* Yard.Ooç.Or., Anadolu Üniversitesi, Endüstriyel Sanatlar Yüksekokulu, Moda MODA VE GİYİM OSCARWILDE

Transkript

1 MODA VE GİYİM Sıdıka BİLGEN* "Yirminci yüzyılın en önemli iki kadınından biri Marie Curie, diğeri Coco Chanel'dir. " OSCARWILDE L.GİRİş Moda nedir, özellikleri nelerdir ve nasıl tanımlanır? Günlük yaşamımızda kullandığımız "şu çok moda", "modası geçmiş", "modayı izlemek" ifadeleri modaya ne kadar yakın olduğumuzun bir göstergesidir. Bazı insanlar modayı yaşam için gerekli, yararlı, vazgeçilmez, eğlenceli ve renkli bulurken; gereksiz bulanlar, taklitçilik olarak sınıf1andıranlar,tüketime yönelik bir araç olarak değerlendirenler ve hatta öfkeyle eleştirenlerde bulunmaktadır. Sanatçılar, felsefeciler ve bilim adamlarının bu konudaki görüşleri de oldukça ilginçtir. Leonardo da Vinci, modanın temelinin insanın çılgın yanı olduğu görüşünü savunmuş,thornstein Veblen "gereksiz ve nedensiz tüketim sembolü" olarak değerlendirmiş, Kant ise modayı ahlak açısından ele alarak "..temeli bencillik, kendini beğenme olan bir taklit türü" şeklinde sınıflandırırken belirli bir toplumsal işlevinin bulunduğunu da kabul etmiştir (Komsuoğlu vd, 1986). Blumer (1968), moda sürecinin çok çeşitli toplumsal işlevlere olumlu yönde hizmet ettiğini öne sürmüş, Güngör Başer (1989) ise "... sürekli bir değişim süreci" olarak tanımladığı modayı, sosyal ya da ekonomik statü kazanmada toplumsal bir nitelik olarak değerlendirmiştir. * Yard.Ooç.Or., Anadolu Üniversitesi, Endüstriyel Sanatlar Yüksekokulu, Moda Tasarımı Bölümü, Öğretim Üyesi. 16

2 Moda nedir sorusuna verilen yanıt ne olursa olsun, toplumların sosyal ve kültürel yapısını etkileyen moda; yaşadığımız yüzyılda bir yandan insan yaşamını biçimlendirirken, diğer yandan yaşamın vazgeçilmezleri arasında önemli bir yer oluşturmaktadır.bu durumda modayı tanımlamayaçalışmak,olumlu ya da olumsuz eleştirmekyerine, oluşum ve gelişim sürecini incelemek, sorunlarını saptamak, insan yaşamındaki yadsınamaz yerini ve önemini belirlemek belki de daha doğru bir yaklaşım olacaktır. 2. MODA VE GİYİM İLİşKİSİ Başlangıçta modanın en belirgin etkisi giyim-kuşam alanında olmuş, buna bağlı olarak moda literatürünün büyük bölümü bu alana yönelmiş ve moda kavramı giyim-kuşam ile eş anlamlı olarak kullanılmaya başlamıştır. Ancak günümüzde neredeyse tüm yaşamsal öğeleri kapsayan moda; felsefeler, dünya görüşleri ve inanışlarla birlikte düşünülmektedir(p Dergisi, Moda ve Sanat, ). Giyim alanında "moda" kavramının iki ayrı uygulaması bulunmaktadır. çoğu zaman önemli sayıda tüketici tarafından talep edilen bir giysi ürününe uygulanmakla birlikte, yeni üretilen giysi ürünlerine karşı olumlu tüketici tepkisini belirtmek için de kullanılmaktadır (Başer, 1988). Barnard'a (I 998) göre moda ve giyim, aynı maddeler ya da nesnelerin farklı formlarda var oluşunu gösteren belki de en belirgin alanlardır. Başlangıçta korunma amacıyla bir gereksinim olarak ortaya çıkan giyim, giderek insanın maddi ve manevi varlığını tamamlayan toplumsal bir olguya dönüşmüştür (Kırtay, 1987). Toplumların sosyal ve kültürel kimlikleri ile giysi formları arasında iletişim sürecine bağlı olarak kurulan ilişki, farklı sosyal ve kültürel kimliklerin işlevsel yaratımıarının da açık bir göstergesidir. Giyim, bireysel ve toplumsal özelliklere bağlı olarak yaşamın her anında, her ortamda en temel gereksinimlerden biridir. Bu gereksinim bireyin topluma kabulündeki psikolojik dürtüleri, toplumsal farklılıklardaki sosyolojik bulguları da etkilemektedir. Bu doğrultuda kültürel ve sosyal kimliğin yapısında ve iletişiminde giysilerin önemli bir yeri olduğu söylenebilir. 17

3 Modanın giyimle olan ilişkisi yalnızca uygulamayla sınırlı kalmamış, geçmişte ve günümüzde sanatın da önemli bir aracı olmuştur. Başlangıçta zanaat boyutunda kalan bu ilişki ı 880 yılında Parisli terzi Charles Frederick Worth'un hazırladığı giysilerden birine imzasını atmasıylasanatsal bir anlam kazanmıştır. Böylece giysi tarihin bir parçası olmaktan çıkarak kişisel bir anlatım biçimine dönüşmüştür(seeling, 2000). Bu olay modanın bir disiplin olarak kabul edilip, sanatla bütürıleştiğininbir kanıtı, bir dönüm noktasıdır. Böylece sanatta var olan yapıt, yaratıcı ve izleyici üçgerıi modaya da yansımış, estetik bir hazzın oluşmasını sağlamıştır (Givry, ı ). 3. BİR STİL OLARAK MODA Bir kişi tarafından tasarlanan her giysi farklı stil, renk, kesim, doku ve kumaştan oluşmaktadır. Uluslararası Moda Konseyi iki yıl sonrasında uygulanacak giyim stilieri, renkler, kumaşlar ve trendleri önceden belirlemektedir. Böylece dünya modasında yaşanan değişim tüm dünyaya aynı zaman dilimlerinde yansıtılmakta,moda tasarımcılarıda konsey kararları doğrultusunda bir sezon öncesinden hazırladıkları koleksiyonlarınıkitlelere moda gösterileri ve defilelerle sunmaktadır. Bir stilolarak modanın birbirinden farklı ve değişen yaşam süreleri ortaya koyduğu bilinmektedir. Modanın tarihsel gelişimi içerisinde başlangıçtan günümüze yüzlerce yıllık dönemler incelendiğinde giysi stilierinde belirgin farklılıklar olduğu açıkça görülmektedir. Ancak her moda akımı bir önceki yada bir sonraki moda akımı ile bağlantılıdır. Moda tarihçileri bu farklılıkları en genel anlamda "bedene oturan" ve "dökümlü" giysiler (P Dergisi, Moda ve Sanat, ı ) olarak tanımlamaktadır. Güngör Başer modayı; farklı giyim sistemlerinin farklı tüketici kabul düzey ve süreleri gösterdiğini kabul ederek, Yüksek Moda, Kitle Modası ve Klasik Moda şeklinde üç başlık altında 1988). açıklamaktadır (Başer, Y üksek Moda; yüksek fiyatlı, seçkin, özgün tasarımıı giysi stilierini kapsamaktadır. Fransızların "Haute Couture" olarak adlandırdıklarıbu grup, moda evleri ve büyük moda kuruluşlarındaünlü moda tasarımcılan tarafından hazırlanmışgiysiürünlerinden oluşmaktadır 18

4 (Caııan,1998). Özellikle 1950'lere kadar etkili olan bu üretim tarzında görüntü ve uygunluk, zaman ve malzemelerin maliyetinden önde gelmektedir Yılında 106 moda evi ısmarlama giysi üretimi yaparken, 1997 yılında bu sayı 18'e kadar düşmüştür. Kitle Modası, tüketiciler arasında belirli düzeyde yaygınlaşmışve zorunlu olarak önemli sayılarda seri üretilen ve satılan giysi stillerini belirtmek amacıyla kullanılan bir terimdir. Günümüzde kitle modasının öne çıkması moda endüstrisini rahatlatmıştır. Bir tasarımcı ya da firma etiketi taşıyan bu giysiler daha uygun fiyatlarla geniş kitlelere satılabilmektedir(callan, 1998). Hazır Giyim (Pret-a-PortereRcady-towear) üretimindeki giysilerin geniş yelpazesi ve standart ölçüleri bir malın çok sayıdaki müşterisi için zevkli bir seçim olanağı sunmaktadır. Klasik moda ise oldukça uzun bir zaman süreci içerisinde önemli sayıda tüketici beğenisini kazanmış ve bunu sürdüren giysi stilleri için kullanılmaktadır. Bu gruba giren giysiler toplumların belirli kesimleri ve hatta tümü tarafından kabul görmüştür. Chanel takım, Mao takım, kot pantolon, kovboy çizme, vb. belli bir dönemde üretilmiş ancak üretimine halen devam edilen ve belli gruplar tarafından kullanılan ve gelecekte de kullanımına devam edilecek giysi örnekleridir. Eski çağlardan 4. MODA VE GİYİMİN TARİHSEL GELİşİMİ günümüze kalan eserler arasında giysi örnekleri oldukça az sayıda ve yıpranmış durumdadır. Ancak, duvar resimleri, freskler, heykeller ve seramik formlarda kullanılan süslemeler dönemlerin ve toplumların giyim-kuşam özelliklerini ve değişen moda anlayışlarını yansıtmaktadır (Köhler, i 963). Mısır tapınaklarındaki fresk ve kabartmalar, Yunan (Helen) heykelleri, Doğu kültürleri ve Batı uygarlığına ait resimler kadın ve erkek giyim stilierini en doğru şekilde günümüze aktaran eserlerdir. Tarih öncesi çağlara ait ilk örneklerde insan figürleri çıplak olarak betimlenmektedir. Paleolitik (Yontma Taş çağı) döneme ait kalıntılar arasında kemik ve dişlerden yapılmış kolye, bilezik ve toka örnekleri bulunmaktadır. Bu dönemde ölü hediyesi olarak özellikle erkek mezarlarına bırakılan pek çok eser bulunmuştur.ancak bunlar arasında giysi kalıntısı yada giysilerle ilgili bir örneğe rastlanmamıştır.uygarlık tarihindeki en önemli olaylardan biri olarak 19

5 i~ Şekil 1 (Eski Hitit) Şekil 2 (Geç Hitit) değerlendirilen yerleşik düzene geçişin yaşandığı Neolitik (Cilalı Taş çağı) dönemin bütün aşamaları Anadolu'da izlenebilmektedir. Bu döneme ait en büyük merkez olan Çatalhöyük ve burada bulunan heykeller dönemin önemli özelliklerini günümüze yansıtmaktadır (Uzunoğlu, ı 993). M.Ö. 6. binyılın ilk yarısına ait bir tanrıça heykelciği omuzlarını açıkta bırakan leopar derisinden bir giysiyle betimlenmektedir. İki parçadan oluşan ve belde birleştirilerek kullanılan giysinin üst kısmı benekli, alt kısmı düzdür. Neolitik Çağdaki kadar olmasa da tanrıça heykelleri Kalkolitik Çağda da görülmektedir. İstanbul Sadberk Hanım Müzesinde bul unan kadın biçimindeki çömlek Kalkolitik Çağ kadının tipini, giysisini, takılarını ve günlük yaşamına ilişkin uğraşlarını yansıtmaktadır.orta tunç çağına ait eserler arasında da dönemin giyim özelliklerini gösteren örnekler bulunmaktadır. Bir heykelcik kalıbında göğüs altından başlayarak aşağıya doğru inen bir giysi ile lapis lazuliden yapılmış bir tanrıça heykelciğinde göğsü çapraz olarak örten ve arkada yere kadar uzanan bir şal betimlenmektedir. Eski Hitit Dönemine ait bir kabın üzerinde kadın ve erkek figürleri tüm bedeni 20

6 örten uzun ve bol giysilerle (şekil i) (Darga, 1993) gösterilmiştir. Geç Hitit Dönemine ait örnekte ise iri bazalt blok üzerinde kabartma olarak betimlenen çiftin üzerinde (şekil 2) yuvarlak yakalı, kolsuz ve yere kadar uzun düz bir elbise bulunmaktadır(darga, 1992). Birbirinden farklı giyim stillerini yansıtan bu eserler modanın başlangıcına ilişkin önemli kaynaklardır. Şekil 3 (Mısır) Şekil 4 (Girit) Mısırlılaraait heykel, fresk ve kabartmalarda betimlenen insan figürleri dönemin giysileri ve modasını (şekil 3) açıkça göstermektedir. Göz makyajı, peruk ve mutluluğu simgeleyen tekerlek biçimli yüzük ilk kez bu dönemde göri.ilmektedir (Kornsuoğlu vd.,1986). Kadın ve erkek figürlerinde belden dizlere kadar olan bölümü örten ve önden bağlanarak kullanılan bel örtüsü zamanla gelişmiş, göğüs altından veya bir omzu açıkta bırakacak şekilde çapraz bağlanarak kullanılan bir giysi şekline dönüşmüştür. Bu döneme ait eserlerde, bol ve dökümlü kumaşlardan yapılan giysilerin gösterişli takı ve aksesuarlarla süslendiği görülmektedir. Ege sanatının kaynağı olarak görülen Girit'teki Minos uygarlığı coğrafik konumuna bağlı olarak Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları arasında dönemin önemli bir ticaret merkezi durumundadır. Girit sanatını ve kadın giyimini yansıtan "Y ılaniı Tanrıça" heykeli göğüslerini açıkta 21

7 bırakan giysisi ile farklı bir stildedir. Üst kısmı bedeni sıkıca saran yarım koli u giysinin (şekil 4) belinde kemer kullanılmıştır,etekleri yere kadar uzun ve kat kat farbalardan ol uşmaktadır (Moda ve Sanat, ı 998- ı 999). Bu dönemde inşa edilen Knossos sarayında bulunan freskler (şekil 5) dönemin giyim özelliklerini belgeleyen önemli eserlerdir. Şekil 5 (Girit) Şekil 6 (Yunan) Yunan Uygarlığınaait heykeller bu dönemin giysileri ve moda anlayışı ile ilgili özellikleri açıkça yansıtmaktadır (şekil 6). İnce kumaşlardan yapılan uzun, bol, pilili ve dökümlü giysiler gerçekçi bir anlatımla betimlenmektedir. Bu dönemde görülen kiton, himasyon ve peplos gibi giysiler kadın ve erkekler tarafından ortak olarak kullanılan giysi örnekleridir. Kadınlar tarafından dokunan kumaşlar ince işleme gömlek ve peplosların yapımında kullanılmaktadır. İstanbul Arkeoloji Müzesinde bulunan Roma İmparatorluğu Dönemine ait mermer heykellerde görülen uzun, bol, pilili ve dökümltı giysiler Yunan giysileriyle benzer özellikler taşımaktadır (şekil 7, 8) (Neciboğlu, 1993). Yunan kitonlarına benzeyen ve stola adı verilen tunikler kadınlar 22

8 tarafından kullanılmıştır. Bu giysilerin göğüs altından bir şeritle toplanması vücut hatlarını daha belirgin hale getirmiştir. Himasyona (~ = Şekil 7 (Roma) Şekil 8 (Roma) benzeyen kare kesimli palla pelerin olarak kullanılmıştır.toga ise manto olarak kadın ve erkeklerin ortak giysisidir (Komsuoğlu vd., ı 986). Ortaçağda yaşanan savaşlar, seferler, salgın hastalıklar ve Doğu-Batı arasında gelişen ticaret giyim ve modayı da etkilemiştir. ilkçağın sade ve basit giysileri yerini işlemeli ve desenli kumaşlardan yapılmış gösterişli giysilere bırakmıştır. Bizans imparatorluğunaait giysilerin en belirgin olanları uzun kollu bol tunikler ya da tüm vücudu örten elbiseler ile pelerinlerdir (şekil 9) (Neciboğlu, ı 993). Sagus adı verilen pelerinler yarım daire kesimli, boyun bölümü oyuntuludur. Sağ omuz üstünden süslü bir broş ile tutturularak tunik üstüne giyilen bu giysiler kadın ve erkekler tarafından ortak olarak kullanılmıştır. Bu dönemde özellikle kadınlar gelenekselolarak başları da dahilolmak üzere tüm vücutlarını örtmüşlerdir (şekillo) (Neciboğlu,1993). Ortaçağ Avrupa'sında giysiler oldukça benzer özellikler taşımış, ancak sınıf ayrımına bağlı farklılıklar giysilere açıkça yansıtılmıştır. Saraylarda kullanılan pahalı ve gösterişli 23

9 giysiler saray modası olarak yaygınlaşmış, zaman içinde halka yansımıştır. Şekil 9 (Bizans) Şekil 10 (Bizans) Moda önceleri toplumların belli kesimlerinde etkili olmuş, 18. Yüzyılın son çeyreğinde İngiltere'de başlayan Endüstri Devrimi ile gelişen teknolojilere bağlı olarak yaygınlaşmıştır.bu gelişim geleneksel zanaat düzenine dayanan üretim yöntemlerini ve düşüncesini tümüyle değiştirmeye başlamıştır (Küçükerrnan, 1996). Zanaattan endüstriye geçiş ve bu geçişi sağlayan makineler endüstriyel alanlarda farklı sistemlerin oluşumunu sağlamıştır Yılında dikiş makinesinin (Elias Howe) bulunuşu, i 85 i yılında ayaklı dikiş makinesinin (lsaac Singer) geliştirilmesi, i 900'lü yıllardan başlayarak gelişmiş endüstri makinelerinin kullanımı ile giyim bir endüstri dalı haline gelmiştir. Bu doğrultuda zamandan, işçilikten ve kumaştan ekonomi sağlanmış, kısa sürede, çok sayıda, düşük maliyet ve yüksek kalitede giysi üretimine geçilmiştir. 24

10 Modanın merkezi olan Paris'te ilk modern giysi imalathanesi, modanın büyükbabası sayılan Charles Frederick Worth tarafından i 858'de kurulmuştur. Hazırladığı kolleksiyonu özel bir defileyle müşterilerine sunan Worth giysilere imzasını atarak bir devrim yaratmıştır. Ismarlama giyimden hazır giyime geçişi sağlayan bu gelişmeden sonra Paquin, Callot kardeşler, Doucet ve Poiret gibi ünlü isimler de kurdukları şirketlerde giysi üretimi yapmışlardır. Hızlı kentleşme, teknolojik gelişmeler ve küreselleşme modanın gelişim sürecini kısaltmıştır. Günümüzde moda görsel ve yazılı basın, moda gösterileri, sinema, televizyon ve internet aracılığıyla tüm dünyada aynı anda ve hızla yaygınlaşmaktadır. Moda, sürekli değişen ve bu değişimini yaşama belirsiz zaman dilimlerinde yansıtan bir süreçtir. Genelolarak; giyim, süsleme, dekorasyon gibi insan yaşamına etkin olarak giren farklı kullanım alanlarındaki değişiklikve yenilikleri belirtmek amacıyla kullanılmaktadır. Modanın etkisi en belirgin, hızlı, etkin olarak giyim alanında görülmekte sonra diğer alanlara yansımaktadır. Ayrıca sosyal ve kültürel alanların yanında ekonomik ve psikolojik alanlarda da etkili olan moda oldukça geniş bir olguyu tanımlamaktadır. Başlangıçta kurallara ve kişilere bağlı olduğu düşünülen moda, günümüzde bireysel ve özgürdür. İnsanlar kişisel yaratıcılıklarını kullanarak kendi stilierini yaratabilir ya da uzman kişilerden yardım alarak bunu gerçekleştirebilirler.otoriteler tarafından belirlenen ve kitlelere sunulan giyim stilieri ve moda akımları kişisel yaratıcılıklara olanak verecek ölçüde geniş bir yelpazede toplanmaktadır.günümüzde insanların giyim stilieri incelendiğinde bu geniş yelpazenin etkileri açık olarak görülmektedir. Moda; tarihsel süreç içerisinde, belki de başlangıçtan günümüze kadar var olan, varlığını yaşamın değişim ve gelişim sürecine paralel olarak sürdüren, bazen tekrarlanan ama çoğunluklayeniden yaratılan bir olgudur. Kısaca moda; moda deyimiyle, bireysel hazzın evrensele yansıyan biçimidir. Modayı kabullenerek ya da reddederek, taklit ederek ya da kişisel yaratıcılığımızla şekillendirerek yaşama geçiriyor, bir başka deyişle onu yaşatıyoruz. 25

11 KAYNAKÇA BARNARD, M.; ( 1998) Art, Design and Visual Culture. Londra, 149 BAŞER, G.; ( 1988) "Moda Ürünlerinin Kabuliinde Tüketici Davranışları" Tekstil ve Makine Dergisi (2;özel sayı) Ekim, 227. ( 1989) CALLAN, G.O.; ( 1998) "Moda; Sürekli Bir Değişim Süreci" Tekstil ve Makine Dergisi (3;17)Ekim, 209. Fashion and Fashion Designers, Thames and Hudson: London, DARGA, A.M; ( 1992) Hitit Sanatı, Akbank Kültür ve Sanat Kitapları 56: İstanbul, 315. (ı 993) "Anadolu Tarihi Çağlarında Kadın", Çağlarboyu Anadolu'da Kadın. Kültür Bakanlığı.İstanbul, 91,100,101. GİVRY,de V.; ( ) KIRTAY, K; ( 1987) "Sanatın Yakın Dostu Moda" Çeviren: Ayşegül Sörnezay, P Kültür Sanat Antika Dergisi (l2), 21. "Tekstil Endüstrisinde Kalite ve Standardizasyon", Tekstil ve Makine Dergisi (ı ;4) Temmuz,

12 KOMSUOGLU, Ş.vd; ( 1986) Resim II Moda Resmi ve Giyim Tarihi. MEB: Ankara, 6,139,141,146. KÖHLER, C.; ( 1963) A History of Costume. New Yark, KÜÇÜKERMAN, Ö.; ( 1996) Endüstri Tasarımı. Yem Yayın, 47 NECİPOGLU, N.; (1993) "Bizans'ta Kadınlar", Çağlarboyu Anadolu 'da Kadın. Kültür Bakanlığı: İstanbul, 130,131,137, 157,161,181. ÖZGÜÇ, T.; (1957) "The Bitik Vase" Anatolia II, UZUNOGLU, K; ( 1993) "Tarih Öncesinden Demir Çağ'a Anadolu'da Kadın", Anadolu'da Kadın. Kültür Bakanlığı: İstanbul, 20. Çağlarboyu SEELİNG, Charlotte; (2000) Fashion. Könemann: Madrid, 15 ( ) "Moda ve Sanat", P Kültür Sanat Antika Dergisi (l2), (Şekiller eserlerden yararlanılarak Sıdıka BİLGEN tarafından çizilmiştir.) 27