi bir yöntem sorununu ortaya ç karmaktad r. Osmanl da reformlar n uygulanmas nda Avrupa dan getirilen uzmanlar n katk lar na sürekli vurgu yap l r da, III. SIRA Selim S ZDE döneminde yarat lan ifl sahas ve ödenen yüksek ücretlerle imparatorlu un yabanc mühendisler için bir cazibe alan haline geldi i üzerinde durulmaz. Nitekim, devlet, bu dönemde kendisine ifl için müracaat eden pek çok yabanc teknik eleman aras ndan seçim yapma flans na kavufltu. Klasik Osmanl tarihyaz m, 18. yüzy l Tanzimat reformlar na ve bat l laflmaya referansla anlamaya SORU çal fl r ve dönemi gerileme paradigmas içerisine oturtur. Bu ba lamda 18. yüzy l için en etkili paradigmay Lâle Devri oluflturur; bat l laflman n Türkiye deki bafllang c n teflkil eden bu dönem, Tanzimat a giden çizgide Nizam- Cedid ile beraber do rusal bir tarihsel düzleme oturtulur. Günümüz Osmanl tarihçili i, bu dönemdeki geliflmeleri sadece Bat da meydana gelen hadiselerin bir yans mas ve Avrupa dan do rudan veya dolayl al nan ilham n bir sonucu de il, iç di- namiklerin yahut daha baflka co rafyalarla da çoklu etkileflimin bir sonucu olarak kavramak e ilimindedir. Bu tarihyaz m paradigmas n n de ifliminde, Edward Said in Oryantalizm i ile beraber revizyonist Osmanl tarihçilerinin etkisi önemlidir. özellikle de Büyük Britanya ile Fransa n n takip etti i çizgi olup bu anlay fla göre AMAÇLARIMIZ modernleflme eflittir AMAÇLARIMIZ bat l laflma idi. K T A P TELEV ZYON NTERNET SORU 1 Bat Asya ve K Kuzey T AAfrika P üstüne Avrupa tarihyaz c l ile Avrupa-merkezci bak fl n problemleri için bkz. Edward Said, Oryantalizm, Çev. Nezih Uzel, stanbul Toparlayal m: 18. yüzy lda gerçekleflen reformlar, Avrupa ile olan etkileflim sonucunda ortaya ç kan bir bilinç olarak alg lanamaz. 18. yüzy l padiflahlar, gerile- TELEV ZYON me dönemi padiflahlar olarak tan mlanmamal d r. Osmanl iktisat tarihçisi Mehmet Genç in bulgular Osmanl sanayiinin bu dönemde zirvede oldu unu ortaya koyar ki, bu tespit NTERNET bile döneme çoklu bir bak fl n zorunlu oldu unu göstermektedir. Osmanl Devleti nin 18. yüzy l n gerileme/modernleflme paradigmas içerisinden de erlendirenlerle buna karfl ç kanlar hangi gerekçelerle hareket etmektedirler? K SYAN ARASINDA: III. AHMED DÖNEM ( ) 1703 te meydana gelen isyan ile tahta geçen III. Ahmed, 1730 da yine bir isyan sonucunda tahttan SORUçekildi; uzunca bir süreden beri Edirne de yaflamakta olan Osmanl padiflahlar n n aksine, stanbul da ikameti tercih etti ten 1718 e, yani Nevflehirli Damad brahim Pafla n n sadarete getirilmesine kadar geçen süre içerisinde 13 kez sadaret de iflikli i yapt. Nevflehirli SIRA Damad S ZDE brahim Pafla n n Sadareti ( ) Bu dönem, Osmanl da yenileflme hareketlerinin bafllang c, Türkiye de bat l laflman n ilk safhas ve Türkiye de sekülarizmin ortaya ç k fl fleklinde izah edilir. Bu AMAÇLARIMIZ yorumlarda, AMAÇLARIMIZ de Paris e elçi s fat yla gönderilen Yirmisekiz Mehmed Çelebi nin misyonunun ele al n fl biçimi önemli paya sahiptir. K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

11 1. Ünite - Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l Yirmisekiz Mehmed Çelebi Yirmisekiz Mehmed Çelebi, klasik Osmanl tarihyaz m nda, kendinden önce Avrupa ya gönderilen Osmanl sefirlerinden ayr tutulur ve onun diplomatik ya da askeri bir nedenle de il, Avrupa medeniyetini ve e itimini izlemesi için Damad brahim Pafla taraf ndan özel bir misyonla Paris e gönderildi i ileri sürülür. Oysa, dönemin kaynaklar nda brahim Pafla n n bu tür bir emir verdi ine dair henüz bir veri tespit edilemedi. Mehmed Çelebi, padiflah n Kudüs teki Kutsal Lahit Kilisesi ni (Saint-Sépulcre) onarmalar için Frans zlara izin verdi ini bildirmek, Fransa ya verilmifl olan kapitülasyonlar n yenilenmesi konusunu görüflmek, Osmanl yönetimini Frans z siyasetinden haberdar etmek ve Osmanl -Frans z münasebetlerini güçlendirmek üzere Paris e gönderilmiflti. Literatürde sefaretinin ön plana ç kar lan boyutlar ndan birisi de, Versay ile Sâdâbâd Köflkü aras nda kurulan iliflkidir. Kâ thane de bugün hâlâ temelleri sa lam olan Sâdâbâd Köflkü yle çevresinin basit, hatta, t pat p bir Versay kopyas oldu u çokça zikredilir. Bu ba lamda, Ahmed Refik in Versay n çevresindeki yap lara Yirmisekiz Çelebi nin hayranl n ifade eden yorumlar oldukça dikkat çekicidir. Oysa, Versay n çevresindeki suni köyler 1783 ten sonra infla edilecektir. Dolay s yla köflkün, Yirmisekiz Çelebi nin Paris sefaretinden altm fl küsur y l sonra infla edilecek bir yap dan etkilenemeyece i ve sefirin seyahati dönüflü bu yolda bir ilham veremeyece i aç k olup buradaki anakronizm oldukça ilgi çekicidir. Son çal flmalar, Sâdâbâd Köflkü nde Versay de il, Safevi etkisi üzerine odaklanmaktad r. Dahas, Kâ thane de Sâdâbâd Köflkü nün infla projesine Yirmisekiz Çelebi nin seyahati öncesinde sahip olundu u kabul edilmektedir. Resim 1.1 Yirmisekiz Mehmed Çelebi nin elçili i hat ras olarak yap lm fl, kendisinin XV. Louis taraf ndan kabulünü gösteren madalya. Kaynak: Faik Reflit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, TTK, Resim Yüzy l n kinci Yar s nda Sadabad Köflkü Kaynak: Choisel Gouffier, Voyage Pittoresque C.F.F.P.F. No: 92; aktaran Hüseyin Irmak (ed.), Ka thane Tarih Envanteri, Ka thane Belediyesi Kültür Yay nlar, stanbul 2011, s. 281.

12 6 Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON Lâle Devri anlat s K T Akonusunda P hakim bak fl elefltiren de iflik bir bak fl için bkz. Can Erimtan, Ottomans Looking West? The Origins of the Tulip Age and its Development in Modern Turkey, London and New York TELEV ZYON brahim Müteferrika ve Matbaa 1727 y l nda, Macar mühtedisi brahim Müteferrika taraf ndan Mismari fiücâ Mahallesi ndeki evinde kurulan Darü t-t bâati l-âmire adl matbaa da yine Yirmisekiz NTERNET NTERNET Mehmed Çelebi nin Paris sefaretiyle iliflkilendirilir. Yirmisekiz Mehmed Çelebi yle beraber Paris te bulunan o lu Said Efendi nin burada matbaa ile ilgili gözlemleri ve stanbul a döndü ünde bu konuda Müteferrika ya yapt yard mlar sayesinde matbaan n hayat buldu u iddia edilir. Bu bak fl aç s n n, stanbul, Selanik, zmir ve Halep te Yahudiler, Ermeniler ve Rumlar taraf ndan öteden beri iflletilmekte olan matbaac l k altyap s n inkâr etti i aç kt r. Müteferrika, 1493 ten, II. Bayezid devrinden ( ) beri imparatorlukta zaten var olan matbaac l k alt yap s na Türkçe harfli ilk matbaay kazand rm flt r. Ayr ca, Bat da Türkçe harfli eserlerin önceden beri bas ld n da ifade etmek gerekir. Matbaada bas lan temelde dil, tarih ve co rafya konulu toplam 17 kitap bas l fl s ras na göre SIRA flunlard r: S ZDE Vankulu Lügat, Tuhfetü l-kibâr fî Esfâri l-bihâr, Târih-i Seyyah der Beyan- Zuhur-i A vaniyân ve Sebeb-i nhidam- Bina-i Devlet-i fiâhân-i Safaviyân, Târihü l-hindi l-garbî el-müsemmâ bi-hadîs-i Nev, Târih-i Timur-i Gurkân li-nazmîzâde Efendi, Târihü l-m sri l-cedîd ve Târihü l-m sri l-ka- dîm (ayn cilt içinde), Gülflen-i Hulefâ, Grammaire turque ou Méthode courte & facile pour apprende SORU la langue turque, Usûlü l-hikem fî Nizâmi l-ümem, Füyûzât- SORU M knat siyye, Cihânnümâ, Takvîmü t-tevârih, Târih-i Naima, Râflid Tarihi, Ahvâl-i Gazavât der Diyar-i Bosna, Ferheng-i fiuûrî. Müteferrika matbaas n n 1730 isyan ile ya da ölümünden sonra tarihe kar flt kan s do ru de ildir. Afla da görülece i üzere, matbaan n canland r lmas çabalar ilerleyen dönemlerde hep gündemde olacak ve özellikle de daha sonra faaliye- te geçecek olan Mühendishane Matbaas, yeniden canlanman n önemli bir aflamas n temsil edecektir. Bundan baflka, 1803 te aç lan Darü t-t bâati l-cedîde adl Üs- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ küdar Matbaas da bu ba lamda zikredilmelidir. K T A P TELEV ZYON NTERNET brahim Müteferrika, K T A Pmatbaas, bas lan eserler ve sat fl baflar lar üzerine yararl bir kaynak için bkz. Orlin Sabev, brahim Müteferrika ya da lk Osmanl Matbaa Serüveni ( ): Yeniden De erlendirme, stanbul TELEV ZYON Tercüme Faaliyetleri brahim Pafla n n sadareti döneminde gerçekleflen entelektüel faaliyetlerden birisi de tarih, co rafya, felsefe, matematik ve t p konular nda pek çok kitab n tercüme NTERNET edilmesidir. Çevirilen eserlerden baz lar flunlard r: Câmiü d-düvel, kdü l-cümân fî târih-i ehli z-zaman, Habîbü s-siyer, Târih-i âlem-ârâ-y Abbâsî, Acâibü l-letâif, Matla u s-sadeyn ve mecma u l-bahreyn, Acâibü l-makdûr fî nevâib-i Teymur, el- Vefa fî sireti l-mustafa, Tarih-i seyyah der zuhur-i A vaniyan, Mukaddime, Miyarü d-düvel ve misbarü l-milel, Cemnüma fî fenni l-co rafya. Söz konusu eserlerden sayfas ve cildi az olanlar kifliler ve hacimli olanlar ise heyetler taraf ndan tercüme edildi. Örne in, kdü l-cümân n tercümesi için otuz, Habîbü s-siyer için sekiz ve Câmiu d-düvel için befl kifliden oluflan komisyonlar oluflturuldu. Heyetlerde görev alanlar aras nda meflhur flair Nedim, Raflid Efendi, Çelebizade Âs m Efen-

13 1. Ünite - Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l di, Vehbi Efendi, Müstakimzade Mustafa Vefa Efendi, Nahifi Efendi, Yekçeflm smail Efendi, Mirzazade Mehmed Salim Efendi ve Turflucuzade Efendi say labilir. Osmanl askeri sisteminin slah bak m ndan bu dönemin iki geliflmesi zikre de- erdir. Bunlardan birincisi 1717 de stanbul a gelen Rockfort isimli bir Frans z mühendis subay n Üsküdar da yeni bir ocak kurmak üzere yapt giriflim ve di eri de Humbarac Ahmed Pafla n n Humbarac Oca n n düzenlenmesi için iltica talebinde bulunufludur. Rockfort un slahat raporunda askeri nizama yönelik de iflim önerileri, Nizam- Cedid olarak isimlendirilmiflti. Bu dönemde, ayr ca Gerçek Davud A a taraf ndan 1722 de Tulumbac Oca kuruldu. Literatürde, Tulumbac Oca n n kuruluflu, bir tür garip ayd nlanma/modernleflme sonucu olarak izah edilir de, ard arkas kesilmeyen yang nlar n yaratt - çaresizli in bir sonucu olarak ortaya ç km fl olabilece i üzerinde durulmaz te stanbul E rikap daki Tekfur Saray nda çini fabrikas kurulur. Yine stanbul da faal haldeki çuha fabrikas na ilaveten Hatâyî kumafl üretimi için de bir fabrika tesis edilir. Bu dönemde, ayr ca, çiçek afl s n n hastal n tedavisinde kullan lmakta oldu u da belirtilmelidir. Dünyevilik, mar ve syan brahim Pafla n n sadareti, literatürde, stanbul un imar edildi i bir dönem olarak yans t l r. Oysa, 18. yüzy l Osmanl padiflahlar aras nda stanbul un imar için çal flmayan yok gibidir. Nitekim, I. Mahmud, bu yöndeki çabalar dolay s yla muammir-i bilâd unvan n alm flt. stanbul s kl kla depremler ve yang nlarla sars ld için padiflahlar n imar için çabalamaktan baflka çareleri de yoktu. Yukar da belirtildi i üzere, III. Ahmed, uzunca bir süredir Edirne de oturan Osmanl padiflahlar n n aksine, stanbul da ikamete bafllam flt. Uzun süredir terk edilmifl oldu u için bak ms z kalan stanbul un ciddi bir imar ve inflaya ihtiyac vard. brahim Pafla n n sadarete geliflinden sonra 1719 da meydana gelen büyük stanbul depremi ve arkas gelmeyen yang nlar, bu ihtiyac daha da derinlefltirdi. 28 Eylül 1730 da III. Ahmed in tahttan indirilmesine ve brahim Pafla n n iki damad yla beraber hunharca öldürülmesine neden olan isyan patlak verdi isyan, klasik Osmanl tarihyaz m nda Patrona Halil in omuzlar na yüklenmifl ve tarihsel ba lam ndan kopar lm flt r. Dönemin kaynaklar n n dikkatli bir analizi, bu isyan n, hakim bak fl n aksine, dönemin bat l laflma hareketlerine ya da lüks tüketim al flkanl klar na yönelik bir tepki olmad n ortaya ç karmaktad r. syan, hükümet içindeki ve d fl ndaki odaklar aras ndaki bir güç çat flmas olup dünyevili e (sekülarizme) savafl açan kifli olarak resmedilen Patrona Halil in liderli inde de il, Kaymak Mustafa Pafla gibi hükümet içinden ve spirizade Ahmed Efendi ile Zülâli Hasan Efendi gibi ulemadan kimselerin organizasyonu ile ve yeniçerilerin fiili kat l m yla gerçekleflmifl ve brahim Pafla n n uzun y llar devletin SIRA ana S ZDE mekanizmalar nda tuttu u gücün de iflmez sahipleri devrilmifltir. brahim Pafla ile dönemin elitlerinin tüketim al flkanl klar ve gündelik yaflam kal plar, kendisinden önceki devlet adamlar ndan çok farkl ve afl r de ildi. Bu durum, brahim Pafla ve dönemin elitlerine ait muhallefat [ölenin b rakt mallar] kay tlar yla kiflisel masraf defterlerinin karfl laflt rmal incelenmesi sonucunda aç kça ortaya SORU ç kmaktad r daki isyan, 18. yüzy l kaynaklar nda 1143 [M. 1730] senesinde meydana gelen ihtilâl fleklinde nitelendirilirken, 20. yüzy l metinlerinde, Patrona Halil le özdefllefltirilerek Patrona Halil syan veya Patrona syan olarak geçer. 7 Humbarac Ahmed Pafla: Aslen Frans z asilzade ailelerinden birine mensup olan ve 1675 Temmuz unda Fransa n n Coussae flehrinde do an Comte de Bonneval, 54 yafl nda Türkiye ye gelir ve slamiyet i kabul ederek Ahmed ismini al r de beylerbeyilik unvan n almas üzerine Humbarac Ahmed Pafla olarak tan n r ve yeni bir humbarac oca kurmakla görevlendirilir. Osmanl hükümetine sundu u raporlar n birer nüshas n Fransa ya da göndermesi casus olabilece i ihtimalini akla getirmektedir. 14 Mart 1747 de vefat etmifltir. SORU AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P

14 8 Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) SORU Osmanl Devleti SIRA idari S ZDEve özellikle de askeri bak mlardan pek çok reform teflebbüsünde bulundu. Reform fikri basit bir Avrupa ile karfl laflma ve kendini karfl laflt rma sonucu mu ortaya ç kt? I. MAHMUD DAN I. ABDÜLHAM D E ARADA KALMIfi 59 YIL ( ) SORU 18. yüzy l Osmanl tarihi incelenirken bütünsellik gözden kaç r l r ve yar m as rdan fazla bir dönem arada geçifltirilir. Oysa, III. Ahmed döneminden devral nan pek çok yenilik tarihsel süreklili e uygun olarak üzerine yenileri konularak sürdürülmüfl ve III. Selim dönemine aktar lm flt. Ayr ca, brahim Müteferrika, I. Mahmud devrinde kaleme ald ve askeri slahatlar hakk ndaki önerilerini sundu u Usûlü l- Hikem fî Nizâmi l-ümem isimli eserinde yenilikler için Nizam- Cedid ad n kulland gibi, I. Abdülhamid döneminde gerçekleflen bir dizi yenilik de yine ayn AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET 2 isimle an l r. Yenileflme bafll alt na girecek hemen her uygulamadan her bir padiflah döneminde bahsedilmesi, K T A P literatürde mevcut bir çeliflki olarak gözükmektedir. Esasen, bu durum, pek çok yenili in kökenlerinin belli evrelerde at ld n ve daha sonraki evrelerde tamamlan p gelifltirildi ini kan tlamaktad r. Yani, Osmanl padiflahlar n n baz lar n c mb zlama yöntemiyle ayd nlanm fl ve baz lar n da gerici TELEV ZYON olarak yans tmak yenileflmenin kavranmas n güçlefltirmektedir. Bir baflka deyiflle, bir dönemde bafllayan ve birden gerici bir hareketle son bulan dönemlendirmeler izah edici de ildir. Topyekûn bir de iflim ve dönüflüm, bazen yüksek dozda bazen de yavafl devam NTERNET etmektedir. Her padiflah n dönemi bir zincirin halkalar gibidir. Enver Ziya Karal, 1947 de bas lan kitab nda III. Selim in tahttan indiriliflini irtica bafll alt nda de erlendirmekteydi. Oysa, buradaki ilerici-gerici, devrimci-muhafazac padiflah ikili i süreklili i aç klamamaktad r. I. Mahmud ( ) Sultan I. Mahmud, ran, Rusya ve Avusturya savafllar ndaki baflar s zl n nedenlerini brahim Müteferrika ya dan flm fl ve onun Usûlü l-hikem fî Nizâmi l-ümem isimli eserinin yaz lmas na önayak olmufltu. Onun zaman nda yap lan slahatlar ço- unlukla askeri alanda idi savafllar neticesinde Tebriz ve Ba dat n tekrar ran n eline geçmesi, ordunun slah na karar verilmesinde etkili olmufl olmal - d r. Bu dönemde Yeniçeri Oca na yönelik düzenlemeler gündemdeki yerini korurken, maafllar n aksamadan ödenmesi için de hassasiyet gösterilmiflti. Topçu Oca na yönelik baz tedbirler al narak yeni toplar döküldü. S nma iste i I. Mahmud döneminde kabul edilen Humbarac Ahmed Pafla n n yapt reformlar da bu ba lamda önemlidir. Humbarac Ahmed Pafla, dönemin sadrazam Hekimo lu Ali Pafla n n himayesinde bir ulûfeli (maafll ) Humbarac Oca kurmufl; ayr ca, Hendesehâne (Hendese Odas, Humbarahâne) isimli bir k flla ile bir okul açm flt. Onun reform öngörülerini Avusturya ve Prusya n n Kuvvâi Askerîyyesi Hakk nda Rapor unda görmek mümkündür. I. Abdülhamid ve III. Selim dönemlerinde aç lacak olan Mühendishane-i Bahri-i Hümayun (Deniz Mühendishanesi) ile Mühendishane-i Berri-i Hümayun un (Kara Mühendishanesi) öncülünü Hendesehane oluflturmufltu. Humbarac Ahmed Pafla n n ilk etapta 100 havan ve humbara imal etti i biliniyor. Literatürde Yalova da bir kâ t imalathanesinin aç lmas, III. Ahmed devrine ait bir geliflme olarak sunulursa da, bu do ru de ildir; imalathane, I. Mahmud döne-

15 1. Ünite - Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l 9 minde Lehistan dan ustalar getirtilerek brahim Müteferrika n n idaresinde hayata geçirilir de Müteferrika n n ölmesi üzerine matbaas kapan r; ancak, I. Mahmud, kâ t ithali gibi uygulamalarla matbaay yaflatmaya çabalar. Yang nlardan korunmak için ilk kez hortumlu tulumbac istihdam da bu dönemde gerçekleflir. Bütün bu geliflmeler dikkate al nd nda, Nevflehirli Damad brahim Pafla n n flahs na atfedilen ayd nlanmac kimlikle izah edilmeye çal fl lan yenilikler bofllu a düfler; Pasarofça ile bafllayan ve Patrona Halil ile son bulan Lâle Devri anlat s sorunlu hale gelir. Osmanl n n de iflen iç ve d fl dünyaya ayak uydurmada do rusal bir çizgi takip etti i; III. Ahmed in oldu u kadar I. Mahmud un ve Nevflehirli Damad brahim Pafla n n oldu u kadar da Hekimo lu Ali Pafla n n ayd nlanm fl oldu- u ortaya ç kar. III. Osman ( ) Üç y la yak n padiflahl k yapan Sultan III. Osman devrinden hat rda kalan, stanbul un üçte ikisini harap eden Eylül 1755 tarihli Hocapafla ve Temmuz 1756 tarihli Cibali yang nlar n n d fl nda fazla bir fley yoktur. 18 semt ile binan n yand - Cibali yang n, stanbul un Türkler taraf ndan fethinden beri ç kan en büyük yang nd. Dolay s yla stanbul u imar etmeye çal flan sonraki padiflahlar n çabalar, bu büyük y k mlarla birlikte düflünüldü ünde anlam kazanmaktad r. Ocak 1755 te Müteferrika matbaas n n iflletilmesine iliflkin ferman n yenilendi- ine dair olan bilgi, Müteferrika n n ölümünden sonra da matbaan n canland r lmas çabalar n göstermesi bak m ndan önemlidir. III. Mustafa ( ) Yeniçeri Oca na yönelik düzenlemelerin bu dönemde de gündemde oldu u bilinmektedir. III. Mustafa döneminde teknik yenilikler bak mdan öne ç kan isim Baron de Tott idi. stanbul ve Çanakkale Bo azlar ndaki kale ve savunma sistemlerinin güçlendirilmesi, Topçu Oca yla Tophane nin düzenlenmesi, Hasköy de bir top dökümhanesinin yap larak yeni toplar n dökülüp top arabalar n n slah edilmesi, Baron de Tott öncülü ünde yap lan askeri yenilikler cümlesindendi Ekiminde Topçu Okulu nun aç l p bir y l faaliyette bulundu u, 1774 Oca nda ise Sürat Topçular (Süratçiyan) Oca n n kuruldu u ve Baltac lar Oca n n kald r ld - biliniyor. Bütün bu askeri dönüflüm çabalar n n, Osmanl -Rus Savafl ba lam nda de erlendirilmesi gerekti i aç kt r. III. Mustafa n n stanbul un imar, su ve yiyecek sorunlar na çözüm için çabalayan padiflahlardan biri oldu u muhakkakt r. Onun, imar ifllerine 11 milyon akçe harcad biliniyor. Bu imar çabalar nda May s 1766-Ocak 1767 aras nda stanbul da meydana gelen dört depremin oluflturdu u hasar n büyük rolü vard r. Ayr - ca, Sakarya nehrini Sapanca gölü üzerinden znik körfezine ba lamak gibi bir proje üzerinde durdu u ve Süveyfl kanal n n aç lmas n amaçlad SORU biliniyor. Baron de Tott ( ): Macar as ll Frans z subay ve diplomat d r. 18. yüzy lda Osmanl ordusunda uzman olarak hizmet vermifl olup Osmanl mparatorlu u na dair bilgiler içeren Mémoires du Baron de Tott SIRA sur S ZDE les Turcs et les Tartares bafll yla 1785 te bas lan hat rat n da yazar d r. SORU Mühendishane-i Bahri-i Hümayun, baz çal flmalarda zikredildi i gibi 1773 te III. Mustafa devrinde de il, 29 Nisan 1775 te I. Abdülhamid devrinde hizmete girmifltir. Dönemin en önemli devlet adamlar ndan birisi, Avrupa siyasetini yak ndan takip eden ve y llar aras nda sadrazaml k yapan Koca Rag p Pafla d r. La- mc ve humbarac ocaklar n slah, Tophane-i Âmire yi zaman n AMAÇLARIMIZ teknolojisine AMAÇLARIMIZ uygun toplar üretir hale getirifli, Kâ thane de yapt rd yeni k flla ve talimgâhlar K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

16 10 Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) gibi faaliyetleri zikre de erdir. Bu reformlar n, ilerleyen dönemlerde devletin dönüflümünde önemli roller oynayacak olan Halil Hamid Pafla n n program n n alt yap s n oluflturdu u söylenebilir. Rag p Pafla, sonraki dönemde önemli reformlara imza atacak olan Cezayirli Palab y k Gazi Hasan Pafla, Hamza Hamid Pafla, Halil Hamid Pafla ve Ahmed Resmi Efendi ( Viyana ve Berlin elçisi) gibi isimlerin de hamili ini üstlendi; ayr ca, Voltaire ve Newton gibi meflhurlar n eserlerini tercüme ettirdi. III. Mustafa döneminde Paris, Viyana, Berlin, Varflova ve Rusya ya elçiler gönderilmiflti yüzy lda SIRA Osmanl S ZDEDevleti nin etraf ndaki dünya ile iliflkileri nas ld ve bu iliflkiler hangi yollarla kuruluyordu? SORU TELEV ZYON NTERNET I. Abdülhamid ( ) Islahat Layihalar : Yönetim AMAÇLARIMIZ anlay fl nda de iflime ya da AMAÇLARIMIZ yenileflme öngörülen kurumlara dair flah slar yahut dairelerce haz rlanan raporlard r. K T A P I. Abdülhamid devrinde görev yapan devlet adamlar içerisinde sadrazam olarak Silâhdar Seyyid SORU Karavezir Mehmed Pafla ( ), Halil Hamid Pafla ( ) ve Koca Yusuf Pafla ( ); Kaptan- Derya olarak da Cezayirli Gazi Hasan Pafla ( ) ön plana ç kmakta olup pek çok slahat girifliminin alt nda Halil Hamid Pafla n n imzas vard r. I. Abdülhamid devrinde padiflaha bir dizi layiha sunulmufltu. Canikli Ali Pafla, padiflaha sundu u Tedâbirü l-gazevât bafll kl eserinde, askeriyeden ilmiyeye, üst düzey devlet görevlilerine ve yiyecekten sat n alma ifllemlerine kadar pek çok konuda slahat tavsiyelerinde bulunur. Baron de Tott, Baron von Brentano, M. Bonneval, General Karlo de Kotzi gibi yabanc uzmanlar sadrazam Halil Hamid Pafla ya askeri slahatlara iliflkin layihalar sundu. sveç elçili i tercüman D Ohsson ve Fransa elçisi Choiseul-Gouiffier e K T A P de zaman zaman fikir dan flan Halil Hamid Pafla, Fransa dan da teknik uzmanlar getirtti. Bu dönemin önemli geliflmelerinden biri de, 1775 te Mühendishane-i Bahri-i Hümayun un TELEV ZYON (1781 den itibaren Mühendishane-i Tersane-i Amire) kurulmas d r. Böyle bir mektebin kuruluflunda Osmanl -Rus Savafl n n ve 1770 Çeflme deniz savafl n n etkili ve teflvik edici oldu u aç kt r. Ayr ca, Nisan 1775 te Tersane de Dara ac bölgesinde aç lan Hendesehane de Halil Hamid Pafla döneminde yeniden düzenlendi. NTERNET leride kurulacak olan Mühendishane-i Berri-i Hümayun da, Mühendishane-i Bahri-i Hümayun un bünyesinden ç km fl bir e itim kurumudur. Defterdar Mustafa Reflid Efendi okulun naz rl na getirildi. Hocalar ise matematikçi Cezayirli Seyyid Hasan Bey, Seyyid Osman, Gelenbevi smail Efendi, brahim Kâmi, Palab y k Mehmed, Ali Bahar ve Mehmed Salih gibi isimlerdi. Matematik ve geometri derslerinin okutulmas ndaki amaç, top at fllar nda baflar elde etmekti. Frans zlar n 1784 te açt klar stihkam Okulu nda, De La Fayette, Gelenbevi smail Efendi ve Kasabzade brahim Efendi gibi hocalar matematik dersleri verdi. I. Abdülhamid, her ne kadar uygulanamam fl olsa da, A ustos 1777 de timar ve zeamet sisteminin slah n kararlaflt rd ten itibaren kara leventleri teflkilat n n kald r lmas ve levent ad n n kullan lmamas yolunda önemli ad mlar at ld. Ayr - ca, Yeniçeri Oca na bir alternatif oluflturma konusu da gündeme geldi. Menzillerle medrese e itiminin düzenlenmesi, Hindistan dan ustalar getirterek stanbul da dokuma tezgahlar kurdurma tasar s, 1786 da flehir kethüdal klar n n oluflturulmas, topçu, la mc ve humbarac ocaklar n n slah (Tophane nin slah için Frans z Top Dökümhanesi müdürü François Alexi nin stanbul a getirildi i biliniyor), sürat topçular n n say s n n 300 den e ç kar lmas, humbarac ve topçu oca askerlerinin talimi, Baltac Oca n n yeniden aç lmas, donanma için hafif

17 1. Ünite - Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l gemilerin inflas ve matbah eminli ine iliflkin düzenlemeler, bu dönemin geliflmeleri aras ndad r. Uzun süredir at l durumda olan Müteferrika matbaas, 12 Mart 1784 te Halil Hamid Pafla n n sadareti esnas nda Beylikçi Mehmet Raflid ile Vakanüvis Ahmed Vâs f n öncülü ünde yeniden aç ld. Bu konudaki bir di er önemli geliflme de, Choiseul-Gouffier in öncülü ünde 1784 te Frans z elçili inde bir matbaan n aç lmas yd. Bu dönemde, ayr ca, Avrupa bas n n takip ve matbuatta ç kan yaz lar tercüme etmek üzere Bâb âli de bir birim kuruldu. 11 I. Abdülhamid döneminde yeniden aç lan matbaada, Sami-fiakir-Subhi Tarih leri, zzi Tarih i ve bnü l-hacib in Arapça gramerine iliflkin rabü l- Kafiye si olmak üzere üç eser bas ld. III. SEL M ( ) VE N ZAM-I CED D 1789 da tahta geçmeden önceki kafes y llar nda topçulukla ilgili bir risale kaleme ald bilinen III. Selim, Nizam Cedid ad verilen büyük reform program n 1792 de devreye sokmufl; Nizam- Cedid program kapsam nda toplam 22 layiha sunulmufltu. Bunlar aras nda, Koca Yusuf Pafla, Defterdar fierif Efendi, Tatarc k Abdullah Efendi ve D Ohsson zikredilebilir. Layihalardaki ortak görüfl, askerin, yani Yeniçeri Oca n n slah idi. Layiha yazarlar ndan oca n kadim Osmanl kanunlar na göre düzenlenebilece ini savunanlar n, gelenekçi yorumcular ; oca a alternatif bir ordunun oluflturulmas önerisinin sahipleri de radikal kanad oluflturdu u iddia edilebilir. Devletin, Nizam- Cedid in henüz oluflturulma evresinde askerin slah konusunda sunulan ve ço unlukla kalemiye mensuplar nca haz rlanan layihalar aras ndan daha radikal görüfllere sahip olan Reflid Efendi ile Abdullah Birrî Efendi nin lâyihalar n benimsedi i ve Yeniçeri Oca na alternatif bir yap lanma, hatta, aç kça zikredilmese de, Yeniçeri Oca n kald rma teflebbüsü içerisine girdi i anlafl l yor. Yeniçerilere alternatif bir ordu haz rlama niyeti netameli bir ifl olup hemen akla Sultan II. Osman n yine ayn flekilde alternatif bir ordu yaratma teflebbüsü sonucu katli meselesini (haile-i Osmaniye) getiriyordu. Bir lâyiha yazar n n, yeni kurulacak ordunun Anadolu ve Balkan k rsal ndan seçilecek ve düzenli talime tabi tutulacak gençlerden oluflturulmas yönündeki önerisi, ocaktaki mevcut yap - lanmay kökünden de ifltirmek ve yeniçerilerin bask nl n k rmaya yönelik olmal yd. Bir baflka lâyiha yazar ise, önceden orduda bulunmam fl köylülerle yetimlerin istihdam n öneriyordu. Resim 1.3 Nizam- Cedid Askerleri

18 12 Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) Nizam- Cedid, dar anlamda bu dönemde yap lan askeri reformlar n; genifl anlamda ise, III. Selim devrinde yap lan bütün yeniliklerin ortak ad yd. Sunulan lâyihalar de erlendirmek üzere kurulan komisyon, 72 maddeden oluflan bir reform program ortaya koymufltu. Olay n askeri ya da yeniçerileri ilgilendiren k sm, talim yap lmas ve talimli asker yetifltirilmesi iste i idi. Talimler, ateflli silâhlar karfl s nda harp etmeyi ve yeni savafl teknikleri çerçevesinde tüfe in kullan m n ö retmeyi amaçl yordu. Topkap Saray nda A a Yeri isimli alan n talimgâh olarak düzenlenmesi bu amaca yöneliktir. III. Selim in program, humbarac, la mc ve topçu ocaklar nda, yani askeriyenin tamam nda slahat yap lmas n öngörüyordu. Bu düzenlemeler için baflta Frans z uzmanlar olmak üzere yabanc teknik deste e ihtiyaç vard. Nizam- Cedid ekibi, Rumeli Kazaskeri smail Paflazade es-seyyid brahim smet Bey, Valide Sultan Kethüdas Yusuf A a, Bozok Mutasarr f Çaparzade Süleyman Bey ve Karaman Valisi Kad Abdurrahman Pafla gibi kimselerden olufluyordu. Nizam- Cedid program n n önemli bir aya n da deniz gücüne (donanma) yönelik düzenlemeler oluflturur. A r ve dolay s yla yavafl gemilerin yerini hafif ve h zl gemiler ald. Avrupa dan askeri ve teknik alanlarda yetiflmifl kifliler, Osmanl ülkesinde istihdam edildi. Yap lan hukuki düzenlemelerle disiplin sa lanmaya çal fl ld. Mühendishane-i Bahri-i Hümayun yeniden düzenlendi. Ayr ca, 1795 te Hasköy de Mühendishane-i Berri-i Hümayun aç ld. Bu okulda matematik ve geometri a rl kl dersler verilmekteydi. Baflö retmen Abdurrahman Efendi nin d fl nda, Hüseyin R fk, brahim Kâmi, Haf z Seyyid brahim Edhem ve Elhac Haf z Abdullah gibi isimler burada dersler verdi de telif ve tercüme eserler basmak amac yla Mühendishane-i Berri-i Hümayun matbaas kuruldu ve 1824 e kadar faaliyetlerini sürdürdü; ayr ca, okul bünyesinde bir de kütüphane oluflturuldu. Nizam- Cedid reformlar n finanse etmek amac yla rad- Cedid Hazinesi kuruldu ve baz gelirler yeni hazineye tahsis edildi. Hazine gelirlerinin 100 milyon kurufla ( kese) ulaflaca tahmin edilmekteydi. rad- Cedid hazinesi, sadece Nizam- Cedid in finansman na indirgenecek bir yap lanma de ildi; malikâne ve esham sistemlerinin bertaraf edilebilmesi ve timar sisteminin düzenlenmesi gibi daha genifl ölçekli bir program n parças yd. Askeri reform, yaln z stanbul la s n rl de ildi; Anadolu da da stanbul dakine benzer faaliyetler gündemdeydi. Nizam- Cedid program n n makro ölçekte baflar ya ulaflmas ve merkezi otoritenin güçlendirilmesi amaçl ; imparatorlu un genifl co rafyas nda zenginlik ve gücünün doru unda Pazvando lu, Tirsiniklio lu, Tepedelenli, flkodral, Canikli, Cezzar ve Kavalal gibi muktedir âyanlara yönelik hamleler sonuçsuz kald. Kad lara iliflkin mülki düzenlemeler de netice vermedi. Ferdi gemi iflletmecili i, yerli kumafl kullan m gibi iktisadi ve ticari sahada planlanan düzenlemeler ise ayn ak beti tatt. Amaçlanan, âyanlar n halkça seçimi, kad lar n ise idari ve adli görevlerinin ayr flt r lmas idi. III. Selim in yerli kumafl kullan m ve ithalat n azalt lmas için sadrazama gönderdi i emir dikkat çekicidir: Ben daima stanbulkârî, Ankarakârî kumafl giyerim, devlet ricalim ise hâlâ Hindkârî ve rankâri kumafl giyerler. Memleket kumafllar giyerlerse, memleket mal revaç bulur. III. Selim in Osmanl n n etraf ndaki dünya ile münasebeti aç s ndan belki de en önemli giriflimi, 1793 te Londra ve 1797 de Paris, Viyana ve Berlin de daimi ikamet elçiliklerini kurmas yd. Bu elçiliklerle, Osmanl yerli unsurlar n n Avrupa dilleri ve kültürlerine vak f olmas ; h zl ve güvenilir bilgi ak fl n n sa lanmas yla da Osmanl d fl siyasetinin etkin bir biçimde yürütülmesi amaçlanm flt.

19 1. Ünite - Reformlar n Zemini: 18. Yüzy l 13 Döneme iliflkin en önemli geliflmelerden biri de Avrupa tüccar uygulamas - d r. Bu uygulamayla, gayrimüslim Osmanl tüccar na Avrupal tüccar gibi ticaret yapma hakk tan nd. Avrupa tüccar berat bu gruplara flüphesiz bir lütuf olarak de il, esnaf n kendisine yaratm fl oldu u alan n zorunlu bir sonucu olarak verilmiflti. Devlet, kendi uyru unda olan bu tüccar n kapitülasyonlar n yabanc tüccara sa lad haklardan yararlanmak amac yla yabanc devletlerin uyru una geçmeme- leri için böyle bir uygulamaya baflvurmufltu. Böylece, gayrimüslim tüccar berat yo- luyla kendine ba lay p ticari faaliyetlerini Osmanl tebaas olarak sürdürmelerini sa lamak istedi. III. Selim in, özellikle yang nlar n yaratt tahribat n izlerini silmek amac yla stanbul un imar için çabalad biliniyor. Nevflehirli Damad brahim SORUPafla döneminin popüler yap s Kâ thane deki Sâdâbâd Köflkü nü yeniden canland rma proje- SORU si bu kapsamda de erlendirilebilir. Esas nda Sâdâbâd Köflkü popülaritesini hiçbir zaman kaybetmedi sonras nda çeflitli heyetlerin burada a rland düflünüldü ünde, 1730 daki isyanda köflkün tamamen y k ld alg s n n do ru olmad ortaya ç kmaktad r. Bu dönemde, ayr ca, yang nlardan korunabilmek amac yla Bayezid, Süleymaniye, Nuruosmaniye ve Lâleli camilerinin avlular na su havuzlar n n yap ld ve 1795 te Has r skelesi nde meydana gelen yang n AMAÇLARIMIZ sonras nda ise bir imar nizam n n devreye sokuldu u biliniyor. AMAÇLARIMIZ 18. yüzy lda âyanlar ve âyanl k için bkz. Yücel Özkaya, Osmanl K mparatorlu u nda T A P Âyânl k, Ankara Selimiye Camii Vakas, II. Edirne Vakas, Vaka-y TELEV ZYON Selimiyye (May s 1807 syan ) yahut Nizam- Cedid e Muhalefet Nizam- Cedid program kapsam nda, Yeniçerilerin tepkisini çekmemek amac yla Bostanc Oca na ba l olarak Levent çiftli inde Bostani Tüfekçisi isimli yeni bir NTERNET birim kuruldu. Düzenli talim yapan bu birlikteki askerlere günlük 50 akçe gibi yüksek bir ücret verilmekteydi. Buna karfl l k Yeniçeri Oca içerisinde Yeniçeri Tüfekçisi ad yla yeni kurulan birimde görev yapan askerlere Bostanc Tüfekçilerine verilenin yar s kadar ücret verilmesi ve bunlar n daha k sa talimler yapmalar, bu birli in Yeniçerilerin tepkilerini çekmemek üzere kurulan göstermelik bir yap oldu u anlafl l yor. Ayr ca, Nizam- Cedid askerlerine, Yeniçerilere k yasla daha iyi ve ücretsiz, et ve ekmek veriliyordu. Bu ifadelerden de anlafl laca üzere, yeniçerilerin askeri reforma yönelik tepkileri, basit bir yeniye muhalefet olarak de il, yeni kurulan Yeniçeri Tüfekçisi Oca- n n maafllar n n düflüklü ü yüzünden cazibe merkezi olamamas yla da ilgiliydi. Örne in, Frans z iflgaline u rayan M s r a sefer haz rl için yeniçerinin tüfekçi olarak istihdam söz konusu oldu unda, yeniçerilerin tüfekçi olarak de il de, dalk l ç yaz lmay arzulamalar n n ard ndaki sebep zikredilen maafl/bahflifl yetersizli i idi. Yoksa yeniçerilerin, yeni ordunun kuruldu u duyurulur duyurulmaz buna karfl ç kt klar fleklindeki bak fl aç s do ru de ildi. Nihayet, sorun reforma ve yenileflmeye muhalefetten ziyade, yeni program aç klan p uyguland kça yeniçerilerin aleyhindeki olumsuzluklar n artmas ve program n onlar için avantajl herhangi bir yönünün olmamas yd. Sadece yeniçerilerin de il, Nizam- Cedid ile alanlar k s tlan p d fllanan uleman n, esame sahibi olup mevcut konumlar tehlikeye düflen kitlelerin ve irad- cedid hazinesi kapsam ndaki düzenlemelerden zarara u rayan kesimlerin de ç karlar zedelendi. K T A P TELEV ZYON NTERNET Dalk l ç: Savafl halinde düflman ordusuna ak nlar düzenlemek yahut kuflatma alt na al nan kalelere girmekle görevli fedailer için kullan l rd. Esame: Yeniçerilere verilen, içerisinde ad, orta bilgisi ve maafl miktar n n yaz ld belge.

20 14 Osmanl Devleti nde Yenileflme Hareketleri ( ) AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P Ebubekir Ratib K Efendi T A P üzerine yararl bir kaynak için bkz. Fatih Yeflil, Ayd nlanma Ça nda bir Osmanl Kâtibi Ebubekir Râtib Efendi ( ), stanbul TELEV ZYON Nizam- TELEV ZYON Cedid hareketi ve III. Selim in saltanat, 1805 Selimiye Camii Vakas, 1806 II. Edirne Olay ve 1807 Kabakç isyan diye meflhur olan Vaka-y Selimiyye gibi birbirini takip eden üç büyük hadisenin ortaya ç kard karmafl k bir muhalefet süreci neticesinde sona erdi. Olaylar n ilki, Üsküdar da yeni k fllan n yan nda infla edilen Selimiye NTERNET Camii nin Nisan 1805 te tamamlanmas ve ilk Cuma selaml tö- NTERNET reni münasebetiyle yap lan haz rl klara denk geldi. Olay n nedeni, yeni kurulan Tüfekçi Oca n n Yeniçeri Oca n n yerini alaca na dair o s rada piyasada dolaflan söylentilerdi. II. Edirne Olay n n özelde III. Selim in zorunlu askerlik uygulamas nda srar etmesi; genelde ise, Nizam- Cedid in stanbul ve Anadolu dan sonra Rumeli de de uygulanmas iste inden dolay patlak verdi i biliniyor. Zorunlu askerlik ilk kez Mart 1805 te gündeme getirilmifl; ancak, uygulanamam flt. Haziran 1806 da tekrar gündeme getirildi ve Rumeli de de uygulanmak istendi. Olay da burada dü ümlendi. Nizam- Cedid in önde gelen uygulay c lar ndan Karaman Beylerbeyi Kad Abdurrahman Pafla n n idaresinde Silivri, Tekirda, Çorlu bölgesine do ru harekete geçen birlikler güçlü bir muhalefetle karfl laflt ve bu giriflim de sonuçsuz kald. Efl zamanl olarak ç kan Vehhabi isyanlar yla ngiliz filosunun stanbul u tazyiki, III. Selim in elini daha da zay flatt. 25 May s 1807 de ç kan ve Nizam- Cedid e esas darbeyi indiren isyanda (Vaka-y Selimiyye), iki önemli organizatör göze çarpar: Sadaret Kaymakam Köse Musa Pafla ile fieyhülislam fierifzade (Topal) Mehmed Ataullah Efendi. Nizam- Cedid in önderlerinden on birinin idam edildi i isyanda Kabakç Mustafa isimli Kastamonu kökenli bir yeniçerinin ön plana ç kt bilinmektedir. Esas ilginç olan, III. Selim den sonra tahta geçecek olan IV. Mustafa n n (May s 1807-Temmuz SORU 1808), Vaka-y SORU Selimiyye de isyanc lar lehine üstlendi i belirgin roldü. III. Selim in Temmuz 1808 de öldürülmesi de IV. Mustafa n n emriyle gerçekleflecektir. T pk 1730 da oldu u gibi, 1807 deki bu isyan n da bir iktidar çekiflmesi oldu u aç kt r; nitekim, yeni padiflah aday isyan n organizasyonunda yer ald. Bütün bu bilgilere ra men, hem 1730 un hem de 1807 nin modernleflme/bat l laflma hareketlerine karfl tutucu birer tepki olarak yans t lamayaca aç kt r. Devlet, bu isyan sonucunda, yeni kurdu u Bostani Tüfekçisi Oca n arzulad seviyeye getiremeden AMAÇLARIMIZ genifl bir kitlenin yard mc oldu u Yeniçeri Oca na bir kere daha ma lup düflmüfl oldu. AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET 4 Nizam- Cedid e K Tmuhalefet A P ortam nda kaleme al nm fl birinci elden bir kaynak için bkz. Ubeydullah Kuflmânî Ebubekir Efendi, Asiler ve Gaziler: Kabakç Mustafa Risalesi [orijinal ad : Zebire-i Kuflmani fi Tarif-i Nizam- lhami], haz. Aysel Danac Y ld z, stanbul TELEV ZYON Osmanl Devleti nin 18. yüzy l n kuflatm fl bask n iki kategorinin (Lâle Devri ve Nizam- Cedid) ne gibi açmazlar söz konusudur? NTERNET SORU SORU