Kafa Travması Geçiren Hastada Hemşirelik Girişimleri

Transkript

1 Kafa Travması Geçiren Hastada Hemşirelik Girişimleri Deniz ÖZTEKİN *, Gülay ALTUN UĞRAŞ ** Bu çalışma, Ulusal Cerrahi Kongresi nde (28-31 Mayıs 2008, Antalya) poster bildiri olarak sunulmuştur. ÖZET Kafa travmaları, günümüzde yüksek morbidite ve mortalite oranları ile önemli bir sağlık sorunudur. Travmaya bağlı ölümlerin yarıdan fazlası kafa travması nedeni ile gerçekleşmektedir. Ülkemizde, trafik kazaları, yüksekten düşmeler, doğal afetler ve ateşli silah yaralanmalarının azımsanmayacak oranda görülmesi, kafa travmalarına yönelik önlemler, bakım ve rehabilitasyon sürecinin önemini göstermektedir. Hemşirenin kafa travması olan hastanın bakımı doğrultusunda üstlendiği roller, travmalardan korunma ve akut girişimlere odaklanmaktadır. Bu derlemede; literatür doğrultusunda kafa travmalı hastaya bakım veren hemşirelerin sorumluluğu, hastanın travmalardan korunmaya yönelik eğitimi ve bakımı yönünde irdelenmektedir Anahtar Kelimeler: Kafa travması, Hemşire, Girişim Nursing Interventions in Patient with Head Trauma ABSTRACT Head trauma with its high morbidity and mortality ratios has become an important health problem nowadays. More than half of the traumatic deaths are caused by head trauma. In our country, due to the undeniably high rates of traffic accidents, incidents of falling-from-high, natural disasters and incidents of being shot; it is very critical to * Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Y.O. ** Arş. Gör., İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Y.O.

2 146 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Sayı:11 (2009) take precautions against head trauma and pay attention to the process of patient care and rehabilitation. Nurses' care roles on head trauma cases basically focus on protection of head trauma and acute interventions. In this article, mainly the responsibilities of nurses who provide care for the patient with head trauma, the patient-protection-oriented education against trauma and care are discussed in accordance with the related literature. Key Words: Head trauma, Nurse, Intervention. GİRİŞ Kafa travmaları, günümüzde yüksek morbidite ve mortalite oranları ile önemli bir sağlık sorunudur. Travmaya bağlı ölümlerin yarıdan fazlası kafa travması nedeni ile gerçekleşmektedir (Şimşek, 2002). Kafa travmalarının nedenleri; trafik kazaları (% 20), darplar (% 11), saldırılar (% 19), düşmeler (% 28), iş kazaları ve spor yaralanmaları olarak sıralanabilir (Arbour, 2006; American Association of Neuroscience Nurses, 2008; Brain Trauma Foundation, 2008, National Center for Injury Prevention and Control, 2008a; Suzan ve İnan, 2004; Weigelt ve Klein, 2002). Kafa travmasının nedeni, genç erkeklerde daha çok fiziksel şiddet ve saldırılar, motosiklet kazaları, iş kazaları, yaşlı bireylerde ise düşmeler olarak bildirilmektedir (Abelson-Mitchell, 2008). Tüm dünyada yılda yaklaşık 200 bin kişi trafik kazalarında ölmekte ve 450 bin kişi de sakat kalmaktadır (Şimşek, 2002). Amerika Birleşik Devleti nde (ABD) her yıl yaklaşık 1,5 milyon kişinin kafa travması geçirdiği, kişinin travmatik beyin yaralanması sonucu öldüğü ve en az 5,3 milyon kişide de, travmatik beyin yaralanması (TBY) nedeni ile yetersizlik geliştiği belirtilmektedir (Brain Trauma Foundation, 2008). ABD de travmatik beyin yaralanması sonrası birey hastaneye yatmakta ve 1,1 milyon kişi ise tedavi edilerek acil servisten ayrılmaktadır yaş arası çocuklarda ise, her yıl, ölüm, hastaneye yatış ve acil servise başvuru olduğu bildirilmektedir (National Center for Injury Prevention and Control, 2008a). İngiltere de kafa travması nedeni ile her yıl bir milyonda kişi hastanelere başvurmaktadır (Ergüngör, 2007). Amerikan Beyin Yaralanması Derneği nin (The Brain Injury Association of America) Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (CDC), Amerikan Kanser Derneği ve Ulusal Multipl Skleroz Derneği verilerine dayandırdığı açıklamasında; multipl skleroz 10400, spinal kord yaralanmaları 11000, HIV/AIDS 43681, meme kanseri , travmatik

3 Kafa Travması Geçiren Hastalarda Hemşirelik Girişimleri 147 beyin yaralanmalarının görülme sıklığını olarak bildirilmiştir (Igou, 2008). Kafa travması, gelişmekte olan ülkelerde ve büyük kentlerde özellikle genç nüfusta ölüm ve sakatlıklara neden olan, hastanelerin acil birimlerinde tedavi edilmeye çalışılan, bir travma grubudur (Karasu ve ark., 2009). Ülkemiz koşulları göz önüne alındığında; trafik kazaları, yüksekten düşmeler, doğal afetler ve ateşli silah yaralanmaları sık görülmekte, bu nedenle kafa travması toplum sağlığı sorunlarının en önemlileri arasında yer almaktadır (Bekar ve ark., 2005; Berker ve Mut, 2002; Erdil, 2001; Eti Aslan, 2004; Mirzai ve ark., 2005). Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde trafik kazalarına bağlı kafa travmasının giderek artması; nüfusun çoğalması, bunun yanında motorlu araçların kullanımının yaygınlaşması ve bütün bunlara karşın altyapı çalışmalarının paralel gitmemesinden kaynaklanmaktadır. Düşme insidansının yüksekliği ise, çocuk nüfusunun fazla ancak eğitim düzeyinin düşük oluşu ile açıklanmıştır (Mirzai ve ark., 2005). Türkiye de ulusal düzeyde yeterli kayıt sistemlerinin olmaması ve hastane arşivlerinin yetersizliği nedeni ile kafa travmasına ait yeterli sayıda nüfus kaynaklı epidemiyolojik veriler bulunmamaktadır (Karasu ve ark., 2009). Ancak, yapılan sınırlı sayıdaki bazı çalışmalarda, kafa travması nedeni ile acil servise başvuran hastaların, çoğunluğunu çocukların (%22) ve genç erişkinlerin (%30) oluşturduğu, düşme (%40) ve trafik kazalarının (%37) ise sık görüldüğü belirtilmektedir (Karasu ve ark., 2009). Diğer çalışmalarda da, kafa travmasının nedenlerinin sırası ile trafik kazaları ve yüksekten düşmeler olduğu (Çırak ve ark., 1999; Mirzai ve ark., 2005) ve çocukluk çağında sık görüldüğü belirlenmiştir (Mirzai ve ark., 2005). Çırak ve arkadaşlarının çalışmasında (1999), hastaların, %48 inin trafik kazası ve %44 ünün düşme nedeni ile kafa travması geçirdiği saptanmıştır. Ayrıca, yılda en az kişinin kafa travması nedeni ile öldüğü de literatürde vurgulanmaktadır (Bekar ve ark., 2005; Berker ve Mut, 2002; Erdil, 2001; Eti Aslan, 2004). Travmatik beyin yaralanmaları çocuklarda ve 1-44 yaş arasındaki yetişkinlerde sakatlık ve ölüm nedenlerinin başındadır (Brain Trauma Foundation, 2008). Kafa travması geçirenlerin %70 i yaş grubu arasındadır. 20 yaşın altındaki hastalarda, kafa travmasına bağlı mortalite oranı %20 iken, 60 yaş üzerinde bu oran %70 lere çıkmaktadır (Arbour, 2006; Ergüngör, 2007; Eti Aslan, 2004). Ülkemizde kafa travmalarının genç erkek nüfusunda ciddi derecede sakatlık ve ölüme neden olduğu bilinmektedir. Karasu ve ark. (2009), yaptıkları çalışmada hastaların %77 sinin 35 yaş altında

4 148 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Sayı:11 (2009) olduğu saptanmıştır. Kafa travmaları erkeklerde kadınlardan 2 kat daha fazla sıklıkta görülmektedir (American Association of Neuroscience Nurses, 2008; Brain Trauma Foundation, 2008; Kleiven ve ark., 2003). Çalışmalarda, kafa travmalarının erkeklerde kadınlardan daha fazla görüldüğü bildirilmektedir (Abelson-Mitchell, 2008; Çırak ve ark., 1999; Karasu ve ark., 2009; Kleiven ve ark., 2003; Mirzai ve ark., 2005). Travmatik beyin yaralanması, kafa içi basıncının artmasına, beyne giden kan akımının azalmasına ve bilinç durumunun değişmesine neden olur. Bu nedenle, bireyde kalıcı fiziksel, emosyonel ve psikolojik sorunlar gelişebilmektedir (Eti Aslan, 2004; Wright, 2005). Ayrıca, TBY nın, yaş ile birlikte yaygın olarak görülen Alzheimer, Parkinson ve diğer beyin hastalıklarının gelişme riskini arttırabileceği ve epilepsiye neden olabileceği belirtilmektedir (National Center for Injury Prevention and Control, 2008a). KAFA TRAVMASI GEÇİREN HASTADA HEMŞİRELİK BAKIMI Günümüzde, travma nedeni ile hasara uğrayan beyin dokusuna yönelik özel bir tedavi yöntemi olmadığından (Şimşek, 2002), hemşirelik bakımındaki amaç, ikincil beyin doku hasarını önlemeye yöneliktir. Hemşirenin kafa travması geçiren hastanın bakımı doğrultusunda üstlendiği roller, kafa travmalarından korunma ve akut girişimlere odaklanmaktadır. I. Kafa Travmalarından Korunma Otomobil ve motosiklet kazalarının önlenmesi/azaltılması, kafa travmalarının önlenmesinde en iyi çözüm yolu olabilmektedir (Kerr ve Crago, 2004). Literatürde, motosiklet kazalarında uygun kaskların kullanımının, kafa travmaları riskini %69 ve ölümleri %42 azalttığı bildirilmektedir (Liu ve ark., 2009). Başka bir çalışmada, yılları arasında kafa travmasının en yaygın nedenleri yetişkinlerde trafik kazaları ve yaşlılarda düşmeler olarak saptanmıştır (Abelson-Mitchell, 2008). Primer önlem programları, trafik kazalarının önlenmesi, spor yaralanmalarına, özellikle yaşlı bireylerde düşmelere, alkol kullanımına, araç kullanımına ve şiddeti azaltmaya odaklanmalıdır. Hedef gruplar özellikle, kafa travmalarından en fazla etkilenen genç erkekler ve yaşlılar olmalıdır. Kampanyalar, özellikle bu gruplarla ilgili özel konuları çözmeye yönelik planlanmalıdır. Bu konular, yaşlılarda düşmelerin önlenmesi, iş ve spor aktiviteleri için koruyucu kıyafetlerin giyilmesi ve donanımın kullanımı ve araç kullanırken alkolden kaçınmayı içermelidir (Abelson-Mitchell, 2008; Karasu ve ark., 2009). Hemşirenin,

5 Kafa Travması Geçiren Hastalarda Hemşirelik Girişimleri 149 güvenli sürüş kampanyalarında aktif rol üstlenmesi, sürücü kurslarında alkol kullanımı sonrası taşıt kullanılmaması ve güvenli olmayan sürüş tehlikeleri konusunda önerilerde bulunması yararlı olabilir (Kerr ve Crago, 2004). Ülkemizde kafa travmalarının ikinci sıradaki nedeni yüksekten düşmelerdir ve sıklıkla çocukluk çağında karşımıza çıkmaktadır. Bu gerçek, aile eğitiminin de önemini vurgulamaktadır (Mirzai ve ark., 2005). Hemşireler, bu önlemlerin uygulanması ve eğitiminde etkin olarak rol almalıdır. Kafa travmalarının önlenmesi/azaltılmasına yönelik önlemler: 1- Motorlu araç kullanırken her zaman emniyet kemeri takılmalı, 2- Arabada çocuğun boy, kilo ve yaşına uygun güvenlik/emniyet kemeri bulunmalı, 3- Kesinlikle alkol ya da ilaç alındığında araba kullanılmamalı, 4- Aşağıdaki durumlarda bir kask takılmalı ve çocukların kask taktığından emin olunmalı, Kask takılması gereken durumlar: - Bisiklet, motosiklet, kar motosikleti, skuter ya da arazi araçları kullanırken, - Futbol, buz hokeyi ya da boks gibi temas sporları yaparken, - Patenle kayarken ya da kaykay kullanırken, - Ata binerken, - Kayarken. 5- Yaşlılar için güvenli yaşam alanları yaratılmalı, Güvenli yaşam alanlarının yaratılmasına ilişkin önlemler: - Yürüyüş yolunda düzensiz eşyalar ve kayan halılar gibi ayağın takılıp düşeceği tehlikeler kaldırılmalı, - Banyo küveti ve duş zemininde kaygan olmayan malzemeler kullanılmalı, - Duş, küvet ya da tuvalete tutunma yerleri yapılmalı, - Merdivenlerin her iki kenarına tırabzan yapılmalı, - Evde ışıklandırma yeterli olmalı, - Hekim izni ile alt bedeni güçlendirmek ve dengesini geliştirmek için düzenli fiziksel aktivite programı sürdürülmeli. 6- Çocuklar için güvenli yaşam alanları oluşturulmalı, Çocuklar için güvenli yaşam alanları oluşturulmasına ilişkin önlemler: - Açık pencereden küçük çocukların düşmesini önlemek için pencere korumalıkları yapılmalı,

6 150 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Sayı:11 (2009) - Merdivenlerin altında ve üstünde güvenlik kapıları kullanılmalıdır (National Center for Injury Prevention and Control, 2008b). II. Akut Girişimler Kafa travması geçiren hastanın bakımında akut girişimler, hemşirelik süreci doğrultusunda irdelenecektir. 1. Hemşirelik Tanılaması Sağlık öyküsü: Yaralanmanın ciddiyetine bağlı olarak amnezi gelişebileceğinden, kafa travması şüphesi olan hastalarda sağlık öyküsü almak güç olabilir. Ciddi kafa travması geçiren hastalar, sıklıkla acil servise getirildiğinde konfüze ya da bilinçsizdir. Hastadan bilgi alınamadığında, öykü aileden, görgü tanıklarından ve girişim ekibinden tamamlanır. İlk sorulacak sorular ne zaman, nerede ve nasıl oldu, bilincini kaybetti mi, ne kadar zamandır bilinç kaybı var, bilinç düzeyinde bir değişim var mı dır. Travmalı hasta yaralanma sonrası yanıt veremeyebilir ya da hasta başlangıçta yanıt verir ve birkaç dakika ile saat içinde hızla kötüleşebilir. Bir başka tipik göstergede, hasta birincil kafa travmasından sonra başlangıçta birkaç dakika için bilinçsizdir, daha sonra bilinci eski haline geri döner ve beynin ikincil yaralanması sonucunda aniden kötüleşebilir. Hastanın yaralanma sonrası nöbet geçirip geçirmediği tanılanmalıdır. Ayrıca, ilaç ya da yiyeceklere karşı alerjisinin olup olmadığı ve alkol, ilaç ya da madde kullanım öyküsü hakkında bilgi alınmalıdır (Arbour, 2006; Berker ve Mut, 2002). Fiziksel değerlendirme: Kafa travması geçiren hastalar; mortalite oranını önemli derecede yükselten olası bir kafa içi basınç artışı yönünden değerlendirilmelidir. Hemşirelik tanılamasının amacı; temel bilgi oluşturmak ve kafa içi basınç artışını, sistemik hipotansiyon, hipoksi ya da hiperkapniyi önlemek ve erken tanılamaktır. Hastanın nörolojik durumundaki küçük değişikliklerin sağlık bakım ekibi tarafından erken tanılanması, yaşamı tehdit eden komplikasyonların önlenmesini sağlar (Arbour, 2006). Nörolojik durumun tanılanması ve izlemi, Glaskow Koma Skoru ve beyin omurilik sıvısının (BOS) kulak / burundan gelip gelmediğinin belirlenmesi kafa içi basınç artışının önemli

7 Kafa Travması Geçiren Hastalarda Hemşirelik Girişimleri 151 göstergeleridir (Kerr ve Crago, 2004; Berker ve Mut, 2002). - Tüm travmatik yaralanmalarda olduğu gibi hastanın havayolu (airway - A), solunum (breathing - B), dolaşım (circulation - C) ve yetersizliğe (disability - D) ilişkin primer tanılaması yapılır, - Servikal omur yaralanması olmadığı belirlenen hastaya, baş bir yana çevrili olarak prone pozisyonu verilir, - Profilaktik endotrakeal/nazotrakeal entübasyon yapılır (mekanik ventilasyonla hipoksi / hiperkapninin ), - Nörolojik açıdan hasta değerlendirilir (nörolojik durum Glaskow Koma Skoru ile değerlendirilir). Değerlendirme; Bilinç düzeyi (bilinç düzeyinde değişim ya da azalma), Pupiller yanıt (pupillerin eşitliği, boyu ve ışığa reaksiyonu değerlendirilir), Yaşam bulguları (serebral kan akımındaki değişimi tanılamak için kan basıncı, nabız hızı ve solunum değerlendirilir), izlemleri ile yapılır. - Kafa içi basıncı artışı belirtileri izlenir (başağrısı, bulantıkusma, nöbet, papilödem vb.) ve değişimler rapor edilir (Arbour, 2006; Berker ve Mut, 2002; Igou, 2008). 2. Hemşirelik Tanıları Kafa travması geçiren hastada hemşirelik tanıları, - Serebral hemoraji ve ödeme bağlı serebral doku perfüzyonunda değişiklik, - Olası hipotalamik yaralanma nedeniyle serebral fonksiyon kaybı, enfeksiyon ve metabolizma artışına bağlı hipertermi, - Travma ve serebral ödeme bağlı akut ağrı (baş ağrısı), - Bilinç düzeyinde azalma ve yatak içi tedavi zorunluluğuna bağlı fiziksel mobilitede azalma, - Sağlık durumunda ani değişiklik, hastane ortamı ve gelecek konusundaki belirsizliğe bağlı anksiyete, - Olası komplikasyon: serebral ödem ve hemorajiye bağlı kafa içi basıncı artışı olarak sıralanabilir (Kerr ve Crago, 2004).

8 152 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Sayı:11 (2009) 3. Planlama Kafa travması geçiren hastada hemşirelik bakımının temel amaçları; - Kafa içi basıncı artışını önleme, - Yeterli serebral perfüzyonu sürdürme, - Sekonder serebral iskemiyi önleme, - Beden ısısının normal değerlerde olmasını sağlama, - Ağrı ve rahatsızlığın olmaması, - Enfeksiyonun olmaması, - En iyi bilişsel, motor ve duyu fonksiyonu kazandırma, - Komplikasyon gelişimini önleme, olarak sıralanabilir (Eti Aslan, 2004; Kerr ve Crago, 2004). 4. Hemşirelik Girişimleri Hastanın durumunun hızla ciddiyet kazanması ve acil cerrahi girişim gerektirmesi nedeni ile nörolojik durum değişikliklerinin izlemi ya da sürekli denetimi önemlidir. Cerrahi girişimin gerekli olduğu durumlarda, uygun ameliyat öncesi ve sonrası hemşirelik girişimleri uygulanmalıdır (Kerr ve Crago, 2004). Kafa travması geçiren hastanın acil servise kabulü sonrası akut girişimler kapsamında, sürekli izlemi ve 48 saat gözlem altında tutulması gerekir. Hemşirenin kafa travmalı hastanın sürekli izlemi sırasında gerçekleştirdiği girişimler aşağıdaki gibi özetlenebilir (Arbour, 2006; Erdil, 2001). - Yaşam bulguları, bilinç düzeyi, O 2 satürasyonu, kardiyak ritm, Glaskow Koma Skoru, pupillerin eşitliği, boyu ve ışığa reaksiyonu izlenir. - Hastanın solunum sesleri, hızı ve ritmi değerlendirilir. Hastanın entübasyon gereksinimi belirlenir; kafa içi basıncı arttıracağından nazal entübasyondan kaçınılır. Mekanik ventilasyon uygulamasının ana amacı hiperkapniyi önlemektir. Hiperkapni ve hipoksemi, serebral vazodilatasyona neden olduğundan kafa içi basıncı arttırır. Hipoksiyi belirlemek ve solunumun etkinliğini değerlendirmek için arteriyal kan gazları izlenir. - Hastanın normal beden ısısı sürdürülür. Hastalarda kafa travması sonrası 72 saat içinde %68 oranında hipertermi görüldüğü bildirilmiştir. Beden ısısı artışı, kafa içi basıncı artışına ve oksijen gereksiniminin artmasına neden olacağı için, beden ısısı 38 C nin altında tutulmalıdır. Hastanın

9 Kafa Travması Geçiren Hastalarda Hemşirelik Girişimleri 153 beden ısısı, farmakolojik ve nonfarmokolojik yöntemler kullanılarak düşürülmeye çalışılmalıdır. - Başın yana, öne, arkaya hareketleri ya da fleksiyonu, ekstansiyonu, sağa ve sola rotasyonu kafa içi basıncını arttıracağı için engellenmelidir. Yatak başının 30 0 yükseltilmesi, kafa içine olan venöz dönüşü kolaylaştırır ve beyinden BOS akışını arttırarak kafa içi basıncını azaltır. Bu nedenle hastaya yarı oturur pozisyon verilmesi gerekir. - Kafa içi basıncı artışını önlemek için sıvı tedavisi dikkatli uygulanır. Kafa travması sonrası kafa içi basıncının kontrolünde kullanılan mannitol, diüretik etkisi nedeni ile sodyum ve serum osmolaritesinde artışa neden olabileceğinden belirli aralıklarla bu değerler izlenmelidir. - Sıvı-elektrolit dengesini sürdürmek için aldığı-çıkardığı izlemi yapılmalıdır. - Kafa travması sonrası hastalara servikal boyunluk takılır; bu boyunluk venöz akışı engelleyebilir, ağrı ve rahatsızlığa neden olarak kafa içi basıncını arttırabilir. Kafa içi basıncını azaltmak amacı ile boyunluk çıkarılabilir ya da gevşetilebilir. - Sedatif ve narkotik ajanlar nörolojik durumun değerlendirilmesini engelleyeceği için verilmemelidir. Kafa içi basıncında artış, solunum yetmezliği, dolu mesane, uygun olmayan pozisyon ya da sıkı pansuman gibi rahatsızlığa neden olan durumlar belirlenmeli ve giderilmelidir. - Hastada kafa içi basıncı artışı belirtileri gözlenir (nabız yavaşlar, sistolik kan basıncı artar ve nabız basıncı genişler vb.). - Meninks irritasyonu, servikal spinal yaralanma ve subaraknoid kanama belirtisi olabileceğinden, hastada ense sertliği olup olmadığı değerlendirilir. - Subdural hematom, intraserebral hematom, duranın yırtılması, kontüzyon gibi yaralanmalar, hastada nöbet gelişim riskini arttırır. Travma sonrası nöbet zamanı, akut/hemen (yaralanma sonrası ilk 24 saat), subakut/erken (yaralanma sonrası ilk iki-yedi gün), geç (yedi günden sonra) gibi sınıflandırılır. İkincil beyin yaralanmasının önlenmesi için yaralanma sonrası ilk yedi gün postravmatik nöbet insidansını azaltmada antikonvülsanların kullanımı önerilir. Konvülsif nöbet belirtileri gözlenir ve nöbet gelişirse hemen hekime bildirilir. - Pnömatik basınç çorapları ve varis çoraplarının kullanımı hastanede yatan hastalarda derin ven trombozu riskini azaltmada etkindir, ancak diğer proflaktik yöntemlerle birlikte kullanıldığında daha da etkili olur. Kanama riski yüksek kafa travması geçiren hastalarda derin ven

10 154 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Sayı:11 (2009) trombozunu önlemede aralıklı pnömotik basınç aracı kullanımı önerilmektedir (American Association of Neuroscience Nurses, 2008). - Ciddi kafa travması sonrası ilk beş gün boyunca glikoz düzeyi 170 mg/dl yi geçebilmekte ve bu durum hastanede daha uzun süre yatışa ve mortalitede artışa neden olabilmektedir. Yükselen serum glikozu için yoğun insülin tedavisinin uygulanması hasta sonuçlarını değiştirebilir. Kafa travması sonrası hastaların glikoz düzeyi belirli aralıklarla izlenmelidir. - Kafa travmalı hastaların metabolik gereksinim % daha fazladır. Hasta sonuçlarının geliştirilmesi için yaralanma sonrası ilk 72 saat içinde yeterli beslenmeye başlanmalıdır. Travma sonrası yedi gün hastanın tüm kalori gereksiniminin karşılanması önerilmektedir. Hekim istemine göre, hasta nazogastrik tüp ile ya da parenteral besleme yöntemi ile beslenir. - Özellikle açık kafa travması sonrası enfeksiyon riski fazla olduğundan, ilk birkaç gün menenjit gelişebilir. Enfeksiyon belirtileri yönünden hasta izlenmelidir (Arbour, 2006; American Association of Neuroscience Nurses, 2008; Berker ve Mut, 2002; Erdil, 2001; Eti Aslan, 2004; Kerr ve Crago, 2004). 5. Değerlendirme Kafa travması olan hastada uygulanan hemşirelik girişimleri ile beklenen sonuçlara ulaşılıp ulaşılmadığı değerlendirilir. Bu değerlendirme; normal serebral perfüzyon basıncının sürdürülmesi ve bilişsel, motor ve duyusal işlevlerin en üst düzeyde gerçekleştirilmesini kapsamaktadır (Kerr ve Crago, 2004). HAFİF KAFA TRAVMALI HASTA VE AİLESİNE YÖNELİK EĞİTİM REHBERİ Acil servisteki bu süreç hasta ve ailesi için endişe verici ve güç bir durumdur. Hemşirenin, hasta ve ailesine, yakın izlemin gerekliliği hakkında bilgi vermesi gerekir. Hafif kafa travması geçiren hastaların acil serviste izlenmesine gerek duyulmayabilir. Hastanın evde izleminde, hasta ve ailesi eğitilmeli ve yazılı materyal verilmelidir. Eğitim doğrultusunda verilebilecek bilgiler:

11 Kafa Travması Geçiren Hastalarda Hemşirelik Girişimleri İlk iki gün hasta yanında ona eşlik eden bir birey olmalı ve hasta uyuyorsa 3-4 saatte bir uyandırılmalı, ismi, nerede olduğu vb. sorular sorulmalıdır, - Baş ağrısında, gereksinim duyulduğunda her dört saatte bir asetominofen içeren analjezikler verilmelidir, - Hastaya en az 24 saat sedatifler, uyku ilaçları ya da alkol içeren içecekler verilmemelidir, - Hastanın en az 48 saat için yorucu aktivitelere katılmasına izin verilmemeli, otomobil kullanma, ağır cihazları kullanma, teması gerektiren spor aktivitelerinde bulunma ve sıcak banyo yapmaktan kaçınması bildirilmelidir, - Komplikasyon belirti ve bulguları görüldüğü anda, hemen sağlık ekibine bildirilmelidir. Görülebilecek komplikasyon belirti ve bulguları; Uykuya eğilim, Kulak ve burundan akıntı gelmesi (BOS sıvısı), Bulantı ve/ veya kusma, Baş ağrısı, ense sertliği, Epileptik nöbetler, Görme güçlüğü (bulanık görme vb.) Davranış değişiklikleri (hassasiyet, huzursuzluk, öfke vb.) Motor sorunlar (yürümede güçlük, heceleri karıştırarak konuşmak, kol ve bacaklarda güçsüzlük hissi vb.) Duyusal bozukluklar (hissizlik, uyuşma hissi vb.) Kalp hızında azalma, olarak sıralanabilir (Arbour, 2006; Cobb ve Batin, 2004; Eti Aslan, 2004; Kerr ve Crago, 2004; Pryor, 2004; Wright, 2005). SONUÇ Kafa travmaları, günümüzde yüksek morbidite ve mortalite oranları ve bireyde kalıcı fiziksel, emosyonel ve psikolojik bozukluklara yol açması nedeni ile, ülkemizde ve dünyada önemli bir sağlık sorunu olarak varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Ölüme neden olabilecek kafa travmalarının nedenleri arasında görülen düşmeler, trafik kazaları ve ateşli silah yaralanmalarından korunmada ve gerekli önlemlerin alınmasında hemşirelerin sorumluluğu yadsınamaz. Bu kapsamda özellikle, kafa travmalarının ikincil beyin yaralanmalarına neden olmaması hedeflenerek, hemşirelerin hastada var olan risk faktörlerini erken

12 156 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Sayı:11 (2009) tanılaması ve bakımın yönetiminde etkin rol alması, morbidite ve mortalite riskinin azaltılmasında yararlı olacaktır. KAYNAKLAR Abelson-Mitchell, N. (2008). Epidemiology and Prevention of Head Injuries: Literature Review, Journal of Clinical Nursing, 17: Arbour, R.B. (2006). Interventions for Critically Ill Clients with Neurologic Problems, In: M.L. Workman & D.D. Ignatavicius (Eds.). Medical Surgical Nursing, Critical Thinking for Colloborative Care. Fifth Edition, Elsevier Saunders, St.Louis, Bekar, A., Bozbuğa, M., Çelikoğlu, E., Savaş, A., Aydın, Y., Müslüman, M. ve ark. (2005). Kafa Travması, In: C. Ertekin, K. Taviloğlu, R. Güloğlu (Eds.). Travma. İstanbul Medikal Yayıncılık, İstanbul, Berker, M. ve Mut, M. (2002). Kafa Travmasına Yaklaşım, Yoğun Bakım Dergisi, 2(1): Brain Trauma Foundation, (2008). Facts About TBI in the USA, Cobb, S. ve Batin, B. (2004). Second- Impact Syndrome, The Journal of School Nursing, 20(5): Çırak, B., Berker, M., Özcan, O.E., Özgen, T. (1999). Kafa Travmalarının Etken ve Sonuçlarına Bir Bakış: Epidemiyolojik Bir Çalışma, Turkish Journal of Trauma & Emergency Surgery, 5(2): Erdil, F. (2001). Sinir Sisteminin Cerrahi Girişimi Gerektiren Hastalıkları ve Bu Hastalıkların Tedavi ve Bakımı, In: F. Erdil & N. Özhan Elbaş (Eds.). Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği. Genişletilmiş IV. Baskı, Aydoğdu Ofset Ltd., Ankara, Ergüngör, F.M. (2007). Kafa Travmalarında Patofizyoloji, Erişim: Eti Aslan, F. (2004). Kafa Travmaları, In: D. Şelimen (Ed.). Acil Bakım. Genişletilmiş 3. Baskı, Tavaslı Matbaası, İstanbul, Igou, S (Woody). (2008). How Can the Brain Be Injured?, Erişim:

13 Kafa Travması Geçiren Hastalarda Hemşirelik Girişimleri 157 Karasu, A., Sabancı, P.A., Cansever T., Hepgül, K.T., İmer, M., Dolaş, İ., Taviloğlu, K. (2009). Kafa Travmalı Hastalarda Epidemiyolojik Çalışma, Turkish Journal of Trauma & Emergency Surgery, 15(2): Kerr, M., Crago, E.A. (2004). Acute Intracranial Problems, In: S.M. Lewis, M.M. Heitkemper, S.R. Dirksen (Eds.). Medical Surgical Nursing. 6th Edition, Vol 2, Mosby Inc, St. Louis, Kleiven, S., Peloso, P.M., Von Holst, H. ( 2003). The Epidemiology of Head Injuries in Sweden From , Injury Control & Safety Promotion, 10: Liu, B.C., Ivers, R., Norton, R., Boufous, S., Blows, S. Lo, S.K. (2009). Helmets for Preventing Injury in Motorcycle Riders, Cochrane Database of Systematic Reviews, 1: 1-46, Erişim: Mirzai, H., Yağlı, N., Tekin, İ. (2005). Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Acil Birimine Başvuran Kafa Travmalı Olguların Epidemiyolojik ve Klinik Özellikleri, Turkish Journal of Trauma Emergency Surgery, 11(2): National Center for Injury Prevention and Control (2008a). What is Traumatic Brain Injury?, Erişim: National Center for Injury Prevention and Control (2008b). Prevention, Erişim: Pryor, J. (2004). What Environmental Factors Irritate People with Acquired Brain Injury?, Disability & Rehabilitation, 26(16): Suzan, B,, İnan, H, (2004). Travmalar, In: İlk Yardım. Geliştirilmiş 3. Baskı, Karaktercolor AŞ, İstanbul, Şimşek, O. (2002). Kafa Travması, In: Nöroşirurji. Nobel Matbaacılık, İstanbul, The American Association of Neuroscience Nurses. (2008). Nursing Management of Adults with Severe Traumatic Brain Injury, Erişim: Weigelt, J.A., Klein, J.D. (2002). Mechanism of Injury, In: K.A. McQuillan, V.K.T. Reuden, R.L. Hartsock, M.B. Flynn, E. Whalen (Eds.). Trauma Nursing From Resuscitation Through Rehabilitation. Third Edition, W.B. Saunders Company, USA, Wright, J.E. (2005). Therapeutic Hypothermia in Traumatic Brain Injury, Crit Care Nurs, 28(2):