VİRANŞEHİR İLÇESİNDEN YENİ ÇANAK ÇÖMLEKSİZ NEOLİTİK DÖNEM YERLEŞİMLERİ

Transkript

1

2 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler VİRANŞEHİR İLÇESİNDEN YENİ ÇANAK ÇÖMLEKSİZ NEOLİTİK DÖNEM YERLEŞİMLERİ Mustafa GÜLER * Bahattin ÇELİK ** Gül GÜLER *** Anahtar Kelimeler: Yuvarlak Planlı Yapılar T Şeklinde Dikmetaş Sefer Tepe Kocanizam Başaran Höyük Herzo Tepe Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem. Özet: Bu çalışmada, Şanlıurfa ili Viranşehir ilçesi sınırları içerisinde yer alan Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepesi ve Kocanizam Tepesi nde bulunan Neolitik dönem yerleşimleri incelenmiştir. Yerleşimlerin tümünün Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait özellikleri ortaya çıkartılmış ve dönemin sivil mimarisi hakkında önemli bulgulara rastlanmıştır. Kuzey-güney yönünde dizilmiş ve 3-5 km aralıklarla kurulmuş olan bu yerleşimler bölgede benzeri görülmeyen bir özelliği ortaya çıkarmıştır. Daha önce tespit edilmiş olan ve içinde T şeklinde dikmetaşların yer aldığı Nevali Çori, Göbekli Tepe ve Karahan Tepe gibi Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait merkezlerle benzer özelliklere sahip Sefer Tepe yerleşimi de bu araştırma kapsamında tekrar incelenmiştir. Başaran Höyük, Başaran- Herzo Tepesi ve Kocanizam Tepesi, 2011 yılında yapılan kültürel envanter çalışmaları sırasında ilk kez keşfedilmiştir. NEW PRE-POTTERY NEOLITHIC SETTLEMENTS FROM VİRANŞEHİR DISTRICT Keywords: Round Planned Buildings T Shaped Pillar Sefer Tepe Kocanizam Başaran Höyük Herzo Tepe Pre-Pottery Neolithic Period. Abstract: In the present study, the Neolithic Period settlements at Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepe and Kocanizam Tepe located within the provincial borders of Şanlıurfa province Viranşehir district. The properties of all settlements pertaining to the Pre-Pottery Neolithic period are unearthed and significant findings are encountered as regards the civil architecture of that era. Arranged in the north-south direction and founded with 3-5 km intervals, such settlements revealed a unique property never encountered in the region before. Sefer Tepe settlement, which is already discovered and possessing identical properties with the Pre-Pottery Neolithic Period settlements, such as Nevali Çori, Göbekli Tepe and Karahan Tepe, containing T shaped pillars, is further examined under the scope of the present study. Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepesi and Kocanizam Tepe are discovered recently during the cultural inventory studies conducted in * Yrd. Doç. Dr. Mustafa Güler, Harran Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Mimarlık Bölümü, TR / ŞANLIURFA, e-posta: mguler63@hotmail.com ** Yrd. Doç. Dr. Bahattin Çelik, Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, TR / ŞANLIURFA, e-posta: bcelik@harran.edu.tr *** Yrd. Doç. Dr. Gül Güler, Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü, TR /ŞANLURFA, e-posta: gulguler67@hotmail.com 157

3 Viranşehir İlçesinden Yeni Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimleri Giriş Viranşehir, Şanlıurfa ilinin 91 km doğusunda bulunan bir ilçesidir. Kuzey sınırında, bölgenin tek dağı olan 1957 m yüksekliğindeki Karacadağ yer almaktadır. Bölgenin jeolojik oluşumuna bakıldığında, kuzey bölümü bazalt kayaçların bulunduğu bir yapıya, güney ve güneybatı bölümü ise karstik bir yapıya sahiptir. Bölgenin diğer alanları daha çok ova ve alçak platolar şeklindedir. Viranşehir bölgesinde suyun bulunduğu alanlar, Şanlıurfa daki diğer bölgelere göre biraz daha fazladır. Kaynağını Karacadağ dan alan ve kuzeyden güneye doğru akan Aşağı Cırcıp ve Yukarı Cırcıp dereleri Viranşehir bölgesinin önemli su kaynaklarındandır. Bunun dışında, bölgenin kuzey bölümlerinde, Karacadağ ın güney eteklerinde bol miktarda su pınarları da mevcuttur. Hayvan otlakları açısından da oldukça geniş alanlara sahip olan Viranşehir bölgesinde, bahar ayından itibaren kuraklık hakim olmaya başlar. Viranşehir ilçesinde 2003 yılında yapılan envanter çalışmalarında, Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) yerleşimi bulunmuştur yılında bölge genelinde yapılan envanter çalışmalarında 2 ise 1 Envanter çalışmasının Proje Yürütücüsü: Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam, Projenin Adı: Türkiye nin Sosyal ve Kültürel Tarihi Projesi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki Kültür Varlıklarının Envanteri Projesi. Projeyi Destekleyen Kurumlar: Devlet Planlama Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Proje Süresi: dir. 2 Bu çalışmalar, Şanlıurfa İl ve İlçelerindeki Taşınmaz Kültür Varlıklarının Tespiti, Envanteri ve Değerlendirilmesi isimli TÜBİTAK (No. 110K533) projesi kapsamında yapılmıştır. Yapılan çalışmalarda, Şanlıurfa Valisi Sayın Celalettin Güvenç e ve Vibu yerleşime ek olarak Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait üç yerleşim tespit edilmiştir (Harita 1). Ayrıca, aynı proje kapsamında, Sefer Tepe yerleşiminin yaklaşık 27 km kuzeybatısında, Siverek ilçesine bağlı Başbük köyü yakınlarında Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşim yeri de incelenmiştir 3. Başaran Höyük Başaran Höyük, Viranşehir in 30 km güneybatısında bulunan Başaran köyünün içinde yer almaktadır (Res. 1). Daha önceden tespit edilmiş olan ve Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem e tarihlenen Sefer Tepe 4 yerleşiminin 5 km güneyinde bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 652 m yükseklikte bulunan höyük, kalkerden bir tepenin üzerine kurulmuş, yüksek ve konik bir höyük olup üzerinde halen kullanılmakta olan köy mezarlığı yer almaktadır. Yaklaşık 20 dekarlık bir alana sahiptir. Güneyinde köy yerleşimi bulunan höyüğün etrafında doğal mağaralar ve Bizans Dönemi ne ait mağaralar bulunmaktadır. Yerleşim yerine en yakın su kaynağı 5,5 km kuzeyde, bazalt taşı kaynağı ise yaklaşık 6 km kuzeyde yer almaktadır. Höyükte yapılan incelemelerde, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem buluntuları dışında, Tunç Çağı, Demir Çağı ve Bizans Dönemi ne ait seramikler de tespit edilmiştir. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem e ait buluntular daha çok çakmaktaşından yapılmış dilgi, yonga ve üretim artıklarından oluşmakranşehir Kaymakamı Sayın Muhammed Lütfi Kotan a yardımlarından dolayı teşekkür ederiz. 3 Çelik ve diğ. 2011, Kürkçüoğlu Karahan Kara 2005, 62-63; Çelik 2006a,

4 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler tadır. Çakmaktaşları çoğunlukla açık ve koyu kahverengi, bej ve gri renktedir. Bu döneme ait çakmaktaşı aletlerden ok ucu, kazıyıcı, delici ve tepeli dilgi parçaları ele geçmiştir (Çizim 1, a-i). Bunun dışında çok az olmakla birlikte obsidyenden yapılmış dilgi parçalarına da rastlanmıştır (Çizim 1, j). Özellikle, höyüğün etrafında yer alan ana kaya üzerinde, çapları yaklaşık cm derinlikleri ise 10 cm olan gruplar halinde oyuklar tespit edilmiştir (Res. 2). Ana kayaya oyulan bu oyukların benzerleri, Göbekli Tepe 5, Hamzan Tepe 6, Karahan Tepe 7 yerleşimlerinden bilinen ve havuz yapım tekniğinde kullanılan oyuklar ile aynı özelliklere sahiptir. Başaran Höyük te bulunan ok uçları, Karahan Tepe 8 ve Sefer Tepe 9 den ele geçen uçlarla gerek boyut gerekse form açısından büyük benzerlik gösterirler. Bu tür küçük boyutlu uçlar Nemrik 10 ve Byblos 11 uçları olarak bilinen uçlar olup Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin başlarına tarihlendirilir 12. Höyüğün kenarlarında yer alan ana kayalara oyulmuş ve havuz yapım tekniğinde kullanılan oyuk grupları ile Nemrik ve Byblos uçlarının varlığı, olasılıkla Başa- 5 Beile-Bohn ve diğ. 1998, 47-50, Abb.20; Hauptmann 1999, Fig Çelik 2004, 3, Fig. 2-3; Çelik 2006b, 222, Fig. 3-4; Çelik 2010, 259, Fig Çelik 2000b, 7; Çelik 2011, 259, Fig Çelik 2011, , Fig.18/4-9, Fig. 19/ Çelik 2006a, 24, Fig. 4 b-d. 10 Göbekli Tepe, Schmidt 2001, 52, Fig.10/4, 6; Chiekh Hassan, Abbes 1993, Fig. 8/10; Mureybet IVb, Cauvin 1994, Fig. 24/1, 3; Irak-Nemrik, Kozłowski Szymczak 1989, 32, Fig Cafer Höyük, Cauvin 1994, Fig. 26/3; Nevali Çori, Schmidt 1998, , Abb. 11/1 6, Abb. 12/ Cauvin 1994, 78 79, Fig. 24/2. ran Höyük yerleşiminin Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem A evresi sonu (LPPNA) ile Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem B evresi başlarında (EPPNB) iskân edilmiş olduğunu göstermektedir. Başaran-Herzo Tepesi Herzo Tepesi, Viranşehir in 28 km güneybatısında, Başaran köyünün 2 km kuzeyinde, Sefer Tepe nin 3,5 km güneyinde yer almaktadır. Kalkerden bir tepenin üzerine kurulmuş olan yerleşim yaklaşık 5 dekarlık bir alanı kaplamaktadır. Yerleşim alçak ve yayvan bir yapıya sahiptir (Res. 3). Yerleşim yerine en yakın su kaynağı 4 km kuzeyde bulunmaktadır. En yakın bazalt taşı kaynağı da yaklaşık 4,5 km kuzeydedir. Üzerinde yapılan tarım faaliyetleri ve Erken Bizans Dönemi ne ait kaya mezarı yapımı nedeniyle yerleşimin büyük bir bölümü tahrip olmuştur. Yüzeyinde yapılan incelemelerde Erken Bizans Dönemi çanak çömlekler dışında el yapımı saman katkılı seramik parçalarına ve Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem e ait yontmataş buluntulara rastlanmıştır. Bu buluntular, daha çok çakmaktaşından yapılmış dilgi, yonga, üretim artıkları, tek kutuplu çekirdek ve iki kutuplu çekirdeklerden oluşmaktadır. Çakmaktaşları çoğunlukla açık ve koyu kahverengi, bej ve koyu gri renktedir. Çakmaktaşı aletlerden ise ok uçları, kazıyıcı, delici ve silikalı dilgi ile tepeli dilgi parçalarına rastlanmıştır (Çizim 2, c-d, f-g; Çizim 3, a-f). Bunun dışında çok az da olsa obsidyenden yapılmış dilgi parçaları da mevcuttur (Çizim 2, e). Ele geçen aletlere bakıldığında, bir adet Byblos ucu (Çizim 3, a) dışında da- 159

5 Viranşehir İlçesinden Yeni Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimleri ha çok küçük boyutlara sahip Nemrik uçları görülmektedir (Çizim 3, b-f). Ayrıca yerleşimde, bazalttan ezgi taşları, havaneli parçaları da gözlemlenmiştir. Yerleşimin doğusunda bulunan bir alanda yuvarlak planlı bir yapı kalıntısına rastlanmıştır (Res. 4). Yapının yaklaşık çapı 5 m civarındadır. Bu yuvarlak planlı yapının en yakın benzeri Hamzan Tepesi nden bilinmektedir 13. Aynı döneme ait, bölgede yer alan sivil mimari özellikteki diğer yuvarlak planlı yapılar, Çayönü 14, Hallan Çemi 15, Gusir Höyük 16 ve Körtik Tepe 17 yerleşimlerinden bilinmektedir 18. Herzo Tepesi nde bulunan yuvarlak planlı yapı ve yüzeyinde tespit edilen çakmaktaşından yapılmış Nemrik uçları, muhtemelen yerleşimin Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem A evresi sonu (LPPNA) ile Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem B evresi başlarına (EPPNB) tarihlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. Kocanizam Tepesi Kocanizam Tepesi, Kocanizam köyünün içinde olup Viranşehir in 27 km. batısında, Sefer Tepe nin 3 km. kuzeyinde yer alır. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem ve Erken Bizans Dönemi ne tarihlendirilen yerleşim yeri, Kocanizam köyünün altında bulunmaktadır (Res. 5). Kocanizam yerleşimi kalker bir kayalık tepe üzerine kurulmuş olup yaklaşık 653 m yükseklikte ve yaklaşık 10 dekarlık bir 13 Çelik 2010, 259, Fig Erim-Özdoğan 2011, , Fig. 6, Rosenberg 2011, 61-63, Fig Karul 2011, 2-4, Fig. 4, 5, Özkaya Coşkun 2011, 90-93, Fig Ayrıca, daha detaylı bilgi için bkz. Sicker-Akman 2001, alana sahiptir. Yerleşim yerine en yakın su kaynağı 1,5 km doğusunda bulunmaktadır. En yakın bazalt taşı kaynağı da yaklaşık 1 km doğusunda yer almaktadır. Yerleşim yerinde yapılan incelemelerde, Erken Bizans Dönemi ne ait seramikler ve mimari kalıntılar dışında, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem e tarihlendirilebilecek çakmaktaşından yapılmış dilgi, yonga ve üretim artıklarına, tek kutuplu çekirdek ve iki kutuplu çekirdeklere rastlanmıştır (Çizim 4, a-b). Çakmaktaşları çoğunlukla açık ve koyu kahverengi, bej ve koyu gri renktedir. Yontmataş aletlere bakıldığında bunlardan en önemlileri, Nemrik tipi ok uçları, kazıyıcılar, tepeli dilgiler ve silikalı dilgilerdir (Çizim 5, a-d; Çizim 4, c-e). Ayrıca, obsidyenden yapılmış dilgi parçaları da tespit edilmiştir (Çizim 4, f-g). Bunun dışında yerleşimde, bazalttan ezgi taşları ve havanelleri de gözlenmiştir. Yerleşim yerinin ortasında yapılmış olan kaçak bir kazı alanında, T şeklinde dikmetaşın gövdesine ait olduğu tahmin edilen kalkerden yapılmış bir taş ortaya çıkartılmıştır. Bu taş, yassı ve dikdörtgen şekilde yontulmuş olup her iki kısa kenarı da kırıktır (Res. 6). Kocanizam köyü içinde bulunan Neolitik yerleşim, gerek yüzeyinde bulunan çakmaktaşından yapılmış Nemrik uçlarından gerekse kalker taşından yapılmış T şeklindeki dikmetaş parçası olduğu tahmin edilen taştan dolayı, olasılıkla Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem A evresi sonu (LPPNA) ile Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem B evresi başlarına (EPPNB) tarihlendirilmelidir. 160

6 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) Sefer Tepe, Viranşehir in 25 km batısında Şanlıurfa nın yaklaşık 72 km doğusunda, bugünkü Viranşehir ilçe sınırları içerisinde bulunan küçük yayvan bir höyüktür (Res. 7). Deniz seviyesinden yüksekliği 600 m olup yaklaşık 7 dekarlık bir alana sahiptir. Yerleşimin güneydoğu köşesinde sadece bir köy evi yer almaktadır. Yerleşim yerine en yakın su kaynağı 1,5 km doğusunda bulunan Yukarı Cırcıp Deresi dir. Yerleşim yerinin jeolojik yapısı kalkerden meydana gelmiş olup en yakın bazalt kaynağı yerleşimin 1 km. doğusunda yer almaktadır. Sefer Tepe yerleşim yerinin en ilginç yanı, üzerinde 16 adet in situ durumda T şeklinde dikmetaşın bulunmuş olmasıdır 19. Dikmetaşların büyük bir bölümü toprağa gömülü olup karşılıklı olarak yan yana durmaktadırlar (Res. 8). Bu dikmetaşların yüzeyde bulunan üst kısımları yaklaşık 50 cm uzunluğa 20 cm genişliğe sahiptir. Yaklaşık 1.5 ile 2 m lik aralıklarla karşılıklı yerleştirilmişlerdir. Bu konumlarıyla, Göbekli Tepe 20 II. tabaka mimarisi ve Karahan Tepe 21 nin yüzeyinde yer alan yekpare in situ dikmetaşlar ile büyük benzerlik gösterirler. Ayrıca, yerleşimin güneydoğu köşesinde yer alan köy evinin yapımı sırasında ortaya çıkmış bir adet dikmetaş daha bulunmaktadır. Bu dikmetaş sağlam halde ele geçmiştir (Res. 9). Bu dikmetaşın yaklaşık boyu 198 cm, baş kısmının genişliği 72 cm, gövde kısmının genişliği 54 cm, kalınlığı ise Çelik 2006a, Schmidt 2002, 8, Fig. 7. L 10-71, L 9-80, L 9-55 ve L 9-56 açmalarındaki dikmetaş konumları. 21 Çelik 2000b, 6-7; Çelik 2011, , Fig.7. cm dir. Üzerinde, kabartma veya bir kakazımanın yer almadığı bu stelin baş kısmı oldukça basık yapılmıştır. Açığa çıkartılmış olan bu dikmetaş, Nevali Çori, Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Hamzan Tepe ve Taşlı Tepe den ele geçen dikmetaşlarla benzer özelliklere sahiptir. Sefer Tepe yerleşim yerinden seramik ele geçmemiş olup daha çok çakmaktaşı ve obsidyen mevcuttur. Buluntular içerisinde obsidyenin çakmaktaşına oranı 1/7 dir. Çakmaktaşından yapılmış buluntular içerisinde, ok ucu, delici, ön kazıyıcı ve silikalı dilgi tespit edilmiştir. Obsidyen buluntular içerisinde ise sadece 1 adet kazıyıcı parçası ve dilgi parçaları tanımlanmıştır. Çakmaktaşından yapılmış aletlerin tümüne bakıldığında tipolojik olarak Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem e ait aletler görülmektedir. Özellikle çakmaktaşından yapılmış uçlara bakıldığında, Byblos tipi uçlar ile sadece uçları ve sap kısımları korunmuş tanımlanamayan uçlar mevcuttur 22. Bu uçların benzerlerine; Göbekli Tepe 23, Nevali Çori 24, Şanlıurfa-Yeni Mahalle 25 ve Karahan Tepe de 26 rastlamak mümkündür. Sefer Tepe yerleşiminin kuzeyinde ve doğusunda, Viranşehir düzlüğü olarak bilinen bir ova yer almaktadır. Sefer Tepe yerleşimi, Karahan Tepe ye yaklaşık 20 km, Taşlı Tepe ye 28 km, Göbekli Tepe ye yaklaşık 50 km, Şanlı- 22 Çelik 2006a, 25, Fig. 4; Çelik 2005, , Lev Beile-Bohn ve diğ. 1998, Abb. 23/3; Schmidt 2001, 52, Fig. 10/3, Fig. 11/5. 24 Schmidt 1998, Abb. 8/5. 25 Çelik 2000a, Fig Çelik 2000b, Fig.4a. 161

7 Viranşehir İlçesinden Yeni Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimleri urfa-yeni Mahalle ile Hamzan Tepe ye ise yaklaşık 63 km mesafede bulunur 27. Sefer Tepe yerleşimi, Göbekli Tepe nin II. tabakası ile benzer özellikler taşıdığı için olasılıkla Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem B evresinin başlarına tarihlendirilmelidir. Sonuç Başaran Höyük, Herzo Tepesi, Kocanizam Tepesi ve Sefer Tepe yerleşimleri arasındaki mesafeler 2 ile 8 km arasında değişmektedir. Ayrıca dört yerleşim ardı ardına kuzey-güney doğrultusunda sıralanmaktadır. İçinde T şeklinde dikmetaşlar barındıran Sefer Tepe yerleşimi, diğer yerleşimlerin ortasında bulunmakta ve yerleşimlere olan uzaklıkları 3 ile 5 km arasında değişmektedir. Bu durum, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşimlerinde daha önce karşılaşmadığımız bir yerleşim tarzına işaret etmektedir. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem in erken evrelerine ait olan yerleşimler, bölgede genel olarak yüksek platoların üstüne veya yamacına kurulmaktadır. Başaran Höyük, Herzo Tepesi ve Kocanizam Tepesi yerleşimleri de yine aynı şekilde yüksek platoların üzerinde ve ana kayaya kurulmuş yerleşimlerdir. Bu tarz yerleşim geleneği bölgede, Sefer Tepe, Taşlı Tepe, Karahan Tepe, Göbekli Tepe, Şanlıurfa-Yeni Mahalle ve Hamzan Tepe Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşimlerinden de bilinmektedir. Bölgede yer alan ve T şeklinde dikmetaşlarla karakterize edilen yerleşim- lerin hiç birinde henüz yuvarlak planlı sivil mimariye ait yapılar bulunamamıştır. Herzo Tepesi ve Hamzan Tepe de karşımıza çıkan sivil amaçlı yapılmış yuvarlak planlı yapıların varlığı, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem de bölgede iki farklı mimari geleneğin kullanıldığını göstermesi açısından önemlidir. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda, Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Taşlı Tepe ve Sefer Tepe gibi kült merkezi özelliği taşıyan yerleşimlerin varlığı, bölgede sivil yerleşimlerin de olması gerektiğini akla getirmektedir. Bir birine çok yakın mesafede olan Başaran Höyük, Kocanizam Tepesi ve Herzo Tepesi sivil mimari özelliği taşıyan Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşimler olabilirler. Bu yerleşimlerin ortasında kült merkezi özelliği taşıyan Sefer Tepe yerleşimi bulunmaktadır. Bölgede, gelecekte yapılacak sistematik araştırmalar sayesinde, kült merkezi özelliği taşıyan yerleşimlerle birlikte sivil mimari geleneği temsil eden pek çok yerleşime rastlamak mümkün olacaktır. 27 Bu mesafeler kuş uçumu olarak hesaplanmıştır. Yerleşimlerin bugünkü karayolu aracılığıyla aralarındaki mesafeler daha uzundur. 162

8 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Harita, Resim ve Çizim Listesi: Harita 1. Viranşehir İlçesinde Bulunan Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimler. Resim 1. Başaran Höyüğün Güneyden Görünümü. Resim 2. Başaran Höyük Etrafında Bulunan Anakayaya Oyulmuş Küçük Oyuk Grupları. Resim 3. Başaran-Herzo Tepe sinin Güneybatıdan Görünümü. Resim 4. Başaran-Herzo Tepesi nden Yuvarlak Planlı Yapı. Resim 5. Kocanizam Tepesi nin Kuzeyden Görünümü. Resim 6. Kocanizam Tepesi T Şeklinde Dikmetaş Parçası. Resim 7. Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) Batıdan Görünüm. Resim 8. Sefer Tepe den Karşılıklı Dikmetaşlar. Resim 9. Sefer Tepe den T Şeklinde Dikmetaş. Çizim 1. Başaran Höyük Yontmataş Buluntuları. Çizim 2. Başaran-Herzo Tepesi Yontmataş Buluntuları. Çizim 3. Başaran-Herzo Tepesi Uçları. Çizim 4. Kocanizam Tepesi Yontmataş Buluntuları. Çizim 5. Kocanizam Tepesi Uçları. 163

9 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District NEW PRE-POTTERY NEOLITHIC SETTLEMENTS FROM VİRANŞEHİR DISTRICT Mustafa GÜLER * Bahattin ÇELİK ** Gül GÜLER *** Keywords: Round Planned Buildings T Shaped Pillar Sefer Tepe Kocanizam Başaran Höyük Herzo Tepe Pre-Pottery Neolithic Period. Abstract: In the present study, the Neolithic Period settlements at Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepe and Kocanizam Tepe located within the provincial borders of Şanlıurfa province Viranşehir district. The properties of all settlements pertaining to the Pre-Pottery Neolithic period are unearthed and significant findings are encountered as regards the civil architecture of that era. Arranged in the north-south direction and founded with 3-5 km intervals, such settlements revealed a unique property never encountered in the region before. Sefer Tepe settlement, which is already discovered and possessing identical properties with the Pre-Pottery Neolithic Period settlements, such as Nevali Çori, Göbekli Tepe and Karahan Tepe, containing T shaped pillars, is further examined under the scope of the present study. Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepesi and Kocanizam Tepe are discovered recently during the cultural inventory studies conducted in VİRANŞEHİR İLÇESİNDEN YENİ ÇANAK ÇÖMLEKSİZ NEOLİTİK DÖNEM YERLEŞİMLERİ Anahtar Kelimeler: Yuvarlak Planlı Yapılar T Şeklinde Dikmetaş Sefer Tepe Kocanizam Başaran Höyük Herzo Tepe Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem. Özet: Bu çalışmada, Şanlıurfa ili Viranşehir ilçesi sınırları içerisinde yer alan Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepesi ve Kocanizam Tepesi nde bulunan Neolitik dönem yerleşimleri incelenmiştir. Yerleşimlerin tümünün Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait özellikleri ortaya çıkartılmış ve dönemin sivil mimarisi hakkında önemli bulgulara rastlanmıştır. Kuzey-güney yönünde dizilmiş ve 3-5 km aralıklarla kurulmuş olan bu yerleşimler bölgede benzeri görülmeyen bir özelliği ortaya çıkarmıştır. Daha önce tespit edilmiş olan ve içinde T şeklinde dikmetaşların yer aldığı Nevali Çori, Göbekli Tepe ve Karahan Tepe gibi Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait merkezlerle benzer özelliklere sahip Sefer Tepe yerleşimi de bu araştırma kapsamında tekrar incelenmiştir. Başaran Höyük, Başaran-Herzo Tepesi ve Kocanizam Tepesi, 2011 yılında yapılan kültürel envanter çalışmaları sırasında ilk kez keşfedilmiştir. * Yrd. Doç. Dr. Mustafa Güler, Harran Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Mimarlık Bölümü, TR / ŞANLIURFA, e-posta: mguler63@hotmail.com ** Yrd. Doç. Dr. Bahattin Çelik, Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, TR / ŞANLIURFA, e-posta: bcelik@harran.edu.tr *** Yrd. Doç. Dr. Gül Güler, Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü, TR /ŞANLURFA, e-posta: gulguler67@hotmail.com 164

10 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Introduction Viranşehir is a district of Şanlıurfa province located 91 km east of the province. The sole mountain of the region, Karacadağ with an altitude of 1957 m, is located at the northern border. When we consider the geological formation of the region, we see that the northern section of the region presents a structure formed by basaltic rocks while the southern and south-eastern sections presents a carstic structure. Other areas in the region, on the other hand, comprise of meadows and low plateaus. There are more areas with water at Viranşehir region compared to other regions of Şanlıurfa province. Aşağı Cırcıp and Yukarı Cırcıp creeks rising from Karacadağ and flowing in the north-south direction are considered amongst the significant water sources of Viranşehir region. Apart from these creeks, there is abundant number of water springs at the southern mountainside of Karacadağ at the northern sections of the region. Starting from spring, the drought starts to prevail in Viranşehir region accommodating wide fields serving as pastureland. Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) settlement from Pre-Pottery Neolithic period was discovered during the inventory studies carried out at Viranşehir district in During the in- 1 The Project Executive of the inventory study: Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam, Name of the Project: Project for Social and Cultural History of Turkey, Project for Inventory of the Cultural Assets in Eastern and Southeastern Anatolia Regions. Institutions Supporting the Project: State Planning Organization, Turkish Historical Society, Project Duration: ventory studies 2 carried out throughout the region in 2011, on the other hand, three other Pre-Pottery Neolithic period settlements are also discovered in addition to this settlement (Map 1). Furthermore, another Neolithic settlement site in the vicinity of Başbük village of Siverek district, approximately 27 km northwest of Sefer Tepe settlement, is also examined under the scope of this project 3. Başaran Höyük Başaran Höyük is located inside Başaran village, 30 km southwest of Viranşehir (Fig. 1). Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) 4, which was discovered before and dated for Pre-Pottery Neolithic period, is located 5 km south of the settlement. Located at 652 m altitude above sea level, the mound is an elevated and conical mound created on a calcareous hill and the cemetery of the village, which is currently in use, is present on the mound. The mound covers approximately 20 decare area. With the village settlement located south, the mound is surrounded with natural caves and caves constructed in the Byzantium period. The closest water source to the settlement site is 5.5 km north of the settlement. The closest basalt source, on the other hand, is located approximately 6 km north of the settlement. 2 These studies were conducted under the scope of TÜBİTAK (No. 110K533) project entitled Determination, Inventory and Assessment of the Immovable Cultural Assets in Şanlıurfa Province and Districts of the Province. We hereby present our acknowledgements to Mr. Celalettin Güvenç, the Governor of Şanlıurfa, Mr. Muhammed Lütfi Kotan, the District Governor of Viranşehir. 3 Çelik et al.2011, Kürkçüoğlu Karahan Kara 2005, 62-63; Çelik 2006a,

11 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District During the studies conducted at Başaran Höyük, ceramics from Bronze Age, Iron Age and Byzantium periods are also discovered in addition to the findings from Pre-Pottery Neolithic period. The findings from Pre-Pottery Neolithic period rather comprise of blades, flakes and waste productions made of flint. The flints are principally light and dark brown, beige and gray in color. Arrowheads, scrapers, perforators and crested blades are the lithic tools discovered from this period (Draw. 2, a-i). Apart from the foregoing, blade pieces made of obsidian are also encountered, although scarcely (Draw. 2, j). In particular, cut-outs in groups with approximately cm diameter and 10 cm depth are determined on the bedrock located around the mound (Fig. 2). Counterparts of such cut-outs chiseled at the bedrock present identical properties with the cut-outs already known from Göbekli Tepe 5, Hamzan Tepe 6, and Karahan Tepe 7 settlements and employed for pool construction technique. The arrowheads discovered at Başaran Höyük share a great similarity with the arrowheads discovered at Karahan Tepe 8 and Sefer Tepe 9 both in terms of size and form. Such type of smallsized arrowheads is the arrowheads also known as Nemrik 10 and Byblos type arrowheads 11 and dated to the early Pre- Pottery Neolithic period 12. Presence of cut-out groups chiseled on the bedrocks surrounding the mound and used for pool construction technique and the Nemrik and Byblos arrowheads indicates that Başaran Höyük settlement is most probably inhabited at the end of late Pre-Pottery Neolithic A Period (LPPNA) and early Pre-Pottery Neolithic B period (EPPNB). Başaran- Herzo Tepe Herzo Tepe is located 28 km southeast of Viranşehir, 2 km north of Başaran village and 3.5 km south of Sefer Tepe. The settlement site founded on a calcareous hill covers approximately 5 decare surface area. The settlement presents a low and ample structure (Fig. 3). The closest water source to the settlement site is 4 km. north of the settlement. The closest basalt source, on the other hand, is located approximately 4.5 km north of the settlement. A large proportion of the settlement is destroyed due to agricultural activities and construction of rock-cut tombs from early Byzantium period. The studies conducted on the surface revealed pottery from early Byzantium period as well as hand-made straw tempered ceramic pieces and findings from Pre-Pottery Neolithic 5 Beile-Bohn et al. 1998, 47-50, Abb. 20; Hauptmann 1999, Fig Çelik 2004, 3, Fig. 2-3; Çelik 2006b, 222, Fig. 3-4; Çelik 2010, 259, Fig Çelik 2000b, 7; Çelik 2011, 259, Fig Çelik 2011, , Fig. 18/4-9, Fig. 19/ Çelik 2006a, 24, Fig. 4 b-d. 10 Göbekli Tepe, Schmidt 2001, 52, Fig. 10/4, 6; Chiekh Hassan, Abbes 1993, Fig. 8.10; Mureybet IVb, Cauvin 1994, Fig. 24.1, 3; Iraq-Nemric, Kozłowski Szymczak 1989, 32, Fig Cafer Höyük, Cauvin 1994, Fig. 26.3; Nevali Çori, Schmidt 1988, , Abb. 11/1 6, Abb. 12/ Cauvin 1994, 78 79, Fig

12 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler period. Such findings rather comprise of blades, flakes, waste productions, unipolar and bipolar cores, all made of flint. The flints are principally light and dark brown, beige and gray in color. Arrowheads, scrapers, perforators, crested blades and blades with silica sheen are the lithic tools discovered from this period (Draw. 2, c-d, f-g; 3, a-f). Apart from the foregoing, blade pieces made of obsidian are also encountered, although scarcely (Draw. 2, e). When discovered lithic tools are examined, small-size Nemrik arrowheads (Draw. 3, b-f) are rather seen, except for one Byblos type arrowhead (Draw. 3, a). Furthermore, grinding stones and pestle pieces made of basalt are also observed at the settlement. The ruin of a round planned building is encountered at the area located east of the settlement (Fig. 4). This structure is formed by erecting large flat stones in a perpendicular manner. The diameter of this structure is around 5 m. The most identical resemblance of this round-planned structure is well-known from Hamzan Tepe 13. The roundplanned building discovered at Hamzan Tepe settlement is also constructed likewise, by erection of large flat stones in a perpendicular manner. Other roundplanned buildings in the region bearing the properties of civil architecture from same age are well-known from Çayönü 14, Hallan Çemi 15, Gusir Höyük 16 and Körtik Tepe 17 settlements 18. The round-planned building located at Herzo Tepe and the Nemrik type arrowheads discovered at the surface of this structure necessitates dating of the settlement to the end of Pre-Pottery Neolithic Period A (LPPNA) and early Pre-Pottery Neolithic Period B (EPPNB). Kocanizam Tepe Kocanizam Tepe is located inside Kocanizam village, 27 km west of Viranşehir and 3 km north of Sefer Tepe. The settlement site dated to the Pre- Pottery Neolithic period and early Byzantium period is beneath Kocanizam village (Fig. 5). Kocanizam settlement is founded on a calcareous rocky hill and is at approximately 653 m. altitude above sea level and covers approximately 10 decare surface area. The closest water source to the settlement site is 1.5 km east of the settlement. The closest basalt source, on the other hand, is located approximately 1 km east of the settlement. During the studies conducted at the settlement site, ceramics and architectural ruins from early Byzantium age as well as blades, flakes and waste production made of flint and unipolar and bipolar cores that can be dated back to Pre-Pottery Neolithic period discovered (Draw. 4, a-b). The flints are principally light and dark brown, beige and gray in color. The most significant lithic artifacts are the Nemrik type ar- 13 Çelik 2010, 259, Fig Erim-Özdoğan 2011, , Fig. 6, Rosenberg 2011, 61-63, Fig Karul 2011, 2-4, Fig. 4, 5, Özkaya and Coşkun 2011, 90-93, Fig Furthermore, for more detailed information please see Sicker-Akman 2001,

13 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District rowheads, scrapers, blades with silica sheen and backed blade pieces (Draw. 5, a-d; 4, c-e). Furthermore, blade pieces made of obsidian are also encountered (Draw. 4, f-g). Moreover, grinding stones and pestle pieces made of basalt are also observed at the settlement. A calcareous stone estimated to be the body of a T shaped pillar is unearthed at an illegal excavation site made at the center of the settlement area. The stone is flat and chiseled to rectangular shape with both short edges in broken condition (Fig. 6). The Neolithic settlement located inside Kocanizam village must most probably be dated to the end of Pre- Pottery Neolithic A Period (LPPNA) and early Pre-Pottery Neolithic B Period (EPPNB) to the Nemrik arrowheads discovered at the surface and the calcareous stone estimated to be a part of a T shaped pillar. Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) Sefer Tepe is a small sized broad and shallow mound located 25 km west of Viranşehir, approximately 72 km east of Şanlıurfa, within the modern province borders of Viranşehir (Fig. 7). The mound is located at 600 m altitude above sea level and covers approximately 7 decare surface area. Only one country house is present at the southeastern corner of the settlement. The closest water source to the settlement site is Yukarı Cırcıp creek, located 1.5 km east. The geological structure of the settlement site is calcareous and the closest basalt source is 1 km east of the settlement. The most intriguing aspect of Sefer Tepe settlement site is the discovery of 16 in situ T shaped pillars at the settlement 19. Majority of the pillars is buried to the ground and placed side-by-side in conjugate formation (Fig. 8). The upper sections of such pillars above the surface are approximately 50 cm long and 20 cm. wide. The pillars are placed in conjugate formation with approximately 1.5 up to 2 m intervals. With this positioning, the pillars share great similarity with the monolithic in-situ pillars at Göbekli Tepe 20 Layer II architecture and the pillars located at the surface of Karahan Tepe 21. Moreover, there is one further pillar revealed during construction of the country house located at southeastern corner of the settlement. This pillar is secured as intact (Fig. 9). The approximate length of the pillar is 198 cm; the width of the head section is 72 cm, and the width of the body section is 54 cm and the thickness is 25 cm. The head section of this stele with no relief or engraving is extremely flattened. This unearthed pillar possesses identical features with the pillars discovered at Nevali Çori, Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Hamzan Tepe and Taşlı Tepe. No ceramic findings are discovered at Sefer Tepe settlement site and the findings rather comprise of flint and obsidian. Flint is seven times more numerous than obsidian. Arrowheads, perforators, end scrapers and blades with silica sheen are discovered amongst lithic tools. Among obsidian finds, only one scraper could be 19 Çelik 2006a, Schmidt 2002, 8, Fig. 7. Stele positions at excavations no L 10-71, L 9-80, L 9-55 and L Çelik 2000b, 6-7; Çelik 2011, , Fig

14 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler identified while others are blade fragments and flakes. The flint items reflect the properties of Pre-Pottery Neolithic implement typology. When we examine the arrowheads made of flint in particular, we observe Byblos type arrowheads and unidentified arrowheads, only distal and proximal sections of which are wellpreserved 22. It is possible to encounter identical arrowheads at Göbekli Tepe 23, Nevali Çori 24, Şanlıurfa-Yeni Mahalle 25 and Karahan Tepe 26. A meadow known as Viranşehir plain extends to the north and east of Sefer Tepe settlement. Sefer Tepe settlement is located approximately 20 km to Karahan Tepe, 28 km to Taşlı Tepe, approximately 50 km. to Göbekli Tepe, and approximately 63 km. to Şanlıurfa- Yeni Mahalle and Hamzan Tepe 27. Sefer Tepe settlement must most probably be dated to early Pre-Pottery Neolithic Period B (EPPNB) as it presents identical features with Layer II of Göbekli Tepe. Conclusion The distance between Başaran Höyük, Herzo Tepe, Kocanizam Tepe and Sefer Tepe settlements varies in the range of 2 to 8 km. Furthermore, all four settlements align in succession in northsouth direction. Sefer Tepe settlement accommodating T shaped pillars is in 22 Çelik 2006a, 25, Fig. 4; Çelik 2005, , Lev Beile-Bohn et al. 1998, Abb. 23/3; Schmidt 2001, 52, Fig. 10/3, Fig. 11/5. 24 Schmidt 1988, Abb. 8/5. 25 Çelik 2000a, Fig. 5/2. 26 Çelik 2000b, Fig. 4a. 27 These distances are calculated as the crow flies. The distance between the settlements via modern highway network is longer. the middle of other settlements with distance to the settlements varying in the range of 3 to 5 km. This situation points out to a settlement style not encountered before at Pre-Pottery Neolithic period settlements. The settlements from early stages of Pre-Pottery Neolithic period are generally founded on or at the slope of high plateaus in the region. Likewise, Başaran Höyük, Herzo Tepe and Kocanizam Tepe settlements are settlements founded on high plateaus and on the bedrock. This style of settlement tradition is already known in the region from Sefer Tepe, Taşlı Tepe, Karahan Tepe, Göbekli Tepe, Şanlıurfa-Yeni Mahalle and Hamzan Tepe Pre-Pottery Neolithic settlements. Round-planned civil architecture buildings are not yet discovered at any of the settlements in the region characterized with T shaped pillars. Presence of round-planned structures constructed for civil purposes encountered at Herzo Tepe and Hamzan Tepe is important as it illustrates that two different architectural traditions were used in the region during Pre- Pottery Neolithic period. Existence of settlements featuring the properties of cult centers, such as Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Taşlı Tepe and Sefer Tepe, discovered during the studies conducted to the present day suggests that civil settlements must also be present in the region. Başaran Höyük, Kocanizam Tepe and Herzo Tepe might be Pre-Pottery Neolithic settlements which are founded very close to each other and featuring the properties of civil architecture. Sefer Tepe settlement, which features the properties of the cult center, on the other hand is 169

15 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District founded at the center of these settlements. By virtue of the systematic research studies, it would be possible to encounter and discover many settlements in the region representing the civil architecture tradition as well as the settlements featuring the properties of a cult center. List of Map and Figures: Map 1. Figure 1. Figure 2. Figure 3.. Figure 4. Pre-Pottery Neolithic Age Settlements located in Viranşehir District. South View of Başaran Höyük. Small Cut-Out Groups Chiseled to the Bedrock Surrounding Başaran Höyük Southwest View of Başaran- Herzo Tepe Round-Planned Building from Başaran-Herzo Tepesi. Figure 5. North Wiev of Kocanizam Tepesi. Figure 6. Kocanizam Tepesi T Shaped Pillar Piece. Figure 7. Sefer Tepe (Yukarı Darik Harabesi) West View. Figure 8. Pillars at Sefer Tepe Facing Each Other. Figure 9. T Shaped Pillar from Sefer Tepe. Drawing 1. Başaran Höyük Neolithic Findings. Drawing 2. Başaran-Herzo Tepesi Neolithic Findings. Drawing 3. Başaran-Herzo Tepesi Arrowheads Drawing 4. Kocanizam Tepesi Neolithic Findings. Drawing 5. Kocanizam Tepesi Arrowheads. 170

16 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler KAYNAKÇA/BIBLIOGRAPHY Abbes 1993 Beile-Bohn ve diğ Cauvin 1994 Çelik 2000a Çelik 2000b Çelik 2004 Çelik 2005 Çelik 2006a Çelik 2006b Çelik 2010 Çelik 2011 F. Abbes, Methode d approce de la variabilite du debitage laminaire, application a des armatures percantes de Cheikh Hassan (syrie. VIIIe millenaire BC), Cahiers de I Euphrate 7, 1993, M. Beile-Bohn Ch. Gerber M. Morsch K. Schmidt, Frühneolithische Forschungen in Obermesopotamien. Göbekli Tepe und Gürcütepe, IstMitt 48, 1998, J. Cauvin, Naissance des divinites, naissance de l agriculture. La revolution des symboles au Neolithique (1994) B. Çelik, An Early Neolithic Settlement in the Center of Şanlıurfa, Turkey, Neo-Lithics, 2.3, 2000, 4-6. B. Çelik, A New Early-Neolithic Settlement: Karahan Tepe, Neo- Lithics, 2.3, 2000, 6-8. B. Çelik, A New Early Neolithic Settlement in Southeastern Turkey: Hamzan Tepe, Neo-Lithics, 2.4, 2004, 3-5. B. Çelik, Şanlıurfa Yeni Mahalle, Karahan Tepe, Sefer Tepe ve Hamzan Tepe Yerleşimlerinin Işığı Altında Güneydoğu Anadolu Bölgesi Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2005). B. Çelik, A New Pre-Pottery Neolithic Site in Southeastern Turkey: Sefer Tepe. Neo-Lithics , B. Çelik, A New Lower Paleolithic Open Air Station and Early Neolithic Settlement, Hayat Erkanal a Armağan, Kültürlerin Yansıması, Studies in Honor of Hayat Erkanal, Cultural Reflections (2006) B. Çelik, Hamzan Tepe, in the Light of New Finds, Documenta Praehistorica XXXVII, 2010, B. Çelik, Karahan Tepe: A New Cultural Centre in Urfa Area in Turkey Documenta Praehistorica XXXVIII, 2011, Çelik ve diğ B. Çelik M. Güler G. Güler, Türkiye nin Güneydoğusunda Yeni Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Yerleşim: Taşlı Tepe / A New Pre- Pottery Neolithic Settlement in Southeastern Turkey: Taşlı Tepe, Anadolu/Anatolia 37, 2011, Erim-Özdoğan 2011 A. Erim-Özdoğan, Çayönü, içinde: M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (ed.), The Neolithic in Turkey, New Excavation & New Research, The Tigris Basin (2011) Hauptmann 1999 H. Hauptmann, The Urfa Region içinde: M. Özdoğan, N. Başgelen (ed.), Neolithic in Turkey, The Cradle of Civilization, New Discoveries 171

17 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District Karul 2011 Kozlowski Szcymczak 1989 Kürkçüoğlu Karahan Kara 2005 Özkaya Coşkun 2011 (1999) N. Karul, Gusir Höyük, içinde: M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (ed.), The Neolithic in Turkey, New Excavation & New Research, The Tigris Basin (2011) S. K. Kozlowski K. Szcymczak, Flint Industry from House 1/1A/1B at the PPN Site in Nemrik 9, Northern Iraq, Paléorient 15.1, 1989, A. C. Kürkçüoğlu Z. Karahan Kara, Adım Adım Viranşehir (2005) Viranşehir Kaymakamlığı Kültür ve Turizm Yayınları. V. Özkaya A. Coşkun, Körtik Tepe, içinde: M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (ed.), The Neolithic in Turkey, New Excavation & New Research, The Tigris Basin (2011) Rosenberg 2011 M. Rosenberg, Hallan Çemi, içinde: M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (ed.), The Neolithic in Turkey, New Excavation & New Research, The Tigris Basin (2011) Schmidt 1998 Schmidt 2001 Schmidt 2002 Sicker-Akman 2001 K. Schmidt, Nevali Çori: Zum Typenspectrum der Silexindustrie und der Übrigen Kleinfunde, Anatolica 15, 1998, K. Schmidt, Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary report on the excavations, Paléorient 26.1, 2001, K. Schmidt, The 2002 Excavations at Göbekli Tepe (Southeastern Turkey) Imressions from an Enigmatic Site, Neo-Lithics 2.2, 2002, M. Sicker-Akman, Die Rundhütte als Ursprung Zur Entwicklung erster runder Hütten zum geregelten Rechteckbau, içinde: R. M. Boehmer J. Maran (ed.) Lux orientis. Archäologie zwischen Asien und Europa. Festschrift für Harald Hauptmann zum 65. Geburtstag. Internationale Archäologie: Studia honoraria 12. Rahden (2001)

18 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Harita / Map 1 Resim / Figure 1 173

19 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District Çizim / Drawing 1 Resim / Figure 2 174

20 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Resim / Figure 3 Çizim / Drawing 2 175

21 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District Çizim/ Drawing 3 Resim / Figure 4 176

22 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Resim / Figure 5 Çizim / Drawing 4 177

23 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District Çizim / Drawing 5 Resim / Figure 6 178

24 Anadolu / Anatolia 38, 2012 M. Güler B. Çelik G. Güler Resim / Figure 7 Resim / Figure 8 179

25 New Pre-Pottery Neolithic Settlements from Viranşehir District Resim / Figure 9 180