İTİBAR GÂLİB-İ ŞÂYİADIR, NADİRE DEĞİLDİR İLKESİNİN EBÛ HANÎFE NIN SUÇ-CEZA TEORİSİNE ETKİSİ

Transkript

1 İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 25, 2015, s İTİBAR GÂLİB-İ ŞÂYİADIR, NADİRE DEĞİLDİR İLKESİNİN EBÛ HANÎFE NIN SUÇ-CEZA TEORİSİNE ETKİSİ Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN* Özet: Hanefî doktrininde hukukun birçok alanında dikkate alınan itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinin, özellikle, Ebû Hanîfe nin suç-ceza teorisinde etkili olduğu görülmektedir. Ebû Hanîfe, bu ilkenin ışığında hareket ettiği birçok meselede, suçun gerçekleştiği genel koşulları adeta cezalandırma şartları olarak değerlendirmekte, kısâs ve had gibi ağır cezaları, suçların yaygın icra şekillerine uygulamaktadır. Ebû Hanîfe nin metodu, modern hukukta yaygın gerçekleştirilen suç eylemlerine, daha ağır cezaların tatbik edilmesine kısmen benzemektedir. Her iki uygulamanın ortak amacının, kamu güvenliğini en çok ihlal eden suç eylemlerini, nispeten daha ağır ve caydırıcı nitelikte cezalarla yaptırım altına almak olduğu anlaşılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Suç, Yaygın Eylem, Ebû Hanîfe, İlke, Genel-Nadir, Ağır Ceza. The Effect of the Principal The More Common is Considered, Not the Rare One. On Abû Hanîfa s Jurisprudence on Crimes and Punishments Abstract: The principle The more common is considered, not the rare one, which was very influential in many aspects of laws of Hanefi jurisprudence and very important on Abu Hanifa s crime theory. Abu Hanifa, in many legal matters in which decided in the light of this principle, regarded the conditions in which crime commited as terms of punishment, and he applied the most severe punishment (hadd and qisâs) to general and common forms of a crime. Abu Hanifa s method looks like the modern legal one that applies the heavier penalties to more common crime conducts. It is understood that the main aim of both system is to punish common crimes that violate the public safety with heavier and dissuasive penalties. Keywords: Crime, Common Act, Abu Hanifa, Principal, Common-Rare, Heavy Penal. GİRİŞ İslam hukukçularının hukukî meseleleri çözüme kavuştururken nassların yanında birtakım kaideleri 1 itibara aldıkları görülmektedir. Hukuk literatüründe, * İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, İslam Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Görevlisi, ahmetay81@gmail.com. 1 Fıkıh literatüründe yer alan kaidelerin tür olarak farklılık arz ettiği ve farklı kavramlarla ifade edildiği eserlerde incelenmiştir. Bu makalede yer verilen ilke için, bizler, kural ve kaide kavramlarını da kullanacağız. Bu konuda bilgi için bkz. Abdullah Demir, Külli Kaideler Ekolü, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2007, cilt 11, sayı 1-2; Muhammed Mücteba Emre, Hanefi Fıkıh Bilgini Semerkandî nin Tuhfetu l-fukahâ Adlı Eserinde Küllî Kaideler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya: 2011; Necmettin Kızılkaya, Kâsânî nın Bedâyi İsimli Eserinde Kavâid in Yeri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.

2 276 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN hukukî muhakeme yürütürken hukukçulara kılavuz olan bu kaidelerle ilgili geçmişte ve modern dönemde önemli birtakım çalışmalar yapılmıştır. 2 Hukuk eserlerinde kaidelere birçok nedenlerle başvurulduğu görülmektedir. Örneğin, savunulan görüşü temellendirmek için destekleyici bir delil olarak başvurulmaktadır. 3 Kaidelerin bir fonksiyonu da nassların yorumlanmasında kendilerine müracaat edilmesidir. 4 Ayrıca sonraki dönem hukukçuları, belli bir görüşü tercih ederken, kaidelerden yararlanmışlardır. 5 Bunun yanında, nassın bulunmadığı meselelerde kaideler delil olarak kullanılmaktadır. 6 Fıkıh literatüründe çok önemli bir yer tutan ve hukukçulara rehber olan bu kaidelerden biri; bu makalede analiz edeceğimiz, Mecelle de yer alan 7 itibar gâlib-i şâyi adır, nadire değildir kaidesidir. Hanefî hukuk doktrininin birçok alanında 8 hukukçuların meseleleri çözerken dikkate aldıkları bu kaidenin, kaynaklarda farklı biçimlerde ifade edildiği görülmektedir. Hukukçular, bu kaideyi; nadir olan şeyin yok hükmünde olduğu, 9 nadir olan şeylere itibar edilmeyeceği, 10 nadir olan husus- 2 Bu konuda yazılmış eserlerin bir kısmı şunlardır: Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed Mısrî Hanefî İbn Nüceym, el-eşbâh ve n-nezâir, Dımaşk, 1983/1403; Tâcuddîn Abdulvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî İbn Sübkî, el- Eşbâh ve n-nezâir; Beyrût, 1991; Şihabuddîn Ebu l-abbas Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman Karafî, Envârü l-burûk fi envâi l-furûk, Beyrût, t.y.; Abdullah Demir, Külli Kaideler Ekolü; Muhammed Mücteba Emre, Hanefi Fıkıh Bilgini Semerkandî nin Tuhfetu l-fukahâ Adlı Eserinde Küllî Kaideler; Necmettin Kızılkaya, Kâsânî nın Bedâyi İsimli Eserinde Kavâid in Yeri; Necmettin Kızılkaya, Serahsî nin el-mebsut İsimli Eserindeki Ceza Bahislerine Hakim Olan Fıkhî Kaideler, Diyanet İlmi Dergi, cilt, XLIX, sayı:2, 2013; Munafis Hodza, Hanefi Kılasiklerinden el-hidâye deki Külli Kaideler, Bursa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010; Şükrü Özen, Furûk, DİA, XIII, , Kızılkaya, Serahsî nin el-mebsut İsimli Eserindeki Ceza Bahislerine Hakim Olan Fıkhî Kaideler, s Kızılkaya, Serahsî nin el-mebsut İsimli Eserindeki Ceza Bahislerine Hakim Olan Fıkhî Kaideler, s Emre, Fıkıh Bilgini Semerkandî nin Tuhfetu l-fukahâ Adlı Eserinde Küllî Kaideler, s Emre, Fıkıh Bilgini Semerkandî nin Tuhfetu l-fukahâ Adlı Eserinde Küllî Kaideler, s Mecelle Md Hanefî metinlerinde şu örneklerde genelde vuku bulan hususlara itibar edildiği; nadir olan şeylerin ise göz ardı edildiği görülmektedir: Ebû Hanîfe nin aksine İmâmeyn e göre, şehirde su bulamayan kimsenin teyemmüm yapması caiz değildir. Onlar, bu meselede şehirde su bulunmamasının nadir olduğu gerekçesini ileri sürmüşlerdir (Ebû Bekr Şemsü l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl es-serahsî, Mebsût, Kâhire: , I, 68; Ebû Bekr Alâeddin Ebû Bekr b. Mes ûd b. Ahmed el-hanefî Kâsânî, Bedâi us-sanâi fî tertîbi ş-şerâi, Beyrût: 1402/1982, I, 48; Ebü l-hasan Burhâneddîn Ali b. Ebî Bekr Mergînânî, el-hidâye şerhu Bidâyeti l-mübtedî, İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986, I, 25; Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamîd İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, Matba atu Mustafâ el-bâbî el- Halebî, 1389/1970, I, 125; Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen Zeyleî, Tebyînü l-hakâik şerhu Kenzi d-dekâik, Bulak, I, 37). İmâmeyn in aksine, Ebû Hanîfe ye göre, gemideyken kenara çıkarak namaz kılma imkanı olan veya ayakta durmaya gücü yeten kişinin oturarak namaz kılması caizdir. Zira gemide kişinin genelde başı dönmektedir. Bu nedenle, Ebû Hanîfe genele göre hüküm vermiştir (Serahsî, Mebsût, II, 2; Kâsânî, Bedâi, I, ). Hanefî doktrininde, Ramazan ayında bir kimse ne kadar baygın kalırsa kalsın, orucu kaza etmesi gerekir. Bu hükümde, baygın kalma süresinin bütün Ramazan ayını kaplamasının nadir olduğu prensibinden hareket edilmiştir (Ebû Bekr Alâeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed Semerkandî, Tuhfetü l-fukahâ, Beyrût: Darü l-kütübi l- İlmiyye, 1405/1984, I, 350; Kâsânî, Bedâi, II, 89; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, II, 367; Zeyleî, Tebyîn, I, 340). Oruçlu kişi, ağzını açtığında boğazına yağmur damlası girerse orucu bozulacağı, zira böyle bir durumun nadiren vuku bulduğu belirtilmiştir (Semerkandî, Tuhfe, I, 354). Namazda deliren veya bayılan kişinin; bu durum nadir olduğundan, kendine geldikten sonra namazına kaldığı yerden devam etmesi caiz değildir (Kâsânî, Bedâi I, 221). 9 Kâsânî, Bedâi, I, 107; Semerkandî, Tuhfe, III, 200; Zeyleî, Tebyîn, I, Serahsî, Mebsût, I, 122; Kâsânî, Bedâi I, 110; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, VI, 149.

3 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 277 lar üzerine hüküm kurulamayacağı, 11 hüküm verirken nadir olana değil; galip olana itibar edileceği şeklinde belirtmişlerdir. 12 Gâlibiyet ilkesinin suç-ceza teorisinde Ebû Hanîfe nin görüşlerine etkisinin analiz edileceği bu makalenin odak noktası, had ve kısâs cezalarının, hukukçuların yaygın olarak değerlendirdikleri eylemlere uygulanması; nadir gördükleri eylemlerden ise bu cezaların düşmesidir. Hanefî hukukçular, nadir eylemler için caydırıcı nitelikte kısâs ve had cezalarının tatbikine ihtiyaç bulunmadığını, zira had ve kısâs gibi ağır cezaların amacının suçların azaltılması اجلناية) (تقليل olduğunu, nadir olarak gerçekleşen suçlarda ise bu maksadın zaten var olduğunu belirtmişlerdir. 13 Diğer taraftan hukukçular, caydırıcı nitelikte cezaların yaygın gerçekleşen eylemler için konduğunu vurgulamışlardır. 14 Yaygın suç eylemlerine, tazîre göre nispeten ağır cezalar olan had ve kısâsın tatbik edilmesi, makalemizin odak noktası olmakla birlikte, gâlibiyet ilkesinin Hanefî suç-ceza teorisindeki etkisi bununla sınırlı değildir. Bu nedenle, makalede, had ve kısâs cezalarının tatbikinde gâlibiyet ilkesinin dikkate alındığı diğer meselelere de, tespit edebildiğimiz kadarıyla, yer verilecektir. Gâlibiyet ilkesinin Ebû Hanîfe nin görüşlerine etkisi, Hanefî kaynaklarda yer alan bilgiler ışığında incelenecektir. Başka bir deyişle, makalede yer verilen bilgiler, sonraki dönem hukukçularının Ebû Hanîfe nin görüşleri hakkındaki değerlendirmeleri olmaktadır. Aslında bir konuda hükme varırken, hukukçular birçok delil ve ilkeyi dikkate almaktadır. Bununla birlikte, bu makalede çoğunlukla, varılan hükmün sadece gâlibiyet ilkesiyle ilgili yönüne yer verilecek, diğer delillere değinilmeyecektir. Bu makale, iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda, söz konusu ilkenin; öldürme, yaralama, hırsızlık, zina, içki içme, hirâbe, isyan, irtidat suçu, nefsi müdafaa ve ikrah meselesinde, Ebû Hanîfe nin görüşlerine etkisi incelenecektir. İkinci kısımda ise, modern hukukta bu ilkenin etkili olduğunu düşündüğümüz hususlara temas edilecek ve bu ilkenin günümüz hukukuna etkisi Ebû Hanîfe nin metoduyla mukayese edilecektir. 11 Serahsî, Mebsût, X, 196; Kâsânî, Bedâi, II, 241; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, IX, Zeyleî, Tebyîn, III, 296; Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd Bâbertî, el-inâye şerhu l-hidâye, Matba atü Mustafâ el-bâbî el-halebî, 1389/1970, IV, Mergînânî, Hidâye, II, 122; Zeyleî, Tebyîn, III, 219; Bâbertî, İnâye, V, 379; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 379; Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed Mısri Hanefi İbn Nüceym, el-bahru r-râik şerhü Kenzi d-dekâik, Kâhire, 1311, النادر يعرى عن مقصود) edilmiştir: V, 61. Örnek olması açısından, Bâbertî nin metinlerinde bu husus, şu şekilde ifade.( اإلقامة وهو تقليل اجلناية فال حيتاج إليها 14 Mergînânî, Hidâye, II, 118; Kâsânî, Bedâi, III, ; VII, 34; Zeyleî, Tebyîn, VI, 115; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, الزاجر يشرع فيما يغلب) istiyoruz: 356. Örnek olması açısından, Zeyleî nin bu hususu ifade eden metnine yer vermek.(ال فيما يندر

4 278 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN I. SUÇ VE CEZAYLA İLGILI MESELELERDE EBÛ HANÎFE NIN GÂLIBIYET İLKESINI KULLANIMI 1. Öldürme Suçunda a) Ebû Hanîfe nin Sadece Silahla Gerçekleştirilen Öldürme Eylemlerini Amd Kapsamında Değerlendirmesi Ebû Hanîfe nin, öldürme suçunda, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesini uyguladığı meselelerden birincisi, amden öldürme kapsamına giren eylemlerin tespitidir. Ebû Hanîfe, sadece silah veya onun gibi işlev gören aletlerle vurma kastıyla icra edilen eylemleri amd kapsamında değerlendirmiş ve bu eylemler nedeniyle faile kısâs cezası uygulanacağı görüşünü belirtmiştir. Hanefî kaynaklarda bu hüküm, diğer delillerin yanında 15, gâlibiyet ilkesiyle gerekçelendirilmiştir. Ebû Hanîfe ye göre, öldürme eylemleri, genelde silahla icra edilmektedir. Diğer vasıtaların öldürme eyleminde kullanılması ise nadirdir. Bu nedenle O, silah olmayan veya onun gibi işlev görmeyen aletlerle icra edilen öldürme eylemlerini, şibh-i amd olarak nitelendirmekte ve bu tür eylemler nedeniyle faile kısâs cezasının uygulanmayacağını ifade etmektedir. 16 Örneğin, Hanefî doktrininde, suda boğarak öldürme eyleminin Ebû Hanîfe ye göre, amden öldürme olmadığı belirtilirken; suyun öldürme fiiline uygun bir vasıta olmadığı, bu nedenle, öldürme eylemlerinde genelde kullanılmadığı gerekçesine yer verilmiştir. 17 b) İştirak Halinde İcra Edilen Öldürme Eylemlerinde Bütün Faillere Kısâs Cezasının Uygulanması Hanefî hukukçular, iştirak halinde icra edilen öldürme eyleminde, bütün faillere kısâs cezasının uygulanacağı görüşündedir. Onlar, bu hükümde, Hz. Ömer in öldürme suçunu iştirak halinde icra eden faillerin hepsine kısâs cezası uygulamasını 18 delil almışlardır. 19 Bunun yanında, onlar, makalede incelediğimiz ilkeyi hükümlerinde gerekçe olarak ileri sürmüşlerdir. 20 Hanefî doktrininde, öldürme suçunun genelde tek kişi tarafından icra edilmediği, failin tek kişi olması halinde öldürülmek istenen şahsın buna karşı koyabileceği, bu durumda neticenin gerçekleşmesinin nadir olduğu (ال يوجد القتل من واحد غالبا ألنه يقاومه الواحد فلم يقدر عليه فلم حيصل إال نادرا) 21 belirtil- 15 Bu konudaki özellikle delil getirilen hadisler ve onların değerlendirilmesi hususunda bak. Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-râzî el-hanefî Cessâs, Tahkîku l-cüzü s-sâlis min Şerhi Muhtasari t-tahâvî li l-cessâs, Muhammed Abdullah Han (thk.), Câmi atü Ümmi l-kurâ, 1415, III, Mergînânî, Hidâye, IV, 163; Kâsânî, Bedâi, VII, 234; Zeyleî, Tebyîn, VI, Mergînânî, Hidâye, IV, Buhârî, Diyât, Serahsî, Mebsût, XXVI, 127; Bâbertî, İnâye, X, Serahsî, Mebsût, XXVI, 127; Kâsânî, Bedâi, VII, 238; Zeyleî, Tebyîn, VI, 115; Bâbertî, İnâye, X, 243; Muhammed b. Hüseyin Tûrî, Tekmiletü Bahri r-râik, Kâhire, 1311, (Birlikte: İbn Nüceym, Zeynuddîn el-mısrî, el Bahru r-râik şerhü Kenzi d-dekâik/ İbn Âbidin, Muhammed Emin b. Ömer, Minhatü l-hâlik ale l-bahri r-râik), VIII, Zeyleî, Tebyîn, VI, 115. Bâbertî, öldürülmek istenen mağdurun tek kişi olan faile karşı koyabileceğini belirtmiştir (Bâbertî, İnâye, X, 243).

5 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 279 miştir. Bu nedenle, öldürme suçunun genelde iştirak halinde, yardımlaşarak icra edildiği (ألن القتل ال يوجد عادة إال على سبيل التعاون واإلجتماع) 22, buna itibarla, faillerin hepsinin ölüm cezasına çarptırılması gerektiği ileri sürülmüştür. Zira onlara göre, caydırıcı nitelikte olan cezalar, yaygın suç eylemlerini önlemek amacıyla düzenlenmiştir. 23 Öldürme suçunun genelde iştirak halinde icra edildiğine değinilmesi dikkat çekici bir husustur ve bu görüşte, Hanefî hukukçularının yaşadıkları dönemin koşullarını göz önünde bulundurdukları anlaşılmaktadır. İtibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesi ışığında, öldürme eylemlerinin genelde iştirak halinde icra edilmesi göz önüne alınarak, faillerin hepsine kısâs cezasının uygulanmasının, kısâsta eşitlik ilkesiyle uyuşmadığı belirtilmiştir. 24 Ancak başta Ebû Hanîfe olmak üzere, Hanefî hukukçular, suçun yaygın icra şeklinin önlenmesi maksadıyla faillerin hepsini ölüm cezasına çarptırmaktadır. 25 Bu husus, faillerin tümüne kısâs cezası uygulanmaması halinde, taraflar arasındaki düşmanlığın artabileceği, 26 faillerin bu hükümden yararlanmak maksadıyla öldürme eylemini sürekli iştirak halinde icra edebileceği 27 şeklindeki gerekçelerden de anlaşılmaktadır. c) Babanın Oğlunu ve Sahibinin Kölesini Öldürmesi Halinde Kısâs Cezasının Uygulanmaması Ebû Hanîfe nin öldürme suçunda, bu ilkeyi uyguladığı hukukî meselelerden üçüncüsü; babanın, oğlunu ve efendinin, kölesini amden öldürmesidir. Bu iki eylemde suç faillerine ölüm cezası tatbik edilmeyeceği görüşünü benimseyen (Ebû Hanîfe dahil) Hanefî hukukçular; ilgili nassları 28 dayanak kabul etmişler, ayrıca gâlibiyet ilkesini de gerekçe olarak ileri sürmüşlerdir. 29 Hanefî eserlerinde, kölenin, efendisinin bir malı hükmünde olduğu, insanların da genelde, fıtrî olarak mallarını korumaya çalıştığı, bu nedenle, efendinin, kölesini genelde öldürmeye yanaşmayacağı gerekçesiyle, kölesini öldüren efendisine kısâsen ölüm cezası uygulanmayacağı belirtilmiştir. Diğer taraftan, aynı durum köle için söz konusu olmadığından, Hanefî doktrininde, kölenin efendisini öldürmesi halinde, köleye kısâsen ölüm cezası tatbik edileceği görüşü benimsenmiştir. Babanın çocuğunu öldürmesi eylemini de benzer bir yaklaşımla inceleyen Hanefî hukukçular, baba- 22 القتل بغري حق ال يتحقق غالبا إال) belirtmektedir: Kâsânî, Bedâi, VII, 238. Bâbertî de, aynı anlamı farklı bir ifadeyle 243). X, (Bâbertî, İnâye, ) باالجتماع 23 Kâsânî, Bedâî, VII, 239; Zeyleî, Tebyîn, VI, 115; Bâbertî, İnâye, X, 243; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, III, Serahsî, Mebsût, XXVI, 127; Bâbertî, İnâye, X, Zeyleî, Tebyîn, VI, 115; Bâbertî, İnâye, X, 243. Zeyleî ve Bâbertî, bu meseleyi incelerken, caydırıcı nitelikteki.(الزاجر يشرع فيما يغلب ال فيما يندر) hükümlerin nadir değil; yaygın eylemlere uygulanacağını belirtmiştir 26 Kâsânî, Bedâi, VII, 238; Zeyleî, Tebyîn, VI, 115; Tûrî, Tekmile, VIII, Kâsânî, Bedâi, VII, Babanın oğlunu öldürmesi halinde kısâs cezasına çarptırılmayacağı hususuyla ilgili nasslar için bkz. Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre es-sülemî Tirmizî, el-câmi us-sahîh, Ahmed Muhammed Şâkir (thk.), el-mektebetü l- İslâmiyye, t.y., Diyât, 9; Ebû Bekr Ahmed b. el-hüseyin b. Ali Beyhakî, es-sünenü l-kübrâ, Beyrût, t.y., Nafakât, Semerkandî, Tuhfe, III, 119; Kâsânî, Bedâi, VII, 235.

6 280 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN nın genelde çocuklarına karşı sevgi ve merhamet besledikleri üzerinde durmuşlardır. Bu nedenle, babanın genel olarak çocuklarını öldürmeyi düşünmeyeceği, bu nedenle, babanın çocuklarını amden öldürmesinin nadir olduğu belirtilmiştir. Nadir olan hususlar ise, hüküm vermede dikkate alınmamakta ve çocuğunu öldüren babaya ölüm cezası tatbik edilmemektedir. 30 Diğer taraftan, çocuğun babayı öldürmesi halinde, çocuğa kısâs cezası uygulanmaktadır. Bunun gerekçesi açıklanırken, çocuğun babaya olan sevgisinin babanın çocuğuna yönelik merhameti derecesinde olmadığı ve oğlun mirasa erken ulaşmak gibi bazı nedenlerle babasını öldürebileceği belirtilmiştir. 31 Ebû Hanîfe nin, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesi ışığında, babanın çocuğunu öldürmesi halinde kendisine kısâs cezasının uygulanmayacağını belirtmesi, onun cezaî mesuliyeti hukukî ilkeler vasıtasıyla belirlediğini; modern hukukun aksine, kusurluluğun tespitine dayalı cezaî mesuliyet anlayışını benimsemediğini göstermektedir. 32 Ayrıca, Ebû Hanîfe nin failin kusurluluğunu birtakım kriterlerle tespit yerine; sadece silah veya onun işlevini gören aletlerle gerçekleştirilen eylemleri amd kapsamında değerlendirirken, aynı metodu takip ettiği görülmektedir. 33 Ancak failin öldürme eyleminde kusurunun araştırılmaması, babanın çocuğunu kasten öldürmesi halinde, kısâs cezasından kurtulmasını sağlamaktadır. Bu noktada, kastın tespitine dayalı cezaî mesuliyet anlayışını benimseyen ve bunu ebeveyn için de uygulayan Mâlikî ekolünün farklı bir görüşe sahip olduğu görülmektedir Kâsânî, Bedâi, VII, 235; Zeyleî, Tebyîn, VI, 105; Tûrî, Tekmile, VIII, Kâsânî, Bedâi, VII, Hanefî doktrininde, amden öldürme suçunda kusurluluğun değerlendirilmesi hususunda bilgi için bkz. Ahmet Aydın, Hanefi Fıkıh Literaturunde Oldurme Sucunun Maddi ve Manevi Unsurlarıyla İlgili Kavramların Gelişimi (Hicri 4-9. Asırlar), (Doktora Tezi, Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, 2013), s Mergînânî, Hidâye, IV, 163; Kâsânî, Bedâi, VII, 234; Zeyleî, Tebyîn, VI, Çocuğunu öldüren babanın cezaî mesuliyeti hususunda Hanefîlerle aynı görüşü paylaşan Şâfiîler (Ebü l-abbâs Şehâbeddîn Ahmed İbn Hacer el-heytemî, Tuhfetü l-muhtâc bi-şerhi l-minhâc, Dâru İhyâi t-türâsi l- Arabî, t.y., VIII, 403; Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-ensârî er-remlî, Nihâyetü l-muhtâc ilâ şerhi l-minhâc, Beyrût, 1404/1984 (Birlikte: Şebrâmellisî, Ebü z-ziyâ Nûruddin Ali, Hâşiye alâ Nihâyeti l-muhtâc, Ahmed b. Abdürrazzâk b. Muhammed, Hâşiye alâ Nihâyeti l-muhtâc), VII, 271) ve Hanbelîlerdir (Şeyh Mansûr b. Yûnus b. Selâhaddîn el- Hanbelî Buhûtî, Şerhu Müntehe l-irâdât, y.y., t.y., V, 527; Ebü l-hasan Alâeddîn Ali b. Süleymân b. Ahmed Merdâvî, el-insâf fî ma rifeti r-râcih mine l-hilâf alâ mezhebi l-imâmi l-mübeccel Ahmed b. Hanbel, Beyrût, 1377/1958, IX, 473). Bunlardan farklı olarak, Mâlikî mezhebinde babanın çocuğunu öldürmeye yönelik kastının tespiti halinde, babaya da kısâs cezası uygulanmaktadır. Mâlikî ekolü, çocuğuna karşı işlediği öldürme eylemlerinde ebeveynin konumunu farklı değerlendirmekle birlikte, doğrudan ebeveyni kısâs cezasından muaf tutmamaktadır. Örneğin, Mâlikî ekolünde, babanın oğluna doğru taş, sopa veya kılıç atması sonucu oğlun ölümü gerçekleşirse, normalde yabancı birinin aynı eylemi icra etmesi halinde yabancı şahsa kısâs cezası uygulanırken, babaya kısâs cezası uygulanmamaktadır. Zira bu tür eylemleri babanın oğlunu tedip maksadıyla yapması, oğlunu öldürme kastının bulunmaması ihtimal dahilindedir. Ancak baba, oğlunu yere yatırıp boğazını keserse veya karnını bıçakla yararsa bu durumda artık babanın oğluna yönelik şefkat ve sevgisinin bulunmadığı açıkça ortaya çıkar ve eylemde öldürme kastının bulunduğu kabul edilerek babaya kısâs cezası uygulanır (Abdüsselâm b. Sa îd Tenûhî Sahnûn, el-müdevvenetü l-kübrâ, Dâru l- Kütübi l- İlmiyye, ty., IV, 498; Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed ed-desûkî, Hâşiyetü d-desûkî alâ Şerhi l-kebîr, Beyrût, 1230/1815, IV, 267).

7 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 281 2) Yaralama Suçunda Hanefî doktrininde, yaralama suçunu iştirak halinde icra eden faillerin cezaî sorumluluğunun tespitinde, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinden yararlanılmıştır. Hanefî hukukçular, bu eylemde faillerin tümüne kısâs cezası yerine, diyet yaptırımı uygulanacağını belirtirken, bir kişiye yönelik müessir fiilin iştirak halinde icra edilmesinin nadiren gerçekleştiği, gerekçesini ileri sürmüşlerdir. 35 Gerçekte, bir kişiye yönelik yaralama eylemi nedeniyle birden çok faile kısâs cezasının uygulanmasının, kısâsta eşitlik ilkesine uygun olmadığı, bu nedenle faillerin diyetle sorumlu tutulacağı ileri sürülerek, meselenin itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesiyle ilişkisinin bulunmadığı düşünülebilir. Ancak Hanefî doktrininde, iştirak halinde icra edilen öldürme suçunda, bir kişiye karşılık bütün failler, kısâsen ölüm cezasına çarptırılmakta ve kısâsta eşitlik ilkesi bu meselede itibara alınmamaktadır. 36 Zira Hanefî hukukçular, öldürme suçunun genelde iştirak halinde işlenmesini dikkate almışlar; bütün faillere ölüm cezası uygulayarak suçu önlemeyi amaçlamışlardır. Buna karşılık, yaralama suçunun iştirak halinde icra edilmesi nadir olduğundan, bütün faillere caydırıcı nitelikte kısâs cezasının uygulanmasına gerek duyulmamıştır. 3) Hırsızlık Suçunda a) Hırsızlık Suçunun Temel Unsurlarının Tespiti Hırsızlık suçuyla ilgili cezalandırma şartları hususunda, İslam hukukçularının dayandığı birçok aklî ve naklî delil bulunmakla birlikte 37, burada sadece itibar gâlib-i şâyiadır; nadire değildir ilkesinin, bazı cezalandırma şartları üzerindeki etkisi incelenecektir. Hanefî hukukçularına göre, insanların mal kabul ettiği ve mal edindikleri şeylerin çalınması halinde had uygulanır. 38 Bunun dışında değersiz, önemsiz şeyler (حقري) ise, genelde koruma altında (hırz) bulundurulmazlar. 39 Bu tür malların gizlice çalınmasına da ihtiyaç duyulmaz. 40 Bu durumda hırsızlık suçunun unsurları (malın koruma altında bulunması ve gizlice alma hareketi) gerçekleşmemekte ve caydırıcı nitelikte bir cezanın (had) uygulanmasına gerek kalmamakta- 42.(ال حكمة الزجر ألهنا فيما يغلب) dır. 41 Zira had cezası yaygın eylemler için uygulanmaktadır 35 Mergînânî, Hidâye, IV, 169; Zeyleî, Tebyîn, VI, ; Tûrî, Tekmile, VIII, Zeyleî, Tebyîn, VI, 115; Tûrî, Tekmile, VIII, Bu konuda geniş bilgi için bkz. Ali Bardakoğlu, Hırsızlık, DİA, XVII, Kâsânî, Bedâî, VII, Serahsî, değersiz, önemsiz bir malın,(حقري) genelde,(عادة) insanlar tarafından korunmadığını, korunan malların önemli mallar (خطري) olduğunu belirtmiştir (Serahsî, Mebsût, IX, 136). Ayrıca, değersiz malların evlerin kapı önlerinde, dışarıda bırakılabildiği, bu nedenle, onların gizlice çalınmasına genelde ihtiyaç duyulmadığı vurgulanmıştır (Zeyleî, Tebyîn, III, 215; İbn Nüceym, Bahr, V, 58). 39 Serahsî, Mebsût, IX, 136; Kâsânî, Bedâî, VII, 67-68; Zeyleî, Tebyîn, III, 215; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, Mergînânî, Hidâye, II, 118; Kâsânî, Bedâî, VII, 67-68; Zeyleî, Tebyîn, III, 215; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, Mergînânî, Hidâye, II, 118; Zeyleî, Tebyîn, III, 215; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, Mergînânî, Hidâye, II, 118; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 356.

8 282 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN Yukarıdaki paragraf incelendiğinde, örneğin, hırsızlık suçunun oluşum şartlarından biri olan hırzın 43 tespitinde, gâlibiyet ilkesinin etkili olduğu söylenebilir. Zira Hanefî hukukçular, genelde hırsızlık suçunun korunan mallara yönelik icra edildiğini ifade etmişlerdir. 44 Bu noktada hırz, hırsızlık suçunun yaygın olarak gerçekleştiği durumu göstermektedir. Aynı zamanda hırsızlık suçunun gerçekleştiği bu yaygın durum, Hanefî doktrininde (Hanefîler, had cezalarını yaygın eylemler için uyguladıklarından) had cezasının tatbiki için aranan şart olmaktadır. Bu bağlamda, özellikle ilgili nassların 45 yanında, makalede incelenen ilkenin, hırz şartı üzerinde ne kadar etkili olduğu sorgulanabilir. Elbette, İslam hukukunda bir deliller hiyerarşisi bulunmakta ve bu hususta nasslar en başta gelmektedir. Bununla birlikte, şu hususu da vurgulamak gerekmektedir. Malın koruma altında bulunması (hırz) konusunda hukukçuların dayandıkları hadisler sınırlı olmakla birlikte, Hanefî doktrininde, nassların değinmediği birçok hususu ihtiva eden, gelişmiş bir hırz nazariyesi bulunduğu görülmektedir. 46 Ayrıca mezheplerin hırz konusunda benimsediği hükümlerin farklılık arz ettiği, hatta Zahirîler in hırsızlıkta hırz şartını kabul etmedikleri bilinmektedir. 47 Bu nedenle, mezheplerin belli bir konuyla ilgili nassları değerlendirmede veya nasslarda yer almayan hususlarda hükümlere ulaşmada, bazı ilkelerin ışığında hareket ettikleri söylenebilir. Bu ilkelerden biri de, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesidir ve diğer delillerle birlikte Ebû Hanîfe nin suç-ceza teorisinde etkili olduğu görülmektedir. Hanefî hukukçular, hırsızlık eyleminin gerçekleştiği genel koşulları, faile had cezasının uygulanabilmesi için cezalandırma şartları olarak benimsemişlerdir. Bu koşulların bulunmaması halinde (örneğin, çalınan malın değersiz olması halinde) hırsızlık eylemleri yine de icra edilebilmektedir. Ancak bu tür eylemlerin, nadir olarak gerçekleştiği değerlendirilerek, nadir eylemler için caydırıcı nitelikte olan had cezasının uygulanmasının uygun görülmediği anlaşılmaktadır. Bu durumda, el kesme cezasına göre daha hafif nitelikte, yetkili makamların takdir edeceği tazîr cezasının uygulanması mümkündür. 43 Hırz, hırsızlık suçunda malın koruma altında bulunmasını ifade eden bir kavramdır. Hanefî doktrininde, hırsızlık suçunda faile had tatbiki için hırzın şart olduğu belirtilmiştir. Bu konuda bkz. Serahsî, Mebsût, IX, 136; Ebû Bekr b. Ali b. Muhammed el-haddâd Zebîdî, el-cevheretü n-neyyire alâ Muhtasari l-kudûrî, Dâru l-hayriyye, t.y, II, 164; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 380; İbn Nüceym, Bahr,V, Serahsî, Mebsût, IX, 136; Kâsânî, Bedâî, VII, 67-68; Zeyleî, Tebyîn, III, 215; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, Hırsızlık suçunda hırz şartının getirilmesinde temel teşkil eden hadisler için bkz. Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Ali b. Şu ayb, es-sünenü l-kübrâ, Abdulgaffâr Süleymân Bündârî, Ebû Abdullah Seyyid b. Kesrevî b. Hasan (tahk.), (Beyrût, 1991/1411), Sârık, 5, 12; İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhîm, el-kitâbü l-musannef fi l-ehâdîs ve l-âsâr, Kemâl Yûsuf el-hût (haz), Beyrût, 1989, Hudûd, 84; Beyhakî, es-sünenü lkübrâ, Sarika, 8. Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş as b. İshâk el-ezdî es-sicistânî, Kitâbü s-sünen = Sünenü Ebû Davud, Muhammed Avvâme (tahk.), Cidde, 1998/1419, Hudûd, 14; İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er- Rebe î el-kazvînî, Sünenü İbn Mâce, Delhi, 1905, Hudûd, 26, 28; Tirmizî, el-câmi us-sahîh, Hudûd, Hanefî doktrininde, hırz nazariyesini şekillendiren güçlü bir formalizmin bulunduğu ileri sürülmektedir. Bununla ilgili olarak bkz. Ahmet Aydın, Hanefî Doktrininde Hırsızlık Suçunda Şekil Unsuru ve Cezaî Mesuliyete Etkisi, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 24, Ekim Bardakoğlu, Hırsızlık, DİA, XVII, 387.

9 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 283 b) Birtakım Malların Çalınması Hanefî mezhebinde, gümüşten yapılmış haç veya put çalan faile, had cezası tatbik edilmez. Bunun gerekçelerinden biri, failin, çaldığı putu kırmak için aldığını iddia edebilmesidir. Bu durumda suçun oluşumu hususunda şüphe nedeniyle failden had cezası düşer. Diğer taraftan, üzerinde resim olan parayı çalan faile had uygulanmaktadır. Zira genelde bu şekildeki paralar ibadet amacıyla kullanılmaz. Bu nedenle, failin böyle bir eylemde, ben bu parayı, sahibinin ona ibadet etmesine engel olmak için aldım şeklinde bir gerekçe ileri sürmesine itibar edilmez. 48 c) Kefen Çalma Eylemi Ebû Hanîfe nin bu ilkeyi, hırsızlık suçuyla ilgili uyguladığı meselelerden biri, kefen çalan suç failinden had cezasının düşürülmesidir. Ebû Hanîfe, kefen çalan faile had tatbik edilmeyeceği görüşünü benimserken, diğer delillerin yanında, 49 kefen çalma eyleminin nadir olduğu ve nadir olan hususlar için caydırıcı nitelikte cezaların tatbik edilmesinin isabetli olmadığı gerekçesinden hareket etmiştir. 50 Kefen çalan suç faili hakkında Ebû Hanîfe nin görüşünün, suçlunun lehine olduğu görülmektedir. Ayrıca, Ebû Hanîfe nin bu hükümde, suçlu psikolojisini göz önünde bulundurduğu söylenebilir. Mezardaki kefenin değersiz bir mal olması nedeniyle insan fıtratının genelde ona meyletmeyeceği şeklinde ifade edilen gerekçe, söylediğimiz hususu teyit eder niteliktedir. 51 d) Hırsızlık Eyleminin Üçüncü Kez Tekerrürü Ebû Hanîfe, hırsızlık eylemlerinin aynı fail tarafından üçüncü kez tekerrüründe faile had cezasının uygulanmayacağı görüşünü savunurken, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinin ışığında hareket etmiştir. Ebû Hanîfe başta olmak üzere Hanefî hukukçular, failin hırsızlık suçunu ilk kez icra ettiğinde sağ kolunun, ikinci eyleminde sol ayağının kesileceğini, üçüncü eyleminde ise, tevbe edinceye kadar hapsedileceği ve kendisine had cezasının uygulanmayacağı görüşünü belirtmişlerdir. Onlar, bu hükme varırken, diğer delillerin yanında, 52 had cezalarının caydırıcı 48 Kâsânî, Bedâî, VII, Hanefî doktrininde kefen çalan faile had cezasının uygulanıp uygulanmayacağı hususu hukukçular arasında tartışmalıdır. Mezardan kefen çalan suç failine had tatbik edilmeyeceği görüşünde olan Ebû Hanîfe ve İmam Muhammed, yukarıda zikredilen hukukî ilkenin yanında, mezarlıkların eşyalar için koruma mahalli olmadığı, kefenin mülkiyet konusu olup olmadığı hususunun belirsiz olduğu gibi birtakım gerekçelerden hareket etmişlerdir. Diğer taraftan bu eylemde suç failine had cezasının uygulanacağı görüşünü benimseyen Ebû Yusuf ise, mezardaki kefenin mütekavvim mal olduğu ve korunduğu gerekçesini ileri sürmüştür (Kâsânî, Bedâi, VII, 76; Mergînânî, Hidâye, II, 122; Zebîdî, Cevhere, II, 167; Zeyleî, Tebyîn, III, 218; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 376; İbn Nüceym, Bahr, V, 60). 50 Mergînânî, Hidâye, II, 121; İbn Nüceym, Bahr, V, Mergînânî, Hidâye, II, 121; İbn Nüceym, Bahr, V, Hanefî hukukçularının bu meselede dikkate aldıkları delil, Hz Ali nin ben, hırsızlık suçunu tekerrür halinde icra eden failin sürekli organlarını kesmek suretiyle ona yemek yiyeceği el, yürüyeceği ayak bırakmama hususunda Allah tan utanırım sözüdür (Ebû Bekr Abdürrazzâk b. Hemmâm es-san ânî, el-musannef, Habîburrahmân Azamî, (Thk.), Beyrût, 1983, Lukata, 10).

10 284 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN nitelikte olduğu, failin cezalandırıldıktan sonra sürekli aynı cürmü işlemesinin nadir olduğu; nadir olan hususlarda caydırıcı nitelikte ceza verilmesinin uygun olmadığı gerekçesini ileri sürmüşlerdir. 53 e) Diğer Hırsızlık Eylemleri Hırsızlık suçu nedeniyle faile had tatbik edilebilmesi için, eşyanın koruma altında bulunması gerekmektedir. Eşyanın bekçiyle vb. korunduğu durumlarda, sahibiyle eşya arasındaki mesafenin miktarı hususunda, genel olanın itibara alındığı görülmektedir. Buna göre, kişinin eşyasını hırsızlık eyleminden genelde koruyabileceği kadar onun yakınında bulunması halinde, eşyanın korunmuş olacağı ve bu koşullar altında çalınan eşya nedeniyle faile had tatbik edileceği belirtilmiştir. 54 Hırsızlık suçunun akraba 55 ve eşler 56 arasında işlenmesi halinde, faile had tatbik edilmeyeceği kural olarak benimsenirken, sözü edilen ilkenin ışığında hareket edilmiştir. Akraba ve eşlerin birbirlerinin evlerinden hırsızlık yapması halinde had tatbik edilmeme gerekçesi, onların birbirlerinin evlerine genelde izinsiz olarak girebilmeleridir. Bu durumda çalınan eşyaların korunması şartı (hırz) ihlal edilmiş olmakta ve bu da had cezasının düşmesine neden olmaktadır. 4) Zina Suçunda a) Kadınla veya Erkekle Arka Yoldan Cinsel İlişki Eylemi Ebû Hanîfe nin, zina suçunda itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinden yararlanarak hükme vardığı meselelerden biri, kadınla veya erkekle arka yoldan cinsel ilişkiye giren faile had cezasının uygulanmamasıdır. Ebû Hanîfe, bu meselede diğer delillerin yanında 57, bu tür eylemlerin nadir olarak vuku bulduğu gerekçesinden hareket etmiştir. Zira zina eylemi, genelde, bir erkek ve kadının ön taraftan birleşmesiyle gerçekleşmektedir. Ebû Hanîfe, bunun dışında iki erkeğin birleşmesi veya kadınla arka yoldan cinsel ilişkiyi, insanların genelde meyletmediği bir eylem olarak görmekte ve nadir olarak gerçekleşen eylemler için caydırıcı nitelikte had cezalarının getirilmesini uygun bulmamaktadır. Ebû Hanîfe nin bu görüşünde, kendi döneminin koşullarını dikkate aldığı söylenebilir. Diğer taraftan İmâmeyn, bu fiilleri gerçekleştiren kişilerin de bulunduğunu itibara alarak faillere had uygulanacağını belirtmiştir Mergînânî, Hidâye, II, 126; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 397; İbn Nüceym, Bahr, V, Serahsî, Mebsût, IX, 155, Kâsânî, Bedâî, VII, 73; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, Serahsî, Mebsût, IX, 153; Kâsânî, Bedâî, VII, 75; Zeyleî, Tebyîn, III, 220; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, Serahsî, Mebsût, IX, 190; Kâsânî, Bedâî, VII, 75; Zeyleî, Tebyîn, III, ; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 382; İbn Nüceym, Bahr, V, Ebû Hanîfe, özellikle, livata fiilinin zina olmadığı üzerinde durmaktadır. Bu delillerle ilgili olarak bkz. Serahsî, Mebsût, IX, 78; Kâsânî, Bedâi, VII, 34; Zeyleî, Tebyîn, III, Kâsânî, Bedâi, VII, 34; Zeyleî, Tebyîn, III, ; İbn Nüceym, Bahr, V, 18.

11 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 285 b) Hayvanlarla veya Ölüyle Cinsel İlişki Eylemi Zina suçunda, makalede incelenen ilkenin tatbik edildiği ikinci mesele, hayvanlarla veya ölüyle cinsel ilişki eylemidir. Başta Ebû Hanîfe olmak üzere, Hanefî hukukçular, bu eylemlerden dolayı faile zina haddinin uygulanmayacağı görüşünü benimserken, akıl sahibi normal bir insan tabiatının, genelde, bu tür eylemlere meyletmeyeceği gerekçesinden hareket etmişlerdir. Normal insan tabiatının benimsemediği eylemler, nadir olarak vuku bulduğundan bu gibi eylemler için caydırıcı nitelikte bir cezanın uygulanması tutarlı görülmemiştir. 59 5) İçki İçme Suçunda İçki içme suçunda, makalede incelenen ilkenin etkili olduğu bir mesele, suyla karışan şarabın içilmesi halinde failin cezaî mesuliyetinin tespitidir. Buna göre, şarap-su karışımında, şayet şarap daha fazlaysa, faile had tatbik edilmekte; aksi halde had uygulanmamaktadır. 60 Bu hükümde, makalede incelenen ilkenin ışığında, genel olanın dikkate alındığı görülmektedir. 6) Hirâbe Suçunda a) Hirâbe Suçunda Ferî Faillerin Had Cezasına Çarptırılması Makalede incelediğimiz ilkenin, hirâbe suçunda etkili olduğu meselelerden biri, bu suça iştirak eden ferî faillerin aslî faillerle birlikte had cezasına çarptırılmasıdır. Hanefî doktrininde, eylemi bizzat icra eden ve neticeye sebebiyet veren faillerin durumu (mübâşeret-tesebbüb ayrımı), 61 cezaî sorumluluk açısından farklı değerlendirmeye tabi tutulurken 62 ; hirâbe suçunun genelde, aslî ve ferî failler tarafından birlikte gerçekleştirildiği 63, bu nedenle, ferî faillerin de aslî cezaya çarptırılması gerektiği belirtilmiştir. 64 Hirâbe suçunda ferî faillerin cezaî sorumluluğu temellendirilirken, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinin diğer delillerle birlikte bütünlük içinde değerlendirildiği görülmektedir Serahsî, Mebsût, IX, 102; Zeyleî, Tebyîn, III, 181; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 376; İbn Nüceym, Bahr, V, Kâsânî, Bedâî, VII, 40; İbn Âbidîn, Reddü l-muhtâr, IV, Mübâşeret-tesebbüb ayrımının öldürme suçundaki etkisi için bkz. Aydın, Öldürme Suçunun Maddî ve Manevî Unsurları, s ; Bu ayrımın hırsızlık suçundaki etkisi için bkz. Aydın, Hırsızlık Suçunda Şekil Unsuru, s Örneğin, iştirak halinde icra edilen öldürme eyleminde, bir şahıs mağduru tutarken diğeri öldürürse, öldürücü eylemi gerçekleştiren şahsa ölüm cezası uygulanırken, tutma hareketini yapan fail ise, tazîrle cezalandırılır (Serahsî, Mebsût, XXIV, 73-75; İbn Âbidîn, Reddü l-muhtâr, VI, 541). 63 Serahsî, Mebsût, IX, Serahsî, Mebsût, IX, 198; Kâsânî, Bedâi, VII, Hirâbe suçunda faillerin cezaî sorumluluğu temellendirilirken hirâbe eyleminin bir bütün olarak gerçekleştiği üzerinde durulmaktadır. Toplu halde icra edilen hirâbe eylemi, genelde bazı faillerin ferî; bazı faillerin aslî iştirakiyle gerçekleşmektedir. Bu açıdan hirâbe suçunda ferî faillerin durumu, savaşta geri planda kalan muhariplere kıyas edilmektedir. Muhârebede bazı savaşçılar savaşırken; bazıları yardımcı kuvvet olarak bulunabilmekte, savaşma

12 286 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN b) Şehirde Hirâbe Suçu Faillerine Had Tatbik Edilmemesi Ebû Hanîfe nin hirâbe suçunda itibar gâlib-i şayiadır, nadire değildir ilkesini uyguladığı ikinci mesele, bu suçu şehirde gerçekleştiren faillere had cezasının uygulanmayacağı görüşüdür. Ebû Hanîfe, şehirde insanların yoğun yaşaması, kolluk kuvvetlerinin bulunması, insanların çevrelerinden kolaylıkla yardım alabilmeleri gibi koşulları dikkate alarak, şehirlerin eşkiyalık eylemlerine karşı daha güvenli olduğunu ve şehir mahallinde hirâbe suçunun nadir olarak icra edildiğini belirtmiş, bu tür eylemler için caydırıcı nitelikte cezaların getirilmesini uygun bulmamıştır. 66 Ebû Hanîfe nin bu görüşünde, yaşadığı dönemde, şehir halkının yanlarında silah bulundurduklarından kendilerine yönelik saldırılara kolaylıkla karşı koyabilmelerini itibara aldığı belirtilmiştir. Diğer taraftan, Ebû Hanîfe den sonraki zaman diliminde, şehirde yaşayan fertler, silah taşıma âdetini terk ettiklerinden, Ebû Yusuf, şehir mahallinde de bu suçun işlenebileceği görüşünü benimsemiştir. 67 Ancak Ebû Yusuf, şehirde gerçekleşen bütün eylemleri değil; bazı eylemleri hirâbe suçu kapsamında değerlendirmiştir. 68 Hanefî metinlerinde, Ebû Hanîfe nin şehirde icra edilen hirâbe eylemleri hususunda, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesini dikkate aldığı belirtilirken; 69 Ebû Yusuf un konuyla ilgili görüşlerinde, bu ilkenin etkili olup olmadığına, değinilmemiştir. Diğer taraftan, İslam hukukçularının hirâbe suçunun oluşumu hususunda getirdiği kriterleri değerlendiren Bardakoğlu, İslâm hukukçularının suçun hiçbir engelle karşılaşma dan işlenme imkânının objektif olarak bulunup bulunmadığını itibara aldıklarını, belirtmiştir. 70 Ancak bizler bu yorumun, en azından, Ebû Hanîfe nin görüşleri hakkında geçerli olmadığı kanaatindeyiz. Zira hirâbe suçunun şehir mahallinde icra edilmesi hususunda, Ebû Hanîfe nin görüşlerinde etkili olan hususun gâlibiyet ilkesi olduğuna, önceden değindiğimiz gibi, metinlerde yer verilmiştir. Ayrıca Ebû Yusuf un görüşlerinde de, makalede incelenen ilkenin etkili olduğu ileri sürülebilir. 71 dışında birtakım vazifeler yapmaktadır. Savaşın sonunda ise, savaşta yardımcı kuvvetler asıl savaşanlarla birlikte ganimete iştirak etmekte, savaşan kimseler olarak değerlendirilmektedir. Aynı şekilde, hirâbe suçunda bazı şahısların ferî fail olarak (yardımcı ve grubu kollayıcı olarak) bulunmaları onları suç faili olarak değerlendirmeye engel teşkil etmemektedir (Ebü l-hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed Kudûrî, Muhtasaru l-kudûrî, Kâmil Muhammed Uveydâ (thk.), Beyrût, 1997/1418, s. 203; Serahsî, Mebsût, IX, 198; Mergînânî, el-hidâye, II, 133; Zeyleî, Tebyîn, III, 238; İbn Nüceym, Bahr, V, 74; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 427). 66 Serahsî, Mebsût, IX, 201; Kâsânî, Bedâi, VII, 92-93; Zeyleî, Tebyîn, III, 235. Bu kaynakların içinde örnek olması açısından, Zeyleî nin eserinde, şehirde hirâbe suçunu icra eden şahsın neticeye ulaşmasının nadir olduğu, nadir olan ال يتمكن القاصد من قطع الطريق almaktadır: hususlar üzerine hüküm kurulamayacağını belirten metni şu şekilde yer. إال نادرا فال يبين احلكم على النادر 67 Serahsî, Mebsût, IX, 201; Zeyleî, Tebyîn, III, Ebû Yusuf, hangi tür eylemlerin hirâbe suçu kapsamında değerlendirileceği hususunda, eylemin zamanı ve eylemde kullanılan suç aleti gibi birtakım unsurları dikkate almıştır. Ebû Yusuf a göre, gece veya gündüz vakti, şehirde silahla icra edilmesi halinde hirâbe suçu gerçekleşmiş olur. Aynı şekilde, sopa gibi silah olmayan aletlerle gece vakti icra edilen eylemler de hirâbe suçu kapsamında değerlendirilir. Diğer taraftan, gündüz vakti sopayla icra edilen eylemler, hirâbe suçu olarak nitelendirilemez (Cessâs, Şerh, II, 611; Serahsî, Mebsût, IX, 201; Kâsânî, Bedâi, VII, 92). 69 Serahsî, Mebsût, IX, 201; Kâsânî, Bedâi, VII, 92-93; Zeyleî, Tebyîn, III, Ali Bardakoğlu, Eşkıya, DİA, 1995, XI, Ebû Yusuf, şehirde gündüz vakti silahla icra edilen eylemleri hirâbe suçu kapsamında değerlendirmiş; ancak

13 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 287 Bardakoğlu nun hirâbe suçuyla ilgili görüşünü, hırsızlık suçundaki hırz şartı 72 ekseninde değerlendirebiliriz. Hırz unsuruna değinme nedeni, Bardakoğlu nun bakış açısı dikkate alındığında, hirâbe ve hırsızlık suçunda iki zıt yaklaşımın hukukçular tarafından benimsenmiş olacağını göstermektir. Şöyle ki, hırsızlık suçunda, faile had tatbiki için, eşyanın koruma altında bulunması (hırz) şart koşulmuştur. Anlaşılacağı üzere, koruma altındaki bir eşyayı çalmak daha zordur. Bu durumda had tatbiki için, hukukçuların hırsızlık suçunun zor koşullarda gerçekleşmesini şart koştukları düşünülebilir. Diğer taraftan, Bardakoğlu nun hirâbe suçu için belirttiği, suçun hiçbir engelle karşılaşma dan işlenme imkânı dikkate alındığında, hukukçuların hirâbe suçunun kolaylıkla gerçekleşmesini koşul olarak ileri sürdükleri anlaşılmaktadır. Hanefî doktrininde, hirâbe suçu bir açıdan hırsızlık suçuna benzetilmiştir. 73 Hukukçuların aralarında benzerlik kurduğu bu iki suçun cezalandırma şartları hususunda iki zıt gerekçeden (hırsızlık eyleminin zor koşullarda, hirâbe suçunun ise kolaylıkla gerçekleşmesi) hareket etmeleri, tutarlı gözükmemektedir. Bizleri, Bardakoğlu nun görüşünü sorgulatmaya yönelten önemli bir diğer saik, Hanefî doktrininde, hırsızlık suçunda getirilen hırz şartının gâlibiyet ilkesiyle ilişkili biçimde ele alınmış olmasıdır. 74 Hırz şartında, makalede incelediğimiz ilkenin etkili olduğunu kabul ettiğimizde, hirâbe ve hırsızlık suçunda etkili olan ilkelerin farklılık arz etmediği; aksine, aynı ilkenin her iki suç türünde belirleyici olduğu ve Ebû Hanîfe nin suç teorisini şekillendirdiği ileri sürülebilecektir. gündüz silah dışındaki aletlerle gerçekleştirilen eylemler nedeniyle faile had tatbik edilmeyeceğini belirtmiştir. Dikkat edildiğinde, silahla icra edilen bir eylemin neticeye ulaşma ihtimali yüksektir, yani daha genel bir durum arz etmektedir. Oysa gündüz vakti sopayla hirâbe suçunu icra eden failin neticeye ulaşma ihtimali nadirdir; zira mağdurun çevresinden yardım alma ihtimali daha yüksektir. Gece vakti ise, silah dışındaki aletlerle icra edilen eylemin neticeye ulaşma ihtimali yüksek olduğundan, Ebû Yusuf, bu tür eylemleri de, hirâbe suçu kapsamına dahil etmiştir. Sonuç olarak, Ebû Yusuf un şehir mahallinde gerçekleştirilen eylemler için had cezasının tatbiki hususunda, eylemin kolaylıkla icra edilmesinden ziyade; eylemin genelde gerçekleşme durumunu dikkate aldığı; nadir hususları ise bu noktada göz ardı ettiği ileri sürülebilir. En azından, hocası Ebû Hanîfe nin bu hususta, bu ilkeden yararlandığı belirtilmiştir (Cessâs, Şerh, II, 611; Serahsî, Mebsût, IX, 201; Kâsânî, Bedâi,VII, 92). 72 Hırz konusunda bilgi için bkz. Dipnot Hirâbe suçunun sadece mal almak suretiyle icra edilmesi, hırsızlık suçuna benzemektedir. Ayrıca hırsızın, mal sahibinden; muhâribin ise devlet başkanından gizli şekilde eylemini icra ettiği belirtilmiştir. Bu gibi benzerlikler nedeniyle, bazı metinlerde, hirâbe suçu, büyük hırsızlık olarak nitelendirilmiştir (Serahsî, Mebsût, IX, 133; Mergînânî, Hidâye, II, 125; Zeyleî, Tebyîn, III, 235). 74 Bak. Başlık hırsızlık suçunun temel unsurlarının tespitinde. Hanefî hukukçulara göre, genelde korunma altında bulunmayan (hırz) değersiz mallar, nadir çalınan mallardır. Bu nedenle, bunların çalınması halinde had gibi caydırıcı nitelikte cezanın tatbikine ihtiyaç bulunmamaktadır. Zira hadler, suçların azaltılması için getirilmiştir. Nadir işlenen eylemler ise, zaten sayı olarak azdır (Mergînânî, Hidâye, II, 118; Zeyleî, Tebyîn, III, 215; İbn Hümâm, Fethu l-kadîr, V, 356). Bu muhakeme metodunda, hırz şartıyla, gâlibiyet ilkesi arasında bir ilişki bulunmaktadır. Zira had cezası, yaygın eylemler için uygulanmaktadır. Hırsızlık suçunda yaygın eylemler ise, korunmuş malları çalmaya yönelik eylemlerdir. Bu durumda, hırz, hırsızlık suçunun yaygın icra şeklini ifade eden şart durumundadır. Bu, hirâbe suçunun genelde şehir dışında icra edilmesinin şart koşulmasına benzemektedir. Zira şehir dışında hirâbe suçunun gerçekleşmesi yaygındır. Bu noktada Ebû Hanîfe nin, had cezalarının uygulanmasında suç eylemlerinin yaygın icra şekillerini, bir koşul olarak benimsediği söylenebilir.

14 288 Yrd. Doç Dr. Ahmet AYDIN 7) Kamu Güvenliğiyle İlgili Suçlarda Kadınlardan Had Cezasının Düşmesinde Ebû Hanîfe nin suç teorisinde önemli yer tutan itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinin, kamu güvenliğiyle ilgili suçları (isyan, hirâbe ve irtidat suçu) icra eden kadınların cezaî sorumluluğunun tespitinde de etkili olduğu kanaatindeyiz. Hanefî doktrininde, kadınların işledikleri suçlar nedeniyle cezaî sorumluluk sahibi kişiler olarak kabul edildiği; ancak genelde savaş ehli olmamaları nedeniyle kamu güvenliğiyle ilgili suçlarda (isyan, hirâbe, irtidât) erkeklerden farklı yaptırımlara tabi tutulduğu belirtilmiştir. 75 Kamu güvenliğine yönelik suçlardan biri olan isyan suçu, devletin güvenlik güçlerine karşı bir başkaldırıdır. Bu suçu icra eden erkeklere, suç anında veya yakalandıktan sonra ölüm cezası uygulanırken; kadınlar, sadece suçun icrası anında güvenlik güçleriyle savaşırken öldürülebilir, yakalandıktan sonra, kadınlara ölüm cezası uygulanmaz. 76 Onların genelde savaş ehli kabul edilmedikleri için, bu suç nedeniyle ölüm cezasına çarptırılmayacağı belirtilmiştir. 77 Aynı şekilde kamu güvenliğine karşı bir savaş olarak değerlendirilen hirâbe suçunda, Ebû Hanîfe ye göre, kadınların erkeklerle birlikte hirâbe suçuna iştirak etmesi halinde, hiçbir faile had tatbik edilmemesinin nedeni, kadının tabiatı gereği genelde savaş ehli olarak görülmemesidir. 78 Son olarak irtidat eden kadınların, genelde savaşa iştirak eden kişiler olmadığı gerekçesiyle ölüm cezasına çarptırılmaması da 79, benzer bakış açısını ortaya koymaktadır. Genelde savaşan kişiler olmadıkları için kadınların kamu güvenliğiyle ilgili suçlarda ölüm cezasına çarptırılmaması, itibar gâlib-i şâyiadır, nadire değildir ilkesinin ışığında varılan bir hüküm olarak değerlendirilmelidir. Aslında kadınların içinde savaş ehli olan; hatta erkeklerden bu konuda daha başarılı olanlar da bulunabilir. Kamu güvenliğiyle ilgili suçlarda da erkekleri yönetip yönlendirebilecek kadınların olması mümkündür. Ancak klasik eserlerin yazıldığı dönemlerde, bu gibi hususların nadir olduğu gerçeği üzerinde durulmuştur. Kadınların toplumda genelde yönetici olmaması, orduya kumandanlık yapmaması gibi hususlar, onların devletin güvenliğini doğrudan tehdit eden kişiler olarak görülmemesinin gerekçesini oluşturmuştur. Nitekim Kâsânî, irtidât suçunda kadının din seçme hususunda erkeğe tabi olduğunu, erkeğin birçok eşi olduğunda, onun Müslüman olmasıyla birlikte kadınların da Müslüman olduğunu; ancak erkeğin din seçme hususunda herhangi bir kimseye tabi olmadığını; bu nedenle, kadın ve erkeğin cezaî mesuliyetinin irtidat suçunda farklı değerlendirileceğini belirtmiştir. 80 O nun, bu görüşünde, kadının toplumsal etkinliğiyle cezaî mesuliyeti arasında ilişki kurduğu anlaşılmaktadır. 75 Kâsânî, Bedâi, VII, Serahsî, Mebsût, X, 127; Semerkandî, Tuhfe, III, 314; Kâsânî, Bedâi, VII, Kâsânî, Bedâi, VII, Serahsî, Mebsût, IX, 197; Kâsânî, Bedâi, VII, 91; Zeyleî, Tebyîn, III, 239; el-fetâvâ l-hindiyye, Burhanpurlu Şeyh Nizâm ve Diğerleri, Bulak, 1310, II, Mergînânî, Hidâye, II, 165; İbn Nüceym, Bahr, V, Kâsânî, Bedâi, VII, 135.

15 İtibar Gâlib-i Şâyiadır, Nadire Değildir İlkesinin Ebû Hanîfe nin Suç-Ceza Teorisine Etkisi 289 8) Nefsi Müdafaa Anında İşlenen Cinayetlerde Hukuk sistemlerinde, kişinin kendisine yönelik saldırıyı, orantılı bir şekilde defetmek üzere, işlediği fiilden dolayı cezaî sorumluluğu söz konusu olmamaktadır. Hanefî doktrininde, nefsi müdafaa şeklinde ortaya konan eylemin saldırıyla orantılı olup olmadığı, gerçekleştiği koşullara göre belirlenmektedir. Buna göre, kendisine kılıçla saldıran faili öldüren şahıs, bu eyleminden dolayı mesul tutulmayacaktır. Anlaşıldığı kadarıyla bu hükme varırken, hukukçular, genelde kılıçla mağdura yönelik eylemi icra eden failin öldürme kastının bulunduğunu, mağdurun da bu saldırıdan ancak saldırıyı gerçekleştiren faili öldürmek suretiyle kurtulabileceğini dikkate almışlardır. Hukukçular, ayrıca, gece vakti sopayla saldıran kişi hakkında da aynı hükme varmışlardır. Zira gece vakti, genelde, mağdura çevresinden yardım gelmeyecektir. Bu durumda, mağdurun saldırganı öldürerek kendisine yönelik saldırıdan kurtulması meşrû görülmektedir. Diğer taraftan, gündüz vakti, şehirde sopayla saldıran kişiyi öldüren fail, cezaî sorumluluktan kurtulamayacaktır. Zira bu durumda, mağdurun genelde çevresindeki insanları yardıma çağırarak, saldırıdan kurtulabilme imkanı bulunmaktadır. Ancak bunun yerine, saldırganın öldürülmesi, saldırıyla orantılı olmayan bir karşılık olarak değerlendirilmiştir. 81 Bu eylemlerde, failin cezaî mesuliyeti değerlendirilirken, genel olan hususların itibara alındığı ve bu ilke ışığında hükümlere varıldığı görülmektedir. 9) İkrah Altında İşlenen Suçlarda Hangi Kişilerin İkrahının Etkili Olduğu Hususunda Ebû Hanîfe nin suç teorisinde, makalede incelediğimiz ilkeyi uyguladığı diğer bir mesele, suç işlemeye zorlanan (ikrah) failin, hangi durumlarda cezaî mesuliyetten kurtulacağı hususudur. Ebû Hanîfe ye göre, sadece devlet başkanı tarafından gerçekleştirilen ikrah etkilidir ve faili cezaî mesuliyetten kurtarmaktadır. Ebû Hanîfe, yönetici tarafından herhangi bir suç eylemine zorlanan failin sığınacağı, onu, kendisinden koruyacak hiçbir kimsenin bulunmadığını, bu nedenle, böyle bir ikrah altında suç işleyen failin eyleminden dolayı cezâi sorumluluğunun bulunmayacağını belirtmiştir. Diğer taraftan, devlet başkanı dışındaki kişiler, bir kimseyi suç eylemini icra etmeye mecbur bıraktıkları zaman, ikrah altında kalan şahıs, yöneticiye sığınarak kendini kurtarabilecektir. Yönetici dışındaki şahıslar tarafından suç eylemine zorlanan şahsın, ikrah eyleminden kendini kurtaramaması nadirdir. Nadir olan hususlara itibar edilmeyeceği için, fail, eyleminden dolayı cezaî sorumluluktan kurtulamaz. İmâmeyn ise, devlet başkanı dışındaki kişilerin de insanları, zorla suç işlemeye yönlendirebileceklerini dikkate alarak, diğer şahıslar tarafından icra edilen ikrahın da geçerli olduğu ve failin cezaî mesuliyetini etkileyeceği görüşündedir Serahsî, Mebsût, X, ; Kâsânî, Bedâi, VII, Serahsî, Mebsût, IX, 59; Mergînânî, Hidâye, II, 104.