STRATEJİK DIŞ TİCARET POLİTİKALARI VE TEKNOLOJİ TRANSFERİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ Müh. Tahir KAFADAR

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ STRATEJİK DIŞ TİCARET POLİTİKALARI VE TEKNOLOJİ TRANSFERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Müh. Thir KAFADAR Anbilim Dlı : İŞLETME MÜHENDİSLİĞİ Progrmı : İŞLETME MÜHENDİSLİĞİ HAZİRAN

2 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ STRATEJİK DIŞ TİCARET POLİTİKALARI VE TEKNOLOJİ TRANSFERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Müh. Thir KAFADAR Tezin Enstitüye Verildiği Trih : 9 Myıs Tezin Svunulduğu Trih : 3 Hzirn Tez Dnışmnı : Doç.Dr. Benn Zeki ORBAY Diğer Jüri Üyeleri : Doç.Dr. Lerzn ÖZKALE Doç.Dr. Mehmet TANYAŞ HAZİRAN

3 ÖNSÖZ Bu çlışmyı hzırlrken krşılştığım engelleri şmmd bn yrdımı oln ve yol gösteren değerli hom Doç. Dr. Benn Zeki ORBAY, eğitim hytımın her kdemesinde benden desteklerini esirgemeyen ileme, en ykın dostlrım Aslıhn AYDIN ve Cfer İsmil ATA y teşekkürlerimi bir borç bilirim. Myıs, Thir KAFADAR ii

4 İÇİNDEKİLER TABLO LİSTESİ ŞEKİL LİSTESİ SEMBOL LİSTESİ ÖZET SUMMARY iv v vi vii ix. GİRİŞ... Ht! Yer işreti tnımlnmmış.. ULUSLARARASI TİCARET VE STRATEJİK DIŞ TİCARETHt! Yer işreti tnımlnmmış... Uluslrrsı Tiret Teorileri ve Modelleri Ht! Yer işreti tnımlnmmış.... Tekeli Rekbet Teorisi... Ht! Yer işreti tnımlnmmış... Strtejik Dış Tiret Politiklrı... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 3. OYUN TEORİSİ, TEKNOLOJİ TRANSFERİ, LİSANS ANLAŞMALARI VE AR&GE... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 3.. Oyun Teorisinin Trihçesi... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 3.. Oyun Teorisi İle İlgili Bzı Temel KvrmlrHt! Yer işreti tnımlnmmış Norml Formdki Oyunlr... Ht! Yer işreti tnımlnmmış Denge Kvrmlrı... Ht! Yer işreti tnımlnmmış Bskın Strtejilerin Bulunmsı Durumund Denge Kvrmı... Ht! Yer işreti tnımlnmmış Nsh Dengesi Kvrmı... Ht! Yer işreti tnımlnmmış Ardışık Formdki Oyunlr... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 3.5 Cournot Pzr Ypısı... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 3.6 Uluslrrsı Teknoloji Trnsferi, Lisns Anlşmlrı ve AR&GEHt! Yer işreti tnımlnmmış Teknoloji Trnsfer Knllrı... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 4. LİTERATÜRDE YER ALAN TEKNOLOJİ TRANSFERİ VE AR&GE MODELLERİ... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 5. ÇALIŞMA KAPSAMINDA OLUŞTURULAN TEKNOLOJİ TRANSFER MODELLERİ VE ÇÖZÜMLERİ... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 5.. Sbit Ödemeli Teknoloji Lisnsı Yöntemi İle Teknoloji TrnsferiHt! Yer işreti tnımlnmmış. 5.. Üretim Miktrın Bğlı Teknoloji Lisnsı Yöntemi İle Teknoloji Trnsferi... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 6. ÇALIŞMA KAPSAMINDA OLUŞTURULAN AR&GE MODELİ VE ÇÖZÜMÜ... Ht! Yer işreti tnımlnmmış.

5 7. SONUÇLAR... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. KAYNAKLAR... 6 EKLER ÖZGEÇMİŞ... 86

6 TABLO LİSTESİ Syf No Tblo 4.. Teknoloji Trnsferi Olmmsı Durumund Üretim Miktrı, Krlr (ε< Tblo 4.. Teknoloji Trnsferi Olmmsı Durumund Üretim Miktrı, Krlr (ε Tblo 4.3. Teknoloji Trnsferinin Sbit Ödeme Şeklinde Ypılmsı Durumund Üretim Miktrı ve Krlr (ε < (-/ Tblo 4.4. Teknoloji Trnsferinin Üretilen Ürün Miktrın Bğlı Olrk Ypılmsı Durumund Üretim Miktrı ve Krlr (r= ε Tblo 4.5. Dengedeki Toplm Üretim Miktrlrı ve AR&GE Seviyeleri Tblo 5.. Yeniliğin Küçük Çplı Olmsı ve Teknoloji Trnsferi Olmmsı Durumund Üretim Miktrlrı, Firm Krlrı, Sübvnsiyon ve Fiyt Düzeyleri ile Refh Seviyeleri Tblo 5.. Yeniliğin Büyük Çplı Olmsı ve Teknoloji Trnsferi Olmmsı Durumund Üretim Miktrlrı, Firm Krlrı, Sübvnsiyon ve Fiyt Düzeyleri ile Refh Seviyeleri iv

7 ŞEKİL LİSTESİ Syf No Şekil. Brnder ve Spener Modelinde Cournot Rekbetine Bğlı Olrk Üretim Miktrlrı... Şekil 3. Svş-Brış Oyunu... 6 Şekil 3. Cinsiyetlerin Svşı... 8 Şekil 3.3 Cinsiyetlerin Svşı Nsh Dengesinin Bulunmmsı Hli... 9 Şekil 3.4 Pilot Terörist Oyunu... Şekil 3.5 Pilot Terörist oyununun mtris formd gösterimi... Şekil 3.6 Cournot Rekbetine Bğlı Tepki Fonksiyonlrının Şemtik Gösterimi... 5 Şekil 3.7 Proses Yeniliğinin Sınıflndırılmsı... 9 Şekil 4. Endüstri Krı-Mrjinl Üretim Mliyeti İlişkisi Şekil 5. Yeniliğin Küçük Çplı Olmsı Durumund Üretim Miktrın Bğlı Teknoloji Trnsferi Yöntemi İçin. Firmnın Trnsfer Sonrsı ve Önesi Kr Frkının ε Bğlı Değişimi Şekil 6. Küçük Çplı Yenilik İçin Fiytın ε Göre Değişimi v

8 SEMBOL LİSTESİ : Pzr büyüklüğünü gösteren sbit bir değer i : i. oyununun strtejisi A i : i. oyununun strteji uzyı b : Tlep fonksiyonunun eğimi, : Mrjinl üretim mliyetleri F : Sbit ödemeli teknoloji lisnsı yöntemi için teknolojik çıdn üstün oln firmnın diğer firmdn tlep ettiği üret i : Firm syısı p(q : Ters tlep fonksiyonu P, Ps : Teknolojik çıdn üstün oln firmnın teknoloji trnsferi için tlep ettiği üret P, Pb : Teknolojik çıdn geride oln firmnın teknoloji trnsferi için verebileeği üret Q : Toplm üretim miktrı Ri(j : i. firmnın tepki fonksiyonu i : Teknoloji trnsferi olmdığı durumd i. firmnın üretim miktrı i : i. firmnın Cournot-Nsh dengesi için üretim miktrı i L : Sbit ödemeli teknoloji lisnsı yöntemi için i. firmnın üretim miktrı i R : Üretim miktrın bğlı teknoloji lisnsı yöntemi için i. firmnın üretim miktrı r : Üretim miktrın bğlı teknoloji lisnsı yöntemi için teknolojik çıdn üstün firmnın diğer firmdn birim ürün bşın tlep ettiği orn si : Teknoloji trnsferi olmdığı durumd i. ülkenin sübvnsiyon ornı si L : Sbit ödemeli teknoloji lisnsı yöntemi için i. ülkenin sübvnsiyon ornı si R : Üretim miktrın bğlı teknoloji lisnsı yöntemi için i. ülkenin sübvnsiyon ornı xi : i. firmnın AR&GE düzeyi Wi : Teknoloji trnsferi olmdığı durumd i. ülkenin sosyl refh seviyesi Wi L : Sbit ödemeli teknoloji lisnsı yöntemi için i. ülkenin sosyl refh seviyesi Wi R : Üretim miktrın bğlı teknoloji lisnsı yöntemi için i. ülkenin sosyl refh düzeyi Ω(. : Endüstri krı β : AR&GE nin firmlr rsınd yyılm etkisini gösteren bir ktsyı γ : AR&GE mliyetiyle ilgili bir ktsyı ε : Teknolojik çıdn üstün oln firmnın ypmış olduğu vrsyıln yeniliği simgeler. πi : Teknoloji trnsferi olmdığı durumd i. firmnın krı πi L : Sbit ödemeli teknoloji lisnsı yöntemi için i. firmnın krı πi R : Üretim miktrın bğlı teknoloji lisnsı yöntemi için i. firmnın krı vi

9 STRATEJİK DIŞ TİCARET POLİTİKALARI VE TEKNOLOJİ TRANSFERİ ÖZET Çlışmnın mı, oyun teorisinden fydlnılrk çeşitli koşullr ltınd oluşturulmuş modelleri çözmek suretiyle iki firm rsınd teknoloji trnsferinin ypılıp ypılmyğını belirlemektir. Firmlrın teknolojiyi trnsfer etmek yerine AR&GE ypmsı durumu yrı inelenmiştir. Teknoloji trnsferi ile ilgili modellerde birbirinden frklı iki ülkede fliyet gösteren ve benzer ürünler üreten iki firmnın, üçünü bir ülke pzrınd Cournot rekbeti yptığı ve devletlerin de bu firmlrı dış tiret politiksı rçlrındn biri oln sübvnsiyonl desteklediği vrsyılmıştır. AR&GE modeli için de benzer kbuller ypılmıştır. Teknoloji trnsferi olmdığı durumd yenilik büyük çplı ise teknolojik çıdn geride oln firm üretim mliyetinin yüksek klmsı nedeniyle üretim ypmmkt ve bu nedenle diğer firm pzrd tekel hlini lmktdır. Yeniliğin küçük vey büyük çplı olmsın bğlı olmksızın her iki teknoloji trnsfer yöntemi için de firmlr rsınd teknoloji trnsferi ypılmmktdır. Bunun ynınd küçük çplı yenilik hli için sbit ödemeli teknoloji lisnsı yönteminde teknolojik çıdn geride oln firmnın bulunduğu ülke hükümeti, firmsını sübvnse etmek yerine vergilendirmektedir. Yeniliğin küçük çplı olmsı ve AR&GE ypılmsı hlinde bulunn üretim miktrlrı ve firm krlrı, teknoloji trnsferi olmdığı durumundkilere ornl dh yüksektir. Aynı durum sosyl refh seviyeleri çısındn d geçerlidir. Fiyt ise teknoloji trnsferi olmdığı durumdkine göre dh düşüktür. Yeniliğin büyük çplı olmsı hlinde ise teknolojisi dh geride oln firm, ülkesi trfındn desteklemediğinden dolyı üretim ypmmkt ve bu nedenle diğer firm pzrdki tekel hlini korumktdır. Anhtr Kelimeler: Oyun teorisi, Cournot rekbeti, Dış Tiret Politiksı, Teknoloji Trnsferi, AR&GE vii

10 STRATEGIC FOREIGN TRADE POLICIES AND TECHNOLOGY TRANSFER SUMMARY The im of this study is to nlyze the fesibility of the trnsfer of tehnology between two firms by solving different models, formed under severl onditions, using gme theory. Reserh nd development re lso nlyzed seprtely by mens of nother model. In the tehnology trnsfer models, it is ssumed tht two firms, eh loted in one ountry, produe homogenous goods nd ompete l Cournot in third-ountry-mrket. It is lso ssumed tht these firms re supported by mens of foreign trde poliy tool subsidy. Similr ssumptions re mde for R&D model. In the se of drsti innovtion nd no liensing, tehnologilly bkwrd firm will drop out of the mrket beuse of its high mrginl prodution ost. So tehnologilly dvned firm will beome monopoly in the mrket. No mtter if the innovtion is non-drsti or drsti one, tehnology will not be trnsferred between the firms in either methods. At the sme time in the se of non-drsti innovtion, if tehnology is ssumed to be trnsferred by fixed-fee liensing, the government supporting the tehnologilly bkwrd firm will tx its firm insted of subsidizing it. In the se of non-drsti innovtion nd R&D, the profits nd the untity levels of the firms in euilibrium re found higher thn the ones with no tehnology trnsfer se. It is lso vlid for soil welfre levels. But for prie the result is just the opposite. In the se of drsti innovtion nd R&D sine the government of the tehnologilly bkwrd firm does not support its firm, it will not be ble to produe. So the tehnologilly dvned firm will ontinue to be the monopoly in the mrket. Keywords: Gme Theory, Cournot Competition, Foreign Trde Poliy, Tehnology Trnsfer, R&D viii

11 . GİRİŞ Dış tiret politiksı bir ülkenin genel ekonomi politiksının önemli bir rıdır. Dış tiret kıs bir ülkenin bşk ülkelere ml stmsı ve onlrdn ml lmsı olrk tnımlnbilir (Hnçerlioğlu, 997. Genel ekonomi politiksı ise ulusl ekonomilerin düzenlenmesi ve yönetimi mıyl lınn çeşitli önlemleri kpsr. Bu nedenle dış tiret politiksı ile öteki ekonomik politiklr rsınd ykın bir ilişki bulunmktdır. İç ekonomi ile ilişkili politiklr, dış tireti etkileyebileeği gibi bunun tm tersi de söz konusu olbilir. Örneğin dış tirete yönelik olrk lınn trife ve kot gibi önlemler, yurtiçi çlışm düzeyi ve enflsyon ornı üzerinde çeşitli etkiler doğurbilir. Bu yüzden belirlenen politiklrın genel ekonomi politiksı ile uyum içerisinde olmsın çlışılır. Düny ekonomisinde çok büyük bir yeri oln gelişmiş ülkelerin dış ekonomik politiklrı inelendiğinde, bu ülkelerin uyguldıklrı politiklrın diğer ülkeleri derinden etkilediği görülmektedir. Bu durum özellikle gelişmiş ülkelerin koruyuuluk yönünde politiklr uygulmsı hlinde orty çıkmktdır. Örneğin ABD nin koyduğu bir gümrük vergisi, bu piysy ml ihrç eden ülkeleri güç durumd bırkrk onlrı d benzer önlemler lmy zorlybilir. Böylee büyük ülkelerin bşlttıklrı dış tireti sınırlndırıı politiklr hızl diğer ülkelere yyılbilir ve düny ekonomisini bir drlm süreine sokbilir. Gelişmiş ülkelerde dış tireti dolylı biçimde etkileyen işsizlik, enflsyonl müdele, vb. gibi yurtiçi ekonomi politiklrı d benzer sonuçlrı doğurbilir. O yüzden düny ekonomisinin istikrrlı bir biçimde gelişebilmesi, gelişmiş ülkelerin uyguldıklrı iç ve dış ekonomik politiklrl ykındn ilgilidir. Bun krşı z gelişmiş ülkelerde ekonomik politiknın temel mı klkınmdır. Bu nedenle z gelişmiş ülke hükümetleri trihsel süreç içerisinde dış tirete yoğun müdhlelerde bulunmuşlrdır. Diğer bir deyişle bu ülkelerde uluslrrsı tiret politiksı det ekonomik klkınmnın bir rı olrk kullnılmıştır.

12 Hükümetlerin dış tirete müdhleleri iki frklı şekilde olbilir. Bunlr dolylı ve dolysız nitelikli müdhlelerdir. Doğrudn dış tirete yönelik olrk lınn önlemler dolysız niteliklidir. Gümrük vergileri, miktr kısıtlmlrı, görünmez engeller gibi rçlr bu grupt yer lmktdır. Bşk mçlr için lınmış olmkl birlikte, dış ekonomik ilişkileri etkilemeye yönelik olrk ypıln müdhleler ise dolylı niteliklidir. Örneğin ülkede enflsyonu ve işsizliği önlemek gibi yurtiçi mçlrl uygulnn politiklr, ithlt ve ihrt miktrlrını etkileyebilir ve bu nedenle de dolylı niteliktedir (Seyidoğlu, 999. Dış tiret politiksı lnınd ykın zmnd geliştirilmiş görüşlerden birisi oln strtejik tiret politiksı, belirli endüstrilerde ihrtı özendirerek y d ithltı sınırlndırrk ekonomik performnsı geliştirmeye yönelik olrk uygulnn politiklrı ifde eder. Tnımd geçen belirli endüstrilerle kstedilen, genellikle yüksek teknolojiye dylı ve her bir çlışn bşın ktm değerin yüksek olduğu endüstrilerdir (Krugmn ve Obstfeld,. Bu tip endüstriler yüksek riskli ve ölçek ekonomilerinden fydlnmk üzere büyük miktrlrd üretim ypılmsını gerektiren endüstrilerdir. Strtejik tiret politiksı görüşüne göre snyileşmiş bir ülke korumı önlemlerle, geleekte hızlı büyümesi için kilit kbul ettiği yrı iletkenler, bilgisyr, iletişim rçlrı vb. endüstrilerde krşılştırmlı üstünlük sğlybilir. Bunun için de sübvnsiyon, vergi ve kot gibi dış tireti koruyuu nitelikteki rçlrdn geçii olrk yrrlnbilir. Strtejik tiret politiklrı çısındn oldukç önemli oln teknolojiye geleneksel görüş çerçevesinde ele lındığınd, ekonomik çıdn büyük sıçrmlr yol çbileek teknolojilerin ylnız gelişmiş ülkelerde üretildiği düşünülmüştür. Bu nedenle gelişmekte oln ülkelerin teknoloji üretmek yerine, onu gelişmiş ülkelerden stın lmsı gerektiği vurgulnmıştır. Geleneksel yklşım göre teknoloji, bedelini veren herkese stılbileek bir met olrk lgılnmıştır. Teknoloji, tıpkı emek ve sermye gibi üretim girdilerinden biri olrk değerlendirilmiş, nk kıs dönemde sbit kbul edildiğinden, stın lk şirketlerin teknolojinin ylnız kullnıısı olğı düşünülmüştür. Aynı zmnd gelişmekte oln ülkelerdeki şirketlerin, ellerindeki teknoloji üzerinde herhngi bir değişiklik ypm yeteneğinin ve Teknoloji, bir snyi lnınd güü ve bilgiyi biriktirme, denetleme, işleme, iletme gibi mçlrl oluşturuln mkinelerin, rç gereçlerin, ygıtlrın, yöntemlerin vb. tümünü kpsyn uygulm bilgisidir (Püsküllüoğlu, 994.

13 ihtiyının olmdığı vrsyılmıştır. Bunlrın ynınd teknolojinin içerdiği bilginin srih olduğu ve bu nedenle sorunsuz olrk herkese ktrılbileeği; içerdiği her türlü bilgi ile birlikte trnsfer edilebileeği nlyışı yygın bir knı hlini lmıştır. Bu noktd teknoloji trnsferinin nlmın ve hngi yöntemlerle ypılbileeğine kıs değinmek doğru olktır. Teknoloji trnsferi bir çok rştırmı trfındn oldukç frklı şekillerde tnımldığındn bu tnımlrdn ylnız birkçı üzerinde durulktır. Cromwell uluslrrsı teknoloji trnsferini, teknik, ekonomik ve kültürel çevrelerde tnıtım, uyrlm ve benimseme sürei içerisinde teknolojinin hreketi olrk tnımlmıştır. Ldo ve Vozikis ise teknoloji trnsferini, ülke içinde ve bir ülkeden diğerine teknolojinin etkin olrk dğıtılmsı ve benimsenmesi ile yerel koşullr uyum sğlmk için know-how'ın trnsferi olrk tnımlmıştır. Aggrwl d benzer bir yklşıml, teknoloji trnsferini, bir ekonomik bölgeden diğer bir ekonomik bölgeye teknolojinin iletişimi, uyrlnmsı ve kullnımı olrk değerlendirmiştir (Krsulu,. Teknoloji trnsferi bir çok frklı şekilde ypılbilir. Bunlrdn bzılrı rsınd, Lisns nlşmlrı (ptent, know-how ve tiri mrklrın stın lınmsı Dolysız ybnı sermye ytırımlrı Mkine ve teçhizt ithli (teknolojiyi kendi ypısınd getiren ytırım mllrı Ybnı sermye ile yerli sermyenin ortklş kullnımını öngören ve yönetimin pylşıldığı ortklıklr (joint venture Anhtr teslim (turn key projeler Sıni işbirliği (industril oopertion nlşmlrı Teknik yrdım progrmlrı Ybnı uzmn personel kullnımı vey yerli personel eğitimi Kitp, dergi, seminerler, furlr, bilimsel konfernslr Tklit, kopy vey snyi susluğu Ülkeler rsı yoluluklr, göçler, öğreni değişim progrmlrı yer lmktdır (Dengiz,. 3

14 İfde edilen geleneksel görüş doğrultusund hreket eden gelişmekte oln ülkeler teknolojiyi üretmek yerine stın lm yolun gitmişlerdir. Ank bu şekilde hreket etmek onlr için oldukç külfetli olmuştur. Çünkü bu ülkeler zmn içerisinde teknolojinin lınıp stıln bir met gibi değerlendirilemeyeeğini ve teknoloji stın lm işinin iddi bir kynk mliyetine neden olduğunu öğrenmişlerdir. Orty çıkn diğer sonuçlr ise çok dh n lıı olmuştur. Bun göre gelişmekte oln ülkelerdeki firmlrın trnsfer edeekleri teknolojileri rştırm, dünydki mevut teknolojileri sptm, içlerinden en uygununu seçme, fiziki tesisleri inş ve donnımı monte etme, işletmeye lm, fliyete geçirme ve dh sonr zmn içinde işletme sonrsınd düzenli çlışbilmesini sğlm ve rızlrı giderme, bkım ypm, üretim süreçlerini yerli girdilere uyrlm, enerjiden tsrruf etmek mıyl modifiksyonlr ypm, ürün klitesini iyileştirme ve giderek yeni buluşlr geliştirme şeklindeki fliyetlerinin, snyi sektörünün teknolojik düzeyini, verimlilik dereesini ve uluslrrsı pzrlrd rekbet edebilme şnsını rttırdığı ve bu syede ulusl teknolojik yeteneğin rtmsın neden olduğu tespit edilmiştir. Çünkü ülke çpınd tılım neden olk, verimliliği rttırk, mliyetleri düşüreek teknolojik gelişmelerin, geleneksel görüşün dediği gibi mutlk büyük, önemli buluşlrl birebir bğlı olmdığı, trnsfer edilmiş oln teknolojinin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi mı ile firm bzınd ypıln küçük teknolojik değişimlerin de ynı dereede olms bile benzer sonuçlr götürebileeği orty çıkmıştır. Gelişmekte oln ülkelerde fliyet gösteren firmlrın teknolojiyi trnsfer etmek yerine mevut teknolojileri kendi bünyelerinde süreçleri ile birlikte nlm, özümseme, iyileştirme mı ile yptıklrı AR&GE fliyetleri ise teknolojik lnd birçok gelişmeye ktkıd bulunmuştur. AR&GE; yeni bir ürün üretilmesi, ürün klitesi vey stndrdının yükseltilmesi, mliyet düşürüü ve stndrt yükseltii mliyette yeni tekniklerin uygulnmsı, üretimle ilgili olrk yeni bir teknoloji geliştirilmesi vey yeni teknolojinin yurt koşullrın uyumu konusund bilimsel esslr uygun ve rştırm-geliştirme fliyetlerinin her sfhsını belirleyeek mhiyette hzırlnmış ve sonuçlrının fydlı rç, gereç, mlzeme, ürün, yöntem, sistem ve üretim tekniklerine dönüştürülmesi vey mevut teknoloji ile iyileştirilmeye yönelik çlışm ve teknoloji uyrlmsını olrk tnımlnbilir (İSO,

15 Verilen bu bilgiler ışığı ltınd ypıln çlışm ile kuruln ekonomik modeller vsıtsıyl firmlr rsınd teknoloji trnsferinin gerçekleşip gerçekleşmeyeeği inelenmiş ve bunun ynınd teknoloji trnsferi yerine AR&GE ypmnın ne gibi sonuçlr yol çğı belirlenmeye çlışılmıştır. Modellerin çözümünde oyun teorisinden fydlnılmıştır. Ypıln çlışm toplm 7 bölümden oluşmktdır. Giriş bölümünden sonrki. bölümde, uluslrrsı tiret teorilerinin gelişiminden kıs bhsedildikten sonr ypıln çlışm ile doğrudn bğlntılı oln strtejik tiret politiklrı ve tekeli rekbet teorisi yrıntılı bir biçimde ele lınmıştır. 3. bölümde, ypıln çlışm kpsmınd kuruln modellerin çözümünde fydlnıln oyun teorisi ile ilgili temel nitelikte bzı bilgiler verildikten sonr, uluslrrsı teknoloji trnsferi, lisns nlşmlrı ve AR&GE konulrı üzerinde durulmuştur. 4. bölümde yzın trmsı sonuund belirlenen ve tezle doğrudn ilişkili olduğu düşünülen mkle inelemelerine yer verilmiştir. 5. bölümde teknoloji trnsferi ele lınmıştır. Bu doğrultud firmlr rsınd teknoloji trnsferinin sbit ödemeli ve üretim miktrın bğlı teknoloji lisnsı biçiminde iki frklı şekilde ypılbileeği vrsyılmıştır. Kuruln modeller yrdımıyl bu iki yönteme bğlı olrk firmlr rsınd teknoloji trnsferinin gerçekleşip gerçekleşmeyeeği inelenmiştir. 6. bölümde firmlrın teknolojiyi trnsfer etmek yerine AR&GE yptıklrı vrsyılmıştır. Bu vrsyım ltınd kuruln model yrdımıyl denge durumund orty çıkn sonuçlr verilmiştir. 7. ve son bölümde ise bulunn tüm sonuçlr özetlenerek denge durumund orty çıkn üretim miktrlrı, firm krlrı, sosyl refh ve sübvnsiyon seviyeleri rsınd bir kıyslm ypılmıştır. Ayrı kuruln modelleri dh de geliştirebilmek için ne gibi değişiklikler ypılbileeği konusu üzerinde durulmuştur. 5

16 . ULUSLARARASI TİCARET VE STRATEJİK DIŞ TİCARET Uluslrrsı tiret çok kpsmlı ve bşlı bşın yrı bir ineleme konusu olup, çlışm kpsmınd ylnız bu lnd geliştirilmiş oln teori ve modellerin bir kısmındn kıs bhsedilmiştir. Bu doğrultud önelikle geliştirilen teori ve modellere değinilmiş, dh sonr d dış tiret konusund çeşitli bilgiler verilmiştir... Uluslrrsı Tiret Teorileri ve Modelleri Uluslrrsı tiret lnınd bilimsel yöntemlerle inelemeler ypn ilk kişi Adm Smith dir. Adm Smith, Mutlk Üstünlükler Teorisi olrk dlndırıln teoriyi geliştiren kişidir. Teoriye göre, bir ülke diğer bir ülkeye göre hngi mllrı dh düşük mliyetle üretiyors, o mllrın üretiminde uzmnlşmlı ve bunlrı ihrç ederek phlıy üretebildiklerini dış ülkeden ithl etmelidir. Teoride göz önüne lınn tek rz fktörü emektir. Sermye, girişimilik, doğl kynklr gibi fktörler ise gözrdı edilmiştir. Mutlk üstünlükler teorisi, gelişmiş ve z gelişmiş ülkeler rsındki tiret gibi uluslrrsı tiretin sdee sınırlı bir bölümünü çıklmkt yeterli olmuştur. Gelişmiş ülkelerin kendi rlrınd yptıklrı tiret gibi konulrı çıklmkt ise büyük ölçüde yetersiz klmıştır. Mutlk üstünlükler teorisinden sonr geliştirilen ve uluslrrsı tiretin sebeplerini çıklmy yönelik en önemli çlışmlrdn birisi Krşılştırmlı Üstünlük Modeli dir. Model, Dvid Rirdo trfındn geliştirilmiştir. Bun göre uluslrrsı tirette önemli oln bir ülkenin bzı mllrı bşk bir ülkeye göre neden dh uuz ürettiği değildir. Ess önemli oln üretimdeki üstünlüklerin dereesidir. Diğer bir deyişle, bir ülke diğerine göre hngi mllrın üretiminde dh yüksek ornd bir üstünlüğe shipse o mllr üzerinde uzmnlşmlıdır. Rirdo Modeli, uluslrrsı tireti çıklmkt çok önemli bir model olmsın rğmen, bzı eksik ynlrı d vrdır. Bunlr, modelde mliyeti oluşturn tek fktörün emek olmsı (emek-değer teorisi üzerine kurulu olmsı, modelle ülkeler rsındki işgüü verimindeki frklılığın nedenlerinin çıklnmmış olmsı, modelin tlep unsurunu dikkte 6

17 lmmsı, ülkeler rsınd işgüü hreketinin olmdığının vrsyılmsı, modelin sbit mliyetlere ve tm uzmnlşmy dynmsı, modelin sttik bir model olmsı şeklinde sırlnbilir. Krşılştırmlı üstünlükler teorisinde tek mliyet bileşeni oln emek yerine, dh sonrlrı fırst mliyeti konulrk modelin bu eksikliği giderilmeye çlışılmıştır. Fırst mliyeti, bir mlın üretimini bir birim rttırmk için gereken kynklrı serbest bırkmk üzere, bşk bir mlın üretiminden vzgeçilmesi gereken miktr olrk tnımlnır. Dvid Rirdo nun geliştirdiği krşılştırmlı üstünlükler rz ynlı bir model olup, konunun tlep yönüyle ilgilenmemiştir. Klsik iktistçılrdn tlep fktörünü ilk kez nlize ktn iktistçı John Sturt Mill dir. Mill in orty ttığı krşılıklı tlep knunu, dh sonrlrı Alfred Mrshll trfındn teklif eğrileri nlizi ile çıklnmıştır. Teklif eğrileri yrdımıyl ülkeler rsındki tiret sonuund oluşn piys fiytlrını belirlemek mümkün hle gelmiştir (Seyidoğlu, 999. Krşılştırmlı üstünlük modeli, yurtiçi fiyt frklılığının nedenlerini çıklmkt d yetersiz klmıştır. Bu eksiklik, Eli Heksher ve Bertil Ohlin trfındn geliştirilen ve Heksher-Ohlin Teorisi olrk dlndırıln teori trfındn giderilmeye çlışılmıştır. Pul Smuelson yptığı çlışmlrl teoriyi bir kdeme dh ileri götürerek, uluslrrsı tiret sonuund orty çıkn gelirin ülkeler rsınd ne şekilde dğıldığını çıklmyı bşrmıştır. Heksher-Ohlin-Smuelson modelinden üç frklı sonuç çıkrmk mümkündür. Bunlrdn birinisi, uluslrrsı tiretin birbirini tmmlyn ülkeler rsınd olduğudur. Diğer bir deyişle sermye çısındn göreeli olrk üstün oln bir ülke, emek çısındn göreeli üstünlüğe ship oln bir ülke ile tiret ypmktdır. İkini sonuç, ülkeler rsınd ypıln tiretin bileşiminin, ülkelerin krşılştırmlı olrk üstün olduklrı kynklr bğlı olmsıdır. Üçünü ve son sonuç ise uluslrrsı tiretin, ülkeler rsınd üretim fktörlerinin tiretini dolylı olrk etkilemesinden dolyı gelir dğılımınd kuvvetli bir etkiye ship olmsıdır (Shmlensee ve Willig, 989. Ypıln rştırmlr sonuund Heksher-Ohlin Teorisi nin orty koyduğu sonuçlr ile düny tireti sonuund orty çıkn sonuçlr rsınd önemli frklılıklrın olduğu görülmüştür. Bu frklılığı orty koymy yönelik olrk ypılmış en önemli 7

18 çlışm, 947 yılınd Leontief trfındn gerçekleştirilen ve Amerikn ekonomisini konu ln çlışmdır. Çlışm sonuund Amerik nın emek yoğun mllr ihrç edip sermye yoğun mllr ithl ettiği belirlenmiştir. Hlbuki çlışmnın ypıldığı trihte Amerik, trtışmsız bir biçimde dünynın en zengin sermye stokun ship oln ülkesidir. Bu sonuç Heksher-Ohlin Teorisi nin sonuçlrı ile tmmen zıttır. Fktör Dontım Teorisi olrk d dlndırıln Heksher-Ohlin Teorisi üzerine ypılmış dh pek çok çlışm bulunmktdır. Bu çlışmlrın sonuçlrın bkıldığınd, teorinin dh çok gelişmiş ülkelerle z gelişmiş ülkeler rsındki endüstriler rsı tireti (inter-industry trde çıklmkt bşrılı olduğu belirlenmiştir. Hlbuki uluslrrsı tirette önemli bir yer işgl eden diğer bir konu ise snyileşmiş ülkelerin benzer endüstrileri rsınd ypıln tirettir ki, bu tiretin niteliği endüstri-içi tiret (intr-industry trde şeklindedir. Endüstri-içi tiret, bir ülkenin ynı genel endüstri kpsmındki frklılştırılmış mllrı hem ihrç, hem de ithl etmesi, yni iki-yönlü tiret olrk triflenir (Seyidoğlu, 999. Leontief çelişkisinin Fktör Dontımı üzerinde oluşturduğu trtışmlr ve teorinin endüstri-içi tireti çıklmkt yetersiz klmsı sonuund, 96 lrdn sonr uluslrrsı tireti çıklmk üzere yeni yeni teoriler orty tılmıştır. Bu teorilerden bzılrı, Nitelikli İşgüü Teorisi Teknoloji Açığı Teorisi Ürün Dönemleri Teorisi Terihlerde Benzerlik Teorisi Ölçek Ekonomileri Teorisi Tekeli Rekbet Teorisi şeklinde sırlnbilir. Yukrıd verilen teorilerden ypıln çlışm ile doğrudn bğlntılı olmsı nedeniyle ylnız Tekeli Rekbet Teorisi üzerinde durulktır. 8

19 ... Tekeli Rekbet Teorisi Endüstri-içi tireti çıklmkt kullnıln ilk formel model 979 yılınd Krugmn trfındn geliştirilmiştir. Modele göre uluslrrsı tiret ölçeğe göre rtn getiriden kynklnmktdır. Gerçekleştirilen bu tiret, tmmen benzer ypıdki ülkeler rsınd Chmberlin in tekeli rekbeti ile temsil edilen bir ortmd yty olrk frklılştırılmış ürünlerin ülkeler rsınd değişimi essın dynmktdır. Dh sonrlrı Dixit, Normn, Ethier, Lnster, Krugmn ve Helpmn gibi rştırmılr trfındn geliştirilen modeller de, endüstri-içi tireti çıklmk üzere Chmberlin in tekeli rekbet yklşımındn fydlnmıştır (Bhtthryy,. Özetle tekeli rekbet teorisi, uluslrrsı tireti endüstri-içi ml frklılştırmsı ve ölçek ekonomileri ile çıklmy çlışmıştır. Teori ile ölçek ekonomileri ynınd ksk rekbet de uluslrrsı tireti çıklmkt göz önüne lınn bir unsur hlini lmıştır. Hlbuki fktör dontım teorisinde y d genel olrk stndrt uluslrrsı tiret teorisinde dh öneleri ypıln vrsyım, tirete giren mllrın benzer nitelikte olduğudur. Bu d slınd ml ve fktör piyslrınd tm rekbet vrsyımınd bulunmnın bir sonuudur. Uluslrrsı tiret konusu kıs bu şekilde inelendikten sonr şimdi de strtejik dış tiret konusun değinileektir... Strtejik Dış Tiret Politiklrı Devletlerin mı, ülke menftlerini göz önünde bulundurrk ekonomilerinin gelişmesini ve dh iyi bir durum gelmesini sğlmktır. Ülke içinde gerçekleştirilen tiri fliyetler ynınd ypıln dış tireti de ekonominin gelişimini doğrudn etkilemektedir. Diğer bir deyişle dış tiret politiksı, ülkenin genel ekonomi politiksının bir bölümüdür. Devletlerin dış tireti düzenlemek üzere yptıklrı müdhleler dolysız vey dolylı bir nitelik tşıybilir. Gümrük vergileri ve kotlr doğrudn dış tirete yönelik müdhleler kpsmın girer. Bunlrın mı doğrudn doğruy ülkenin dış tiret kımlrını sınırlndırmk, özendirmek vey bu işlemlerin ypılış şekillerini düzenlemektir. Ülkede enflsyonu, işsizliği önlemek ve dolyısıyl yurtiçi 9

20 fliyetleri düzenlemek üzere uygulnn politiklr ise hem ithltı, hem de ihrtı dolylı olrk etkiler. Bunlr d dolylı nitelikte oln müdhlelerdir. Dış tireti düzenlemek üzere devletlerin kullnbileeği çeşitli dış tiret politiksı rçlrı bulunmktdır. Genel olrk bu rçlr gümrük trifleri, trife dışı rçlr, ihrtın özendirilmesi ve bğlı tiret şeklinde sırlnbilir. Bunlrdn trife dışı rçlr rsınd miktr kısıtlmlrı, trife benzeri fktörler, görünmez engeller ve gönüllü ihrt kısıtlmlrı yer lmktdır. Mevut oln bu rçlrdn hngisinin kullnılmsı gerektiği ülkenin gelişmişlik düzeyi, ship olduğu kynklr, imzlmış olduğu uluslrrsı nlşmlr ve siysi mçlrı ile doğrudn ilişkilidir. Örneğin devletler, gelişmekte oln ve bebek endüstri olrk nitelendirilen endüstrileri desteklemek ve uzun vdede bu endüstrilerde fliyet gösteren firmlrın düny çpınd rekbet edebilmelerini sğlmk üzere ithltt yüksek seviyeli trifeler uygulmktdır. Dış tiret konusund önemli oln bir diğer nokt ise düny ekonomisinde söz shibi oln ülkelerin dış tiret politiklrının tüm düny ülkelerini etkilemesidir. Özellikle korum mın yönelik oln politiklr diğer ülkeleri derinden etkileyebilir. Örneğin ABD nin koyduğu bir gümrük vergisi, bu piysy ml ihrç eden ülkeleri güç durumd bırkrk onlrı d benzer önlemler lmy zorlybilir. Dolyısıyl büyük ülkelerin bşlttıklrı dış tireti sınırlndırıı politiklr hızl çevreye yyılır ve düny ekonomisini bir drlm süreine sokbilir (Seyidoğlu, 999. Strtejik tiret politiksı dış tirette koruyuuluk lehinde geliştirilmiş görüşlerden biridir. Bu görüşe göre snyileşmiş bir ülke korumı önlemlerle, geleekteki hızlı büyümesi için kilit kbul edilen yrı iletkenler, bilgisyr, iletişim rçlrı ve benzeri endüstrilerde krşılştırmlı üstünlük yrtbilir. Bunun için koruyuu dış tiret önlemlerinden, sübvnsiyon ve vergi önlemleri vb.den geçii olrk yrrlnbilir. Adı geçen endüstriler yüksek risklerle krşı krşıy bulunmkt oln ve ölçek ekonomilerinden fydlnmk üzere büyük miktrlrd üretim ypmyı gerektiren endüstrilerdir. Özetle strtejik tiret politiksı tezine göre ekonomide kilit endüstrilerin özendirilmesi dolyısıyl sğlnn dışsl ekonomilerden bütün ülke yrrlnır ve böylee de geleekteki büyüme olnklrı rttırılır.

21 Dış tiret ve strtejik tiret politiksı konusun bu şekilde kıs değindikten sonr şimdi de ypıln çlışm dhilinde kuruln modellerde fydlnıln ve tekel rekbetini konu ln bir nliz oln Brnder ve Spener nlizi üzerinde durulktır. Brnder ve Spener ypmış olduklrı nlizde, iki yrı ülkede fliyet gösteren biri yerli, diğeri ise ybnı iki firmnın ürettikleri ürünlerin tmmını üçünü bir ülkeye ihrç ettiğini ve Cournot rekbeti yptıklrını vrsymıştır. Kuruln modelde üretilen ürünlerin iç pzr tlebinin sıfır olduğu düşünülmüştür. Bunun ynınd firmlrın mrjinl üretim mliyetlerinin, kullndıklrı kynklrın sosyl mliyetine eşit olduğu yklşımındn yol çıkılrk sosyl refhın ylnız firm krlrındn oluştuğu kbul edilmiştir. Ybnı firm üretim miktrı N S Yerli firm tepki fonksiyonu Ybnı firm tepki fonksiyonu Yerli firm üretim miktrı Şekil. Brnder ve Spener Modelinde Cournot Rekbetine Bğlı Olrk Üretim Miktrlrı

22 Modele göre mliyet ve tlep koşullrın bğlı olrk her iki firmnın d tepki fonksiyonlrı negtif eğime shiptir. Ank şekilden de görülebileeği üzere yerli firmnın tepki fonksiyonunun eğimi ybnı firmnınkine göre dh büyüktür ve tepki fonksiyonlrının kesişim noktsı oln N noktsı Nsh dengesini vermektedir. Bu noktd her iki firmnın d elde ettikleri krlr mksimum düzeydedir. N noktsındn geçen eğri yerli firmnın eş kr eğrisine krşılık gelmektedir. Yine Şekil. e göre yerli firmnın S noktsın krşılık gelen düzeyde üretim ypmsı durumund, Cournot-Nsh dengesi için elde edeeği krdn dh yüksek bir kr elde edeeği koly görülebilir. Çünkü S noktsınd, yerli firmnın üretim miktrı rtmkt, ybnı firmnınki ise zlmktdır. Bu rtış nk yerli firmnın fliyet gösterdiği ülkedeki devlet trfındn desteklenmesi ile olbilir. Aksi tktirde her iki firm d Nsh dengesine bğlı olrk orty çıkn miktrd üretim ypklrdır. 3 Devlet yerli firmyı ihrtı sübvnse etmek suretiyle destekleyebilir. Bu durumd yerli firmnın tepki fonksiyonu sğ doğru kyrken, üretim miktrı d ybnı firmnın tepki fonksiyonu üzerinde güney-doğu yönünde kyr. Yerli firmnın krınd ve dolyısıyl ülkenin sosyl refhındki rtış verilen sübvnsiyon miktrındn dh fzldır. Optiml ihrt sübvnsiyonu ise yerli firmnın tepki fonksiyonunun S noktsın kymsını sğlyk düzeyde olmktdır (Brnder ve Spener, 985. Brnder-Spener ın yptığı nlizler sonuu ulştığı bulgulr çeşitli yzrlr trfındn eleştirilmiştir. Eleştirilerin bir nedeni ulşıln sonuçlrın Cournot rekbetine bğlı olrk orty çıkmsıdır. Hlbuki ypıln nlizlerde Cournot rekbeti yerine Bertrnd rekbetinin ypıldığı kbul edilirse yerli firmnın devlet trfındn sübvnse edilmesi değil, ksine vergilendirilmesi söz konusu olktır (Shmlensee ve Willig, 989. Bertrnd rekbetine göre firmlr üretim miktrın göre değil, fiyt bğlı olrk rekbet etmektedir. S noktsınd yerli firm Stkelberg lideri konumunu lmktdır. 3 Cournot Pzr ypısı ile ilgili detylı bilgiler, çlışmnın 3.5 no. lu kısmınd verilmiştir.

23 3. OYUN TEORİSİ, TEKNOLOJİ TRANSFERİ, LİSANS ANLAŞMALARI VE AR&GE Bu bölümde ilk olrk oyun teorisinin gelişimi ve oyun teorisi terminolojisinde kullnıln bzı temel kvrmlr çıklndıktn sonr, norml ve rdışık formdki oyunlrl ilgili bilgiler verilmiştir. Çlışmnın norml formdki oyunlr dlı kısmınd ise bskın strtejilerin bulunmsı durumund denge kvrmı ile Nsh dengesi kvrmlrı yrıntılı bir biçimde ele lınmıştır. 3.. Oyun Teorisinin Trihçesi Oyun teorisi ilk olrk ksk rekbet piyslrının ekonomik nlizlerinde kullnılmıştır. Bu konudki 9 yy.d ypılmış en önemli çlışmlr, Frnsız ekonomist Augustin Cournot nun 838 yılınd ypmış olduğu çlışm ile İngiliz ekonomist Frnis Edgeworth un 88 yılınd ypmış olduğu çlışmdır. Frnis Edgeworth un ypmış olduğu çlışmlr dh sonrlrı Bertrnd ve Stkelberg trfındn geliştirilmiştir. Augustin Cournot, günümüzde Cournot modeli olrk dlndırıln ve modern oyun teorisinde yygın bir biçimde kullnıln modeli orty koymuştur.. yy d ypılmış oln en önemli çlışmlrdn bir tnesi, 93 yılınd E. Zermelo trfındn ypılmış oln ve strnç oyununu ineleyen bir çlışmdır. Bu çlışmd Zermelo oyunulrdn birinin, tşlr strnç thtsının neresinde olurs olsun her zmn bir kznm strtejisine ship olduğunu ve bu nedenle de strnç oyunun her zmn bir çözümü olduğunu göstermiştir. Zermelo nun oyun teorisine ypmış olduğu en önemli ktkı, günümüzde geriye doğru çıkrım yöntemi (bkwrds indution olrk dlndırıln ve çeşitli oyunlrın çözümünde yygın bir biçimde kullnıln bir yöntemdir.. yy d ypılmış önemli çlışmlrdn bir diğeri ise 98 yılınd John Von Neumnn trfındn yyınlnmış oln bir çlışmdır. Von Neumnn yrı 944 yılınd Oskr Morgenstern ile birlikte Oyun Teorisi ve Ekonomik Dvrnış 3

24 ismiyle bilinen ünlü bir kitp yyınlmıştır. Kitpt Von Neumnn ve Morgernstern oyun kvrmını formlize etmenin ynınd ekonomi yzının 3 önemli ktkıd bulunmuştur. Bunlrdn birinisi, fyd teorisine getirilmiş ksiyom esslı bir yklşımdır. İkinisi, sıfır toplmlı oyunlr olrk dlndırıln ve iki oyunudn birinin, oyunu nk ve nk diğerinin kybetmesi durumund kznbileeği oyunlr için orty çıkk optiml çözümlerin detylı bir biçimde krkterize edilmesidir. Üçünüsü ise oyunulrın işbirliği yptığı ve ortklş oynnn oyunlr (oopertive gmes olrk dlndırıln oyunlrın oyun teorisine kzndırılmsıdır. Oyun teorisi lnınd bir diğer önemli gelişme ise 95 yılınd John Nsh trfındn orty konuln ve günümüzde Nsh dengesi (Nsh Euilibrium olrk dlndırıln kvrmdır. Nsh in ypmış olduğu bu çlışm syesinde sıfır toplmlı oyunlr ynınd sıfır toplmlı olmyn, yni her iki oyununun d birlikte kznıp kybedebileeği, oyunlrı çözmek mümkün hle gelmiştir. Nsh in çözüm kvrmı, dh öneden Cournot trfındn oligopolistik pzrlr üzerinde ypılmış oln çlışmlr dynmktdır. Ktkılrındn dolyı John Nsh, 994 yılınd ekonomi dlınd Nobel ödülünü kznmy lyık görülmüştür. Nsh, ödülü John Hrsnyi ve Reinhrd Selten trfındn pylşılmıştır. Reinhrd Selten 965 li yıllr dynn çlışmlrınd Nsh dengesi kvrmını dinmik oyunlr uyrlmyı bşrmıştır. Bu tip oyunlrd oyununun mevut durumd ypğı bir hreket, oyunun sonrki şmlrınd orty çıkk oln sonuçlrı önemli ölçüde etkilemektedir. Selten bu noktdn hreketle kl uygun dvrnmyı öngören bir yöntem geliştirmiştir. Hrsnyi ise yıllrınd ypmış olduğu çlışmlrl Nsh in geliştirmiş olduğu fikirleri, oyunulrın birbirleriyle ilgili tm olrk bilgi shibi olmdığı tipteki oyunlr dpte etmiştir (Dutt, lı yıllrdn sonr oyun teorisine çeşitli ktkılrd bulunn rştırmılr rsınd, Dvid M. Kreps, Robert Wilson, Elon Kohlberg, Jen-Frnçois Mertens, Drew Fudenberg ve Jen Tirole gibi isimler yer lmktdır. 4

25 3.. Oyun Teorisi İle İlgili Bzı Temel Kvrmlr Oyun teorisi, birbirleriyle etkileşim hlinde bulunn oyunulrın lterntif durumlrdki terihlerine vey elde edeekleri fydy bğlı olrk oyndıklrı oyunun ne şekilde sonuçlnğını belirlemeyi mçlr. Oyunulrdn birisinin yptığı bir hreket, diğerlerinin dvrnış biçimini direkt olrk etkilemektedir. Oyun teorisi özellikle z syıd firmnın birbirleriyle rekbet hlinde olduğu endüstrilerin ekonomik nlizinde çok fydlı bir rçtır. Çünkü bu tip endüstrilerde bir firmnın lğı bir krr y d diğer bir deyimle gerçekleştireeği bir eylem, rkip firmlrın krlılık düzeylerini doğrudn etkileyeektir. Krr verileek fktörlerden bzılrı, üretileek ürün miktrı, ürünün fiytı, ypılk rştırm ve geliştirme miktrı ve kullnılk pzrlm teknikleridir. Oyun teorisinde oyunlr iki frklı şekilde ifde edilir. Bunlr oyunulrın eş zmnlı olrk hreket ettikleri ve mtris formd gösterilen norml formdki oyunlr (norml form gmes ile oyunulrın frklı zmnlrd hreket ettikleri, mtris formd y d bir oyun ğı ile temsil edilen ve rdışık oyunlr (extensive form gmes olrk isimlendirilen oyunlrdır. Oyun teorisi kpsmınd bir diğer önemli unsur ise oyunulrın gerçekleştireekleri strtejilerdir. Strtejiler frklı şekilde olbilir. Bunlrdn birinisi sf strtejiler olrk dlndırıln ve oyununun olsı strtejilerden ylnız bir tnesini gerçekleştirdiği strtejilerdir. Diğeri ise krışık strtejiler olrk dlndırıln ve oyununun her bir strtejiyi belirli bir olsılıkl gerçekleştirdiği strtejilerdir Norml Formdki Oyunlr Her oyunun üç temel bileşeni bulunmktdır. Ekonomik bir olyın, oyun teorisi çerçevesinde inelenebilmesi için her zmn bu üç temel bileşenin tnımlnmsı gerekmektedir. Norml formdki oyunlr şğıdki bileşenlerle ifde edilir:. N det oyunudn oluşn oyunu uzyı, i = {,,..., N}. Her bir oyunu i, i I, A i ile gösterilen bir strteji uzyın shiptir. Strteji uzyı her bir oyununun gerçekleştirebileeği strtejilerin listesini ifde eder ve 5

26 A i ={ i i,,..., i ki } şeklinde her bir oyununun gerçekleştirebileeği ki syıd strtejiden oluşmktdır. Oyunun sonuu = (,..., i,..., N şeklinde her oyununun gerçekleştirmiş olduğu strtejilerin listesi ile gösterilmektedir. 3. Her bir oyunu i, π i ile gösterilen bir getiri fonksiyonun shiptir. Aşğıd iki ülke rsınd oynnn ve mtris formd gösterilmiş oln örnek bir oyun yer lmktdır. Ülke Ülke Svş Brış Svş 3 Brış 3 Şekil 3. Svş-Brış Oyunu 4 Bun göre oyunu oynyn ve Ülke ve Ülke olrk dlndırıln N= oyunu bulunmktdır. Oyunulr benzer strteji uzylrın shiptir. A i = {Svş, Brış}, i =,. Oyunun dört olsı sonuu bulunmktdır. Bunlr, (Svş, Svş, (Svş, Brış, (Brış, Svş, (Brış, Brış şeklindedir. Şekilde gösterilen dört hüre ile oyunun olsı sonuçlrı gösterilmektedir. Örneğin oyunun sonuunun = (Svş, Brış şeklinde olmsı durumund,. ülke. ülkeye svş çk,. ülke ise brış durumunu koruyktır. Böyle bir durumd. oyunu, bu oyundn 3 birimlik bir fyd sğlrken,. oyunu bu durumd hiç fyd sğlymyktır. Şekil 3. de gösterilen trzdki oyunlr, litertürde mhkumlrın ikilemi (Prisoners Dilemm olrk dlndırılmktdır. Adı geçen oyund oyunulr, birbirleriyle müdele hlinde oln iki ülke yerine belirli bir suç işlediklerinden şüphelenilen fkt polisin kesin knıtlr ship olmdığı iki mhkum dyıdır. Mhkumlr iki frklı hüreye konulmuş ve kendilerine suçu ortk işlediklerini kbul etmeleri durumund dh düşük ezy çrptırılklrı söylenmiştir. Eğer Şekil de Svş yerine itirf, brış yerine de itirf etmeme yzılırs bhsedilen bu oyun elde edilmiş olur. 4 Şekil 3. de - - ile. ülkenin,. ülkenin lterntif strtejilerine göstereeği tepki;... ile ise. ülkenin,. ülkenin lterntif eylemlerine göstereeği tepkinin ne olğı gösterilmiştir. 6

27 3.3.. Denge Kvrmlrı Oyunun uygun şekilde tnımlnmsındn sonrki dım, olsı sonuçlrdn hngisinin oyunun sonuu olğını belirlemektir. Bunun için de denge sonuu / sonuçlrını elde etmeyi sğlyn çeşitli yöntemlerden yrrlnılır. Bir oyunun sonuu, yni tüm oyunulrın, oyunun sonuund seçtikleri strtejiler = ( i, -i şeklinde ifde edilebilir. Bu gösterimdeki i, i. oyununun seçeeği strtejiyi, -i ise oyunu oynyn diğer oyunulrın strtejilerini ifde etmektedir Bskın Strtejilerin Bulunmsı Durumund Denge Kvrmı Oynnn oyunlrd oyunulrın bskın strteji olrk dlndırıln (dominnt tion strtejilere ship olmsı oldukç istenen bir durumdur. Çünkü böyle bir durumd oyunulrın oyunu ne şekilde oynyklrını ve dolyısıyl oyunun sonuunu belirlemek oldukç kolydır. Bskın strtejiyle, bir oyununun krşısındki oyunu/oyunulr her ne şekilde hreket ederse etsin, dim ynı biçimde hreket etmesi kstedilmektedir. Bunu şu şekilde çıklmk mümkündür: i ~ i i i i i i i...(3. π (, π (,, A no. lu ifdeden de görülebileeği gibi i. oyununun ~ i şeklindeki bir strteji kendisi için bskın bir strtejidir. Çünkü bu strteji, i. oyunuy diğer oyunulr oyunu her ne şekilde oynrlrs oynsınlr dim mksimum fydyı sğlmktdır. Şekil 3. de verilen oyund. ülke için bskın strteji svştır. ( Svş, Svş ( Brış, Svş... (3. ( Svş, Brış 3 ( Brış, Brış... (3.3 Oyunun simetrik olmsı sebebiyle. oyunu için de bskın strteji svş olktır. Bu tip oyunlrd denge durumun her bir oyununun kendisine it oln bskın strtejiyi gerçekleştirmesi hlinde ulşılır. Şekil 3. deki oyunun sonuu bu ifdeden yol çıkrk (, = (Svş, Svş şeklinde olktır. Ank gerçek yşmd genellikle oyunulrın bu şekilde bskın strtejilere ship olduğu oyunlrl krşılşmk pek mümkün olmmktdır. Aşğıd bu durum bir örnek verilmiştir: 7

28 Ayşe Mehmet Oper Futbol Oper Futbol Şekil 3. Cinsiyetlerin Svşı 5 Şekil 3. de mtris formd gösterilmiş oln oyundn görülebileeği üzere oyun oyunu rsınd oynnmkt ve oyunulrın opery gitmek vey futbol mçı izlemek şeklinde gerçekleştirebileekleri iki frklı strteji bulunmktdır. Elde edileek fydlr göz önüne lındığınd ise oyunulrın ynı strtejiyi gerçekleştirmeleri durumund dh fzl fyd sğlyklrı görülmektedir. Bu oyun için oyunulrın bskın strtejilerinin bulunup bulunmdığı inelendiğinde şu sonuçlr elde edilir: ( Oper, Oper ( Futbol, Oper... (3.4 ( Futbol, Futbol ( Oper, Futbol...(3.5 Benzer şekilde no. lu oyunu oln Mehmet, Ayşe nin opery gitmesi durumund opery gideek, ksi tktirde futbol mçın gitmeyi terih edeektir. Bşk bir deyişle bir oyununun gerçekleştireeği strteji, diğer oyununun strtejisine göre değişiklik göstermektedir. Oyunulr için bskın strtejiler söz konusu değildir. Bu tip oyunlrı, oyunulrın bskın strtejilerinin bulunmsı durumundki denge kvrmı yerine Nsh dengesi kvrmındn yrrlnrk çözmek mümkündür Nsh Dengesi Kvrmı N tne oyunu rsınd oynnn bir oyund, eğer hiç bir oyunu â = (â, â,..., â N, (â i A i, i =,,..., N şeklinde ifde edilen denge koşulundn, diğer oyunulrın gerçekleştirdikleri strtejileri değiştirmemesi durumund bir spm göstermiyors Nsh dengesine ulşılmış demektir. Bir oyunu eğer denge durumund diğer oyunulrın strtejilerini değiştirmemesine krşın bşk bir biçimde hreket ederse, 5 Şekilde - - ile Ayşe nin Mehmet in lterntif eylemlerine göstereeği tepki;... ile ise Mehmet in Ayşe nin lterntif eylemlerine göstereeği tepkinin ne olğı gösterilmiştir. 8

29 elde edeeği fyd denge durumun göre dh düşük klır. Nsh dengesi koşulunu şu şekilde özetlemek mümkündür: i i i i i i ( ˆ, ˆ (, ˆ, i i A, i =,,..., N...(3.6 Bu noktd oynnn herhngi bir oyund oyunulr için bskın strtejilerin bulunmsı durumund ulşıln denge durumunun, ynı zmnd Nsh dengesine krşılık geldiğini söylemek mümkündür. Çünkü bskın strtejilerin bulunmsı hlinde her oyunu, kendisine it bskın strtejiyi gerçekleştirmesi durumund en yüksek fyd düzeyine ulşktır. Şekil 3. de verilen oyun için (Svş, Svş koşulu hem Nsh dengesini, hem de bskın strtejilerin bulunmsı durumundki denge koşulunu vermektedir. Her Nsh dengesinin bskın strtejiler durumund orty çıkn dengeyi vermesi söz konusu değildir. Çünkü bir oyunun birden fzl Nsh dengesi olmsı muhtemeldir. Bu durum Şekil de verilen oyunl çıklnbilir. Şekil 3. de verilen oyun için Nsh dengesi bulunmktdır. Bunlr (Oper, Oper ve (Futbol, Futbol dur. Bzı durumlrd ise Nsh dengesini elde etmek mümkün olmmktdır. Şekil de verilen oyunun şğıdki biçimde değiştirilmesi hlinde, oynnn oyun netiesinde şu sonuçlr ulşılmktdır: Ayşe Mehmet Oper Futbol Oper Futbol Şekil 3.3 Cinsiyetlerin Svşı Nsh Dengesinin Bulunmmsı Hli π (Oper, Oper = > π (Futbol, Oper =... (3.7 π (Futbol, Futbol = > π (Oper, Futbol =... (3.8 π (Oper, Futbol = > π (Oper, Oper =... (3.9 π (Futbol, Oper = > π (Futbol, Futbol =... (3. Görüldüğü gibi oyunulrın strtejileri hiç bir hürede kesişmemekte, diğer bir deyişle Nsh dengesine ulşmk mümkün olmmktdır. 9

30 Tüm bu bilgiler ışığınd oyun teorisi kpsmınd oyunlrın denge koşullrını elde edebilmek üzere en yygın biçimde kullnıln kvrm, tepki fonksiyonu kvrmıdır. Tepki fonksiyonu kvrmı ile bir oyununun, krşısındki oyununun strtejisine vereeği tepki nltılmk istenmektedir. N det oyununun oyndığı bir oyund, i. oyununun (i =,,..., N en iyi tepki fonksiyonu R i ( -i ile temsil edilir. İfdede geçen -i, i. oyunu dışınd kln oyunulrın gerçekleştirmesi muhtemel strtejileri ifde edilmektedir. Bu durumd i. oyunu, i = R i ( -i şeklinde vereeği tepki ile π i ( i, -i fonksiyonunu, bşk bir deyişle elde edeeği fydyı mksimize etmektedir. İşte bu şekilde tüm oyunulrın en iyi tepki fonksiyonlrının kesişim noktsı belirlenerek denge durumun ulşılmktdır. Şekil deki oyund (Oper, Oper ve (Futbol, Futbol sonuçlrı Ayşe ve Mehmet için en iyi tepki fonksiyonlrının kesişim noktsını vermekte ve bu nedenle Nsh dengesine krşı gelmektedir Ardışık Formdki Oyunlr Ardışık formdki oyunlrın özelliği norml formdkilerin ksine oyunulrın eş zmnlı olrk değil, frklı zmnlrd hreket etmeleridir. Bu formdki oyunlrın en büyük fydsı kuruln modellere zmn bileşenini ilve edebilmektir. Düğümler rsınd bir bğlntının olmdığı rdışık formdki oyunlr şğıdki bileşenlerden oluşur (omplete informtion hli:. Bşlngıç düğümü (strting node, diğer krr düğümleri (deision nodes, nihi düğümler (terminl nodes ve her bir düğümü bir sonrkine bğlyn dllrdn oluşn oyun ğı.. N den fzl syıd oyunu, i =,,..., N. 3. Her bir krr düğümünde eylemi gerçekleştireek oln oyununun dı. 4. Her bir düğüm noktsınd gerçekleştirilmesi muhtemel strtejilerden oluşn strteji uzyı. 5. Her bir nihi düğüm noktsınd oyunulrın elde edeekleri fyd/kznç değerleri.

31 Şekil 3.4 de rdışık formd verilen bir oyunun şemtik gösterimi verilmiştir. Minnepolis ile New York rsınd sefer ypn bir uçğ binmiş oln terörist uçğın belirli bir seviyeye ulşmsındn sonr pilot kbinine giderek, pilotun uçğı Küb y uçurmmsı durumund bomblrı ptltğını söylemiştir. Pilot hreket eder I Pilot Küb y uçr Pilot New York uçr Terörist hreket eder Terörist hreket eder II C II N B NB B NB π p = - π p = π p = - π p = π t = - π t = π t = - π t = Şekil 3.4 Pilot Terörist Oyunu Teröristin tehdidini işiten pilot bşlngıç düğümünde ilk hreket eden oyunudur. Bşlngıç düğümünde pilotun strteji uzyı pilot A I = {New York, Küb} şeklindedir. Pilotun hreketinden sonr sır teröriste gelir. Pilot bşlngıç şmsınd uçğı y New York y d Küb y yönlendirebilir. Eğer pilot uçğı New York yönlendirirse teröristin strteji uzyı, terörist A I ={Bomblm, Bomblmm}; eğer pilot uçğı Küb y yönlendirirse teröristin strteji uzyı benzer şekilde terörist A I ={Bomblm, Bomblmm} şeklinde olktır. Krr düğümleri IIC ve IIN olmk üzere iki tnedir. Ardışık formdki oyunlrd strteji kelimesi, norml formdki oyunlrdn birz frklı bir nlmd kullnılmktdır. Ardışık formdki oyunlrd strteji, hreket sırsı gelen bir oyununun her bir krr düğümünde gerçekleştireeği eylemin bir ry gelmesinden oluşn bir listedir. Pilot terörist oyunund teröristin krr düğümlerindeki strtejileri, (B, B, (B, NB, (NB, B, (NB, NB şeklinde olrk üzere 4 dettir. Uçğın pilotu d frklı şekilde hreket edebileeğinden dolyı bu oyunun 8 muhtemel sonuu vrdır.

32 Ardışık formdki oyunlrl ilgili bir diğer önemli nokt ise oyun ğı şeklinde gösterilen ypının norml formdki mtris gösterimle de ifde edilebileeğidir. Şekil 3.4 de oyun ğı şeklinde verilen gösterim mtris formd şu şekildedir: Pilot Terörist (B, B (B, NB (NB, B (NB, NB New York Küb Şekil 3.5 Pilot Terörist oyununun mtris formd gösterimi Şekil 3.5 deki gösterimden yrrlnılrk oyunun 3 frklı Nsh dengesine ship olğı söylenebilir. Bunlr (NY, (NB, NB, (NY, (B, NB, (Küb, (NB, B şeklindedir. Ank bu sonuçlrdn hngisinin oyunun gerçek sonuu olğını belirleyebilmek için oyunun lt oyunlrdn bşlnrk çözülmesi gerekir. Pilot-terörist rsınd oynnn oyunun 3 lt oyunu vrdır. Bunlrdn bir tnesi oyunun kendisi, diğer ikisi ise sırsıyl IIC ve IIN bşlngıç düğümleri ile bşlyn oyunlrdır. Teröristin bu iki lt oyund ne şekilde hreket edeeğini belirleyebilmek için, oyunun sonuund elde edeeği fyd değerlerine bkmk gerekir. Her iki durumd d yni pilotun uçğı Küb y yd New York yönlendirmesi durumund, terörist uçğı bomblmmsı hlinde dh yüksek bir fyd düzeyine ulşğı Şekil 4 deki değerlere bkılrk koly söylenebilir. Böyle bir durumd teröristin hreket trzı bombyı ptltmmk şeklinde olktır. Oyunun ikini şmsınd teröristin bu şekilde dvrnğının frkın vrn pilotun mı ise teröriste benzer şekilde elde edeeği fydyı en çoklmktır. Bu durumd pilot uçğı New York doğru uçurktır. Diğer bir deyişle, oyunun sonuu dh öneden ifde edilen muhtemel üç sonuçtn ylnız biri oln (NY, (NB, NB şeklinde olktır. Oyunlrın bu şekilde son şmdn bşlnrk geriye doğru çözülmesine geri doğru çıkrım yöntemi dı verilmektedir. 3.5 Cournot Pzr Ypısı Cournot pzr ypısı oligopol niteliği tşıyn bir pzrd, firmlr rsınd üretilen ürün miktrın bğlı olrk ypıln rekbetin nlizinde çok yygın bir biçimde kullnılır. Cournot oligopol modeline göre ele lınn pzrd tm rekbet piyssının

33 ksine sınırlı syıd firm bulunduğundn, rz ve tlep eşitliğine bğlı olrk orty çıkn denge fiytı bir veri olrk lınmz. Bunun yerine firmlr üretim miktrlrını belirleyerek fiytı tespit ederler. Ypıln çlışm ile doğrudn bğlntılı olmsı nedeniyle bu kısımd ylnız ele lınn pzrd iki firmnın rekbet ettiğini vrsyn Cournot duopol modeli üzerinde durulktır. Ank pzrd belirli syıd firmnın bulunmsı durumund d benzer işlemler ypılrk denge üretim miktrlrı koly belirlenebilir (Shy, 996. Ylnız iki firmnın bulunduğu bir endüstride firmlrın mliyet fonksiyonlrı, TC i(i ii i, ;,... (3. ve tlep fonksiyonu, p( Q bq,,b, i... (3. şeklinde olsun. (3. no.'lu ifdede geçen Q, iki firmnın toplm üretim miktrını simgelemektedir. Verilen bu ifdelere dynılrk önelikli olrk oyunun tnımlnmsı gerekmektedir. Oyun iki firm rsınd oynnmktdır. Her iki firmnın d eş zmnlı olrk üretim miktrlrını belirledikleri düşünüldüğünde, firmlrın strtejileri i є Ai [, şeklinde olmktdır. Getiri fonksiyonu ise firmlrın krlrındn oluşmkt ve πi (, = p (+i - TCi (i şeklinde ifde edilmektedir. {p,, } üçlüsü eğer şğıdki koşullr sğlnırs Cournot-Nsh dengesini verir:. Verilen bir = değeri için. firmnın krını mksimize eden değeri belirlenir.. Verilen bir = değeri için. firmnın krını mksimize eden değeri belirlenir. 3. ve belirlendikten sonr p = - b ( + denge fiytı belirlenir. Hesplnn p,, değerlerinin tmmı pozitif olmlıdır. 3

34 Bu koşullr bğlı olrk firmlrdn birinin, diğer firmnın hesplnn denge düzeyinde üretim ypmsı durumund üretim düzeyini değiştirerek dh fzl kr etmesi imknsızdır. Dolyısıyl dengedeki Cournot üretim miktrlrı Nsh dengesi oluşturmktdır.. firmnın krını mksimize eden üretim miktrı, (, b b... (3.3 biçimindedir. Diğer bir deyişle,. firm mrjinl geliri oln MR( = -b-b değerini mrjinl mliyeti oln e eşitlerse mksimum krı elde etmiş olur.. firmnın ürün miktrın bğlı olrk ikini dereeden türevi π/( = -b< olduğundn bulunn nokt mutlk mksimumu verir. Sonuç olrk in nin bir fonksiyonu şeklinde çözülmesi durumund. firmnın tepki fonksiyonu oln R( belirlenmiş olur. R b (... (3.4 Benzer biçimde. firmnın tepki fonksiyonu, R b (... (3.5 Her iki firmnın d tepki fonksiyonlrı şğıdki şekil üzerinde gösterilmiştir. 4