ERTUĞRUL FIRKATEYNİNİN JAPONYA YA SON SEYRİ 1

Transkript

1

2

3 Ertuğrul Fırkateyni nin 125. Yıl Dönümü Anısına Deniz Kuvvetleri Komutanlığı nca Yapılan Makale Yarışması ERTUĞRUL FIRKATEYNİNİN JAPONYA YA SON SEYRİ 1 Anavatanda Güvende Olmak İçin, Denizde Güçlü Olmak Dünyada Söz Sahibi Olmak İçin, Tüm Denizlerde Var Olmak... Hazırlayan Deniz Yarbay Ertürk AVCI 2 ÖZET Ertuğrul fırkateyni; 1889 da dostluk ve iade-i ziyaret amacıyla Japonya ya gönderilmiş, Uzakdoğu ya intikali süresince birçok limana uğramış, gittiği her limanda sempatiyle karşılanmış, büyük ilgi görmüş, bunun yanında da seyir boyunca bir çok badireler atlatmıştı. Görev hitamı, dönüş yolunda 16 Eylül 1890 tarihinde yakalandığı tayfunda Japonya karasularında kayalıklara çarparak batmış, 609 personelden yalnızca 69 u kurtulabilmişti. Yaşananlara, sebep ve sonuçlara ilişkin olarak pek çok şey yazıldı bugüne kadar. Değişmeyen bir gerçek var ki; Ertuğrul ve 125 yıl önceki bu hazin sonun şehitleri, Türk-Japon dostluğuyla hâlâ kalplerde yaşamaktalar... ANAHTAR KELİMELER Ertuğrul, Japonya, Uzakdoğu, Seyir, Fırtına. 1. GİRİŞ Tarihî bir konudan bahsederken, Mustafa Kemal Atatürk ün 12 Nisan 1931 de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti nin (Türk Tarih Kurumu) kuruluşunda söylemiş olduğu 3 Tarih yazmak, tarih yapmak kadar önemlidir. Yazan yapana sadık kalmazsa, değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir görünüm alır. vecizesiyle söze başlamak doğru olacaktır. Tarihten ders alınmayacaksa, yaşanmış olaylar ve aktarılmış tecrübeler birer alınan ders hâline dönüştürüp ödevler çıkarılmayacaksa, gerçekle masalı birbirinden ayırt etmek de güç olacaktır. Ertuğrul fırkateyni; Sultan İkinci Abdülhamid in 4 değerli hediyelerini, iyi niyet ve dostluk mesajlarını Japon İmparatoru Meiji ye 5 götürdükten sonra 16 Eylül 1890 da dönüş yolunda yakalandığı fırtınaya yenik düşerek Oşima açıklarında kayalıklara çarparak batan; misyonuyla değil de, batışıyla, şehitleriyle efsaneleşmiş bir gemi. 1

4 Japonya ya gemi gönderilmesinin nedenlerinin net olarak anlaşılabilmesi için, öncelikle Osmanlı-Rus Harbi öncesi ve sonrasında donanmanın durumu ile Osmanlı nın uluslararası arenadaki konumunu, 19 uncu yüzyılda Osmanlı-Japon İmparatorluğu ilişkileri ve yansımalarını görmek gerekir Kırım Harbi nden sonra başlayan uluslararası rekabette, Osmanlı Donanması nın takviyesi ve birinci sınıf bir donanma hâline gelmesi için Sultan Abdülaziz 7 devletin tüm imkânlarını seferber ederek çok gayret sarf etmiş ve güçlü bir donanma kurmuştu. Ağır dış borç yükü ile oluşturulan ve sayıca dönemin güçlü donanmaları arasında gösterilen Osmanlı Donanması; Osmanlı- Rus Harbi nde etkin bir rol oynayamadığı ve yenilgiyi önleyemediği gibi gerekçelerle, İkinci Abdülhamid tarafından otuz üç yıl boyunca Haliç te atıl tutulmuştu. Donanma gemilerinin Haliç te uzun yıllar hareketsiz tutulması, Osmanlı İmparatorluğu nun denizcilik faaliyetlerine büyük bir darbe indirmişti. 8 Donanmanın âdeta mahkûm bırakılması, çürümeye terk edilmesi, gerekli desteği alamaması, gemicilerin muhtemel seferleri gemilerinde değil, Kasımpaşa da Divanhane meydanında sıralanmış, en azından deniz gören kahvehanelerde beklemesinin yanında, gemilerde eskisi gibi eğitim de yapılmamasıyla denizciliğimiz büsbütün çöküyordu. İlk bakışta sağlam görünen ama için için çürüyen gemiler dayanma güçlerini iyice kaybediyor, batma tehlikesi yaşıyorlardı. 9 Bu karanlık dönemin en acı yansıması ise henüz yaşanmamıştı... Japonya da ise İmparator Meiji nin tahta çıkmasıyla büyük bir sanayileşme ve Batı ya açılma hareketi başlamıştı. Meiji birçok Batı devletine elçiler göndermiş, Batı yöntemlerini, Şark mantığı ile yoğurduktan sonra yepyeni bir sistem oluşturmuştu. O tarihlerde Düvel-î Muazzama diye tarif edilen Büyük Devletler arasında Japonya nın adı bile geçmiyordu ancak İmparator her fırsatta ülkesinin bu şekilde anılması için yoğun gayret sarf etmekteydi. Bu çerçevede; Japon İmparatorluk Donanması okul gemisi Seiki Kasım 1878 de İstanbul u ziyaret etmiş 10, Japon Dışişleri Müşaviri Yoshida Masaharu 1881 yılında Sultan İkinci Abdülhamid ile İstanbul da görüşmüş 11, İmparator Meiji nin yeğeni Prens Komatsu Akihito da Eylül-Ekim 1887 de İstanbul a gelmiş, Padişah tarafından kabul edilmiş, Japon İmparatoru nun hediye ve nişanlarını sunmuştu. Bu ziyaretler; iki ülke arasında sıcak bir hava estirip, yakınlaşma başlatıyordu. Aslında Japonya muhtemel bir Rus-Japon savaşında Osmanlı nın gücünü yanında görmek istiyor, bu nedenle de Osmanlı ya özel bir önem veriyordu. Abdülhamid ise Rusya dan çekinmesine rağmen Japonya nın gelecekte bulunabileceği yeri tahmin ediyor, bu yüzden de Batı ya sırtını dönmeden, Rusya ile ilişkileri bozmadan, aynı zamanda İngilizlerin 1882 de Mısır a asker çıkarmasıyla başlayan gergin süreçte, İngiliz sömürgesi ya da himayesi altındaki uluslara, donanma vasıtasıyla sancak göstermek, güç ispatlamak, sempati kazanmak, nabız yoklamak ve ileriye dönük olarak uluslararası destek bulabilmek adına Japonya ya yakınlaşmak, gerekirse müttefik olmak gerektiğine inanıyordu. Japonya seferinde uğranacak limanlar da, İngiliz sömürgesi olan ülkelerden seçiliyordu. Padişah, tüm bu sebeplerle Japonya ya iade-i ziyaret düzenleyerek, İmparator Meiji ye pahalı hediyeler yanında liyakat madalyaları ve Büyük İmtiyaz Nişanını sunabilmek için bir elçi göndermeye karar vermişti. Dönemin Bahriye Nazırı (Denizcilik Bakanı) Bozcaadalı Hasan Hüsnü Paşa nın damadı olan Cibalili Miralay (Albay) Osman Ahmed Bey 13 hem Kafile Komutanı hem de Padişah ın özel elçisi olarak görevlendirildi. 14 Gezinin resmi bir şekil almaması için de, Japonya ya gönderilecek geminin bir okul gemisi olmasına karar verildi. 15 Padişah, gemiye Bahriye Mektebi son sınıf öğrencilerinin ve yeni mezunların da bindirilerek, hem staj/ tatbikî deniz eğitimi fırsatı olmasını hem de savaş gemisi imajının silinmesini istedi. Bunun yanında Doğu da yeni bir kuvvet halinde beliren 16 Japonya ya gönderilecek gemi Osmanlı nın gücünü temsil edebilecek kadar ihtişamlı olmalıydı. Aynı zamanda; Osmanlı tersanelerinde inşa edilmiş, personel taşıma kapasitesi yüksek, hem makine hem de yelkenle seyredebilen bir gemi olması da isteniyordu. Donanma nın envanterindeki gemiler arasından özellikle dış görünüşüyle en heybetli gemilerden biriydi Ertuğrul. Bütün bu değerlendirmeler ışığında, geminin seyr-ü seferine izin veren Padişah iradesi 11 Nisan 1889 da yayımlandı. Neticede, görevin ilk duyulduğu zamanlardaki haberlerde adı geçen Asar-ı Tevfik 17 gibi zırhlı bir gemi yerine 18, Ertuğrul fırkateyni hazırlanıyordu bu sefer için HAZIRLIKLAR O yıllarda donanmaya kazandırılan gemiler, çağın gereği olarak istimli (buharlı) makinelerle donatılmaktaydı. Makinelerin alındığı yer ise İngiltere ydi. Ama İngiltere nin, monte edilen sistemlerin parasını almanın yanında öne sürdüğü şart Osmanlı Donanması nda ecnebi zâbit (yabancı subay) dönemini de başlatıyordu. 19 Ertuğrul Fırkateyni nin Çarkçıbaşısı da İngiliz Albay Harty idi ve Japonya ya gidecek gemi belli olduğunda, Ertuğrul un bu uzun yolculuğu tamamlayamayacağı düşüncesiyle, gemi hakkında olumsuz bir rapor hazırlayarak sundu. Herkesi görevini yapmaya davet eden bu raporu Albay Osman Bey de Nazırlığa iletti. 20 Bahriye Nazırı Hasan Hüsnü Paşa derhâl Ertuğrul a geldi ve durumu inceledi. Albay Harty de kazan ve makineler hakkındaki görüş/ önerilerini arz etmek üzere huzura çağırıldı, fırkateynin kazan ve makinesi esaslı surette onarılmadıkça, kazan altlarında çürüyen tahtalar değiştirilmedikçe sefere çıkmanın münasip olmayacağını kesin bir dille ifade etti. Bu onarımın yapılması için güvertenin baştan aşağı sökülmesi, kazanların vinçlerle kaldırılarak dışarı çıkartılması gerekiyordu ki, bu iş için altı aya yakın bir zaman gerekliydi. Hâlbuki Nazır Saray a, Ertuğrul un pek yakında seyre çıkabileceğini bildirmiş, gezinin başlangıç tarihi belirtilerek siyasî 2

5 temaslara da girişilmişti. Kapsamlı onarımların daha önceden yapılmış olması gerekirdi. Yaklaşık bir yıl önce geminin ahşap kısımları onarım görmüş ancak makine ve kazanların altına dokunulmamıştı. 21 Şimdi vakit bunun için çok geç idi. Nazır; konuyu büyütmekle itham ederek, bütün bunların birkaç günde giderilebileceğini söyledi. Hararetli tartışma sonrası hemen o akşam, Harty nin Ertuğrul la ilişiği kesildi ve Adalar hattında çalışan vapurlardan birisine Çarkçıbaşı olarak atandığı tebliğ edildi. Yerine Ertuğrul Fırkateyni nine Çarkçıbaşı olarak Albay İbrahim Mehmed Bey atandı. 22 İleri sürülen gerekçeyse; Japonya ya gidecek gemide yabancı uyruklu subay istenmediğiydi. 23 Hasan Hüsnü Paşa Ertuğrul u Japonya ya gönderebilmek adına, hem Saray ı ikna etmek hem de ileride bir olay vuku bulursa sorumluluğu paylaşmak için güvendiği kişilerden oluşan bir İnceleme Komisyonu kurdurdu. Kurulan bu komisyon geminin durumunu inceleyerek; Ertuğrul u, bu uzun seferi icraya muktedir olabilecek kadar kuvvetli bulduklarını belirten 27 Mayıs 1889 tarihli raporu verdi. 24 Ertuğrul, her şeye karşın büyük yolculuğa hazırdı. Gidecek, belki de hiç görülmemiş, bilinmemiş, varlığı hiç duyulmamış kıyılarda Osmanlı sancağını gösterecek, yüceltecek ve onun saygınlığı için ne gerekiyorsa, onu yapacaktı JAPONYA YA SON SEYİR a. İstanbul dan Ayrılış Gemiyi uğurlamak için İstanbul un ve Anadolu nun çeşitli yerlerinden gelerek kıyıları dolduran halkın heyecanı ve coşkusu görülmeye değerdi. Sahildekiler, demir alan Ertuğrul un rotasını takip edercesine, gittiği yönde yürüyorlardı. Ertuğrul fırkateyni, güvertesinde Ey Gaziler marşını çalan bandosunun sesini bastıran 21 pare top atışıyla İstanbul u selamladı ve 14 Temmuz 1889 günü 25 arz-ı veda ederek mavi sulara yelken açtı. b. Süveyş Kanalı ndan Geçiş Ertuğrul, Marmaris e uğradıktan sonra, 26 Temmuz 1889 da Port Said den Süveyş Kanalı na giriş yaptı. İngilizler tarafından işletilen kanal idaresinin kuralları gereği gemiye gelen kılavuz kaptan kumandayı devraldı. Ertuğrul, kanal geçişi esnasında 27 Temmuz da Mürret-ül Kübra mevkiinde kum tepesi üzerine oturdu, oradan kendi makine manevrasıyla kurtuldu ve kanalda ilerlemeye devam etti. Kanalda kuzeyden gelen gemiler güneyden gelenlere yol vermek zorundaydı ve yelkenli iki geminin yan yana geçmesi hemen hemen imkânsızdı. Ertesi gün, güneyden gelen gemiler göründüğü esnada akıntı ve rüzgârın da etkisiyle Ertuğrul iskele taraftan sahile yasladı. Kurtulmaya çalışırken gemi sarsıldı ve müteakiben sahile aborda oldu. Dalgıç eratı karinaya dalış yaptığında, dümen yelpazesinin düştüğü ve kıç bodoslamanın hasar aldığı tespit edildi. Yapılan dalışlar sonucu dümen yelpazesi ancak bir gün sonra bulunabilmişti. Ertuğrul, buharlı küçük botlarla Süveyş e kadar çekildi. Hadise Ertuğrul un seyir takvimini de alt üst etmişti. İstanbul da da, Ertuğrul un gönderilmesine karşı çıkanların ekmeğine yağ sürülmüş, tartışmalar alevlenmişti. Kazanın tazmini konusu tartışılmaya başlanınca da, kanal idaresi kılavuz kaptanın işine son vererek konuyu kapattı. O sırada Süveyş teki taş havuzda başka bir gemi vardı ve bu nedenle Ertuğrul havuzlanabilmek için 30 Ağustos 1889 tarihini beklemek zorunda kaldı. c. Ertuğrul Japonya Yolunda Onarım hitamında 23 Eylül 1889 da havuzdan inildi ve Süveyş ten ileri harekete geçerek ertesi gün kömür ikmali için Cidde ye girildi. Sonrasında da, İngiliz işgali altındaki Aden Limanı na 7 Ekim 1889 tarihinde demirlendi. 11 Ekim 1889 tarihinde Aden den ayrılarak 2100 deniz mili mesafedeki Kolombo ya doğru ileri harekete geçildi. Gemi, tam kapasitesi olan 400 ton kömürle ancak 900 deniz mili yol alabiliyordu. Onarım nedeniyle yaşanan iki aylık gecikme nedeniyle yelkenle seyir için uygun mevsim de kaçırılmıştı. 27 Bu nedenle, aynı zamanda ikmal de yapabilmek adına, 1600 deniz mili mesafedeki Bombay a uğranılması tercih edildi. Ertuğrul, İngiliz üssü durumundaki Bombay a 20 Ekim 1889 da yerel saatle da vardı ve sahilde askeri bir tören yapıldı. Ertesi gün gemi ziyarete açıldığında halkın ilgisi büyüktü. Ertuğrul Fırkateyni nin Uzakdoğu seyrinin propagandası önceden yapıldığından, çok uzaklardan bile gelenler olmuş, gemiye gelen ziyaretçi sayısı günde ortalama 20 bini bulmuştu. Ertuğrul Bombay dan 27 Ekim 1889 tarihinde ayrılarak Seylan Adası ndaki Kolombo ya doğru ileri harekete geçti. 1 Kasım 1889 da Lakadiv Takım Adaları açıklarında şiddetli bir fırtınaya yakalandı. Ertesi gün hava mayna ettiğinde 28 baş bodoslamanın iskele omuzluk hizasındaki kaplamalarında açılmalar olduğu ve içeri su girdiği görüldü. Seyir esnasında su tahliye edildi ve çürüyen yerlere lokal onarım yapıldı. Gemi sefere çıkalı sadece üç buçuk ay geçmiş olması göz önüne alınırsa, çürümenin bu sürede olamayacağı aşikâr olduğundan, geminin görev öncesindeki bakımonarımının kifayetli yapılmadığı bir kere daha ortaya çıkmıştı. 29 Kolombo ya 10 Kasım 1889 tarihinde akşam da avdet edildi 30 ancak karanlık olduğu için, girişi dar olan mendirekten içeri girilmedi 31 ve sabah Kolombo kalesi topla selamlanarak liman girişi yapıldı. Ertuğrul un limana geleceği günler öncesinden duyulmuştu. Resmi ziyaretler sürerken, Bombay daki olumlu izlenimlerin de tesiriyle 200 bin kişinin daha 32 gemiyi gezmeye geleceği öğrenildi. Ertuğrul bir anda ancak 2 bin ziyaretçi alabiliyordu. Hastalık riski dolayısıyla dışarıdan yiyecek getirilmesi istenmiyordu ama Kolombo da ısrarcı ziyaretçilerin getirdiği sebze-meyveler güvertede personele ikram ediliyordu. Ertuğrul, 13 Kasım 1889 tarihinde Kolombo dan ayrılarak Singapur a ileri harekete geçti. 15 gün boyunca kuvvetli rüzgâr ve dalgalar eşliğinde yalpaya düşerek seyir yapan Ertuğrul, 600 3

6 deniz mili uzunluğundaki Malakka Boğazı nı da aynı olumsuz hava şartlarında geçti ve 28 Kasım 1889 da Singapur a vardı. Singapur Limanı 1819 yılında İngilizler tarafından tesis edilmiş, Uzak Doğu ya gidip gelen gemiler için ikmal üssü hâline gelmişti. Ertuğrul limana girerken şehri top atışlarıyla, limandaki gemileri de sancakla selamladı. Ertuğrul un girişi esnasında, limanda bulunan gemilerin çoğu Türk sancağı çekmişti 33, limanda bulunduğu süre boyunca da direğinde Türk sancağı olan gemi sayısı günden güne arttı. Burada da ziyaretçi akını yaşandı, önceleri yasak olmasına rağmen ziyaretçilerin ısrarı üzerine küçük hediyelerin kabul edilmesine müsaade edildi. Halk şehir meydanında Ertuğrul bandosunun marşlarını dinledi, limandaki gemiler arasında filika yarışları icra edildi. Seyirde sorun çıkaran baş bodoslamanın kaplamaları onarım gerektiriyordu, mevsim de yelken seyri için hiç uygun değildi. Bölgedeki mevsimsel lodos zamanı geçmiş, poyraz dönemi başlamıştı ki bu durum; Singapur dan sonra Kuzey e çıkacak Ertuğrul un işine gelmiyordu. Lodos için Haziran ı beklemek gerekecek, sadece makine ile seyredilecek olsa Hong Kong a kadar 1600 deniz mili mesafede kömür yetmeyecekti. Bir yandan da basında, Ertuğrul un kömüre ve limana verecek parası olmadığı için Singapur dan çıkamadığı yazılır olmuştu. 34 Bu gelişmeler ışığında yapılan yazışmalar neticesinde, bu mevsimde de olsa seyre devam edilmesi dikte edildi. Aynı zamanda, Japonya da devletin Amiral seviyesinde temsil edilmesi için Albay Osman Bey e 20 Aralık 1889 tarihinde Mirliva (Tuğamiral) rütbesi verildi, forsu Ertuğrul un mizana 35 direği cundasına 36 toka edildi. 37 Ertuğrul Singapur da onarım için taş havuza alınarak, fırtınada hasar gören kısımları onarıldı. Havuzdan inmeyi müteakip, Hong Kong öncesinde kömür ikmâli yapılabilmesi için 650 deniz mili mesafedeki Saygon a uğramaya karar verilip, Singapur dan 3 Mart 1890 da ileri harekete geçildi. Seyrin üçüncü gecesi Siyam Körfezi nde kuvvetli bir fırtınaya yakalandılar. Ertuğrul, 10 Mart 1890 da Saygon a vardı. Saygon Fransız egemenliğindeydi. Ertuğrul ile aynı fırtınaya yakalanan bir Çin Filosu da limandaydı ve karşılıklı olarak birbirlerini selamladılar. Gemi burada da halkın ziyaretine açıldı, ayrıca ikmal yapıldı. 20 Mart 1890 tarihinde Saygon dan ileri harekete geçildi. Seyrin ikinci günü akşamında Çin Denizi nde yelkenle yol alırken hava birden döndü, barometre ani düşüş gösterdi, geminin dümen dinlemediğini fark edip, ufka baktıklarında tayfunun merkezine doğru yol aldıklarını gördüler. Makine kumandasına geçmek için hazırlık yapıldığı sırada, yelkenlerden yırtılanlar, donanımdan kırılanlar oldu. Saygon a geri dönmeye karar verildi ve 25 Mart 1890 da Saygon a tekrar demirlendi. Yelkenlerin ve donanımın onarımı yaptırılarak 8 Nisan 1890 tarihinde Saygon dan Hong Kong a doğru tekrar ileri harekete geçildi. 15 Nisan 1890 da yine fırtınalı bir günde Ertuğrul Hong Kong a vardı. Sigapur da havuzdayken gemiyi fareler sarmıştı. Her türlü yöntemi denemelerine rağmen gemideki sayısız fareden kurtulamamışlardı. Bu mücadele Hong Kong limanında da sürdü. ç. Japonya ya Varış ve Görevin İfası 22 Nisan 1890 tarihinde Hong Kong dan ileri harekete geçen Ertuğrul, seyrine devam ederek, sırasıyla; Fuco, Nagazaki ve Kobe limanlarına da uğradı. Kobe de kalınan bir hafta boyunca gemiye boya ve bakım yapıldı. Ertuğrul, İstanbul dan hareketinden yaklaşık 11 ay sonra, 7 Haziran 1890 tarihinde Japonya nın Yokohama Limanı na avdet etti. 39 Limanlarında ilk defa Türk bayrağını gören Japonlar, Ertuğrul u sevgi gösterileriyle karşıladı. Beklenen gün, beklenen an, görevin son aşamasını deruhte etme vakti gelmişti. Kafile Komutanı Osman Paşa ile Süvari 40 Kaymakam (Yarbay) Ali Mehmed Bey, Çarkçıbaşı Albay İbrahim Mehmed Bey, Süvari Muavini Binbaşı Ahmet Cemil Bey, İkinci Çarkçı Binbaşı Hacı Mehmed Bey ve Baştabip Albay Hüseyin Hüsnü Bey 13 Haziran 1890 da Japon İmparatoru Meiji tarafından Tokyo da kabul edildi. İmparator, Türk amiral ve heyetini görkemli bir şekilde karşıladı. Hediyeler ve nişanlar takdim edildi, mesajlar iletildi. Ertuğrul, Japonya da kaldığı sürece çok özel bir ilgi ve ihtimamla ağırlandı. Bu müddet zarfında, denizcilikle ilgili bilgi ve tecrübeleri Japonlarla karşılıklı olarak paylaştılar. Gemi bandosu da neredeyse her gün Yokohamalılar a müzik dinletisi sunmuştu. Temaslar bittikten sonra da, en geç Ağustos ta ayrılmak için hazırlıklara başlandı. Ancak, memleket özlemi herkesin burnunda tütüyorken Japonya da başlayan kolera salgını kara bir bulut gibi üzerlerinde 4

7 dolaşmaya başladı. Geminin bir ay süreyle 7 deniz mili mesafedeki Nagoya da karantinaya alınmasına karar verildi. Ertuğrul İstanbul dan demir alındığından itibaren, 19 uncu demirlemesini Nagoya nın çamurlu sularında yaptı. Bu salgın, talihsizliklere bir yenisini daha eklemişti. Kolera olan 37 asker hastanede tedavi altına alındı, diğer tüm personel de karantina bölgesinde kurulan çadır kente yerleştirildi. 17 günün sonunda tüm gemi dezenfekte edilirken, bir yandan da koleradan kaybedilen 13 personel defnediliyordu. 41 Osman Paşa personelin bir an önce vatana dönmek istediğinin farkındaydı fakat lodosun Eylül sonuna kadar eseceğini ve bunun dönüş için hiç iyi olmadığını, aynı zamanda gemi materyalinin yorgun olduğunu da biliyordu. Eylül, Japonya için tayfun ayı demekti. 42 Japonlar dönüşün ertelenmesini tavsiye etmiş, ancak İstanbul tarafından, uygun rüzgâr mevsiminin beklenmesi için Singapur da Haziran ayına kadar tutulmayan Ertuğrul a, Japonya dayken telkinler yağmaya başlamıştı. 43 Ertuğrul un seyir programını ve uygulanacak esasları içeren harekât emrinin 3 üncü maddesi Seyir yolunda bazı limanlara uğranıp uğranılmaması bu limanlardan hareketin mevsime göre düzenlenmesi kafile kumandanının takdir ve tercihine bırakılmıştır. şeklindeydi. 5 inci maddesinde ise Öğrencilerin okulda öğrendikleri ilmî ve fennî bilgileri uygulamalarında kullanabilmeleri için yelkenle seyir tercih edilecektir. Hatta bazı açık limanlara dahi yelkenle girilecek ve çıkılacaktır. Dar geçitlerde, limanlardan harekette, açık denizlerde ileri yol almaya mâni olacak derecede ters rüzgârların esmesi halinde ya da fevkalade durumlarda makineyle hareket edilebilir. Bu durumların dışında makineyle seyredilmeyecektir. ifadesi yer almaktaydı. Bahriye Nezâreti tarafından Japonya daki Osman Paşa ya gönderilen emirle, Japonya nın ve Çin in muhtelif limanlarında birer ay beklenip uygun rüzgârlardan istifade ederek, bu suretle kömürden de tasarrufla bir an önce İstanbul a dönülmesi buyruldu. Verilen emre göre ileri hareket tarihi 4 Eylül 1890 olarak planlanmasına rağmen, bütünleme işlerinin sarkmasıyla yaklaşık 10 gün daha gecikilmişti. d. Vatan Yolunda Yokohama limanı, 13 Eylül 1890 tarihinde yerel saatle da Ertuğrul u İstanbul a uğurlamak üzere hazırdı. Alay sancakları 45 toka edilmiş, personel çimariva 46 yerlerinde, bando güvertede marş çalarken Ertuğrul demir almaya başladı. Liman içinde bir daire çizerek tüm harp gemilerinin önünden geçti. Sahilde toplanan Japonlar hüzünle el sallayarak Ertuğrul u uğurluyorlardı. Bir Japon fırkateyni liman çıkışına kadar Ertuğrul a eşlik etti. Hava gayet güzel görünüyordu. Ertuğrul görevini tamamlamış, personel ise yurda dönüyor olmanın heyecanı içindeydi. Hareketin ikinci günü rüzgâr dirisa ederek 47 şiddetini artırmaya başladı. Hava birden karardı, bulutlar geminin üzerine çökecekmiş gibi alçaldı. Rüzgâr kulakları sağır edecek derecede vahşi vınlamalarla esmeye başladı. Dalgalarla havalanan su serpintileri görüşü kapadı, denizler coştu, kabardı. Pasifik, sakin anlamına gelen ismine hiç de yakışmayacak bir azgınlıkla kudurdukça kudurdu. Bu rüzgâr ile güneye doğru yelkenle seyredilmesi hemen hemen imkânsız bir hâl alınca, lüzum olursa makine ile seyre devam edilebileceği kararı alındı. Yalpayı azaltmaya yönelik olarak yelkenlerde ayarlamalar yapıldı. Yokohama limanından seyre çıkalı 250 deniz mili olmuştu. Kumano denizinde tayfuna yakalanan Ertuğrul, Kashinozaki fenerini pruvasında tutmaya gayret ediyordu. Rüzgâr geceye doğru şiddetini iyice artırmış, yelken kullanımının imkânı kalmamıştı. Sara yelken 48 kumandası verildi. Gece deniz iyiden iyiye kabarmış, dalgaların yüksekliği metreye çıkmış, gemi 38 derece yalpaya düşmüştü. Gemi hırpalandıkça köprüüstüne hasar raporları gelmeye başladı. Mizana direğinden çatırtılar geliyordu, kemerelerden birkaçı kırılmıştı. 49 Baştaki kaplamalar atmaya başlamıştı. Geminin aldığı su, bir yandan da tahliye edilmeye çalışılıyordu. Japonya nın Kii yarımadası kıyılarındaki Oshima burnuna mesafe 10 deniz mili kadardı. Fırtına ve karanlıktan göz gözü görmüyordu. Bu şartlar altında yapılacak en akıllıca hareket tarzı, güvenli bir limana sığınmaktı. Yokohama ya nazaran daha yakın olan Kobe ye gitmekten başka çare kalmamıştı. 50 Şu burnu bir dönebilseler, rüzgârı kıç taraftan alabilecekler ve Kobe ye ilerleyebileceklerdi. Bir yandan kömürlüğe giren sular boşaltılmaya çalışılıyor, öte yandan da makine ve kazancılar istim tutmak için elinden geleni yapıyordu. Burnun açıklarında bin yarda 51 mesafeye kadar Funagora kayalıkları uzanıyor, azalan derinlikle birlikte dalgalar daha da kabarıyordu. Ertuğrul un aldığı su yalpayı artırıyor, bir türlü Kuzey e dönülemiyor, gemi dümen dinlemiyordu. Geminin aldığı su, kazan dairesine kadar girerek kazanları söndürmüştü. 52 Bunun anlamı şuydu: Artık makine de kullanılamayacaktı ve Ertuğrul hareketten sâkıt kalmıştı. Ardından, kazanlardan birinin yatağı büyük bir sarsıntıyla çöktü ve kazan alabandaya yaslandı. 53 Osman Paşa kamarasına indi, 1 no.lu tören üniformasını giyerek tekrar köprüüstüne çıktı. Savaşa giderken subayların tören üniformalarını giymeleri, eski denizcilerin zarif âdetlerindendi. O da, bu aman vermeyen fırtınayı bir düşman olarak kabul ettiğinden, ölümü bu şekilde tam bir gurur içinde karşılamaya hazırlanmıştı. 54 Osman Paşa etrafı kolaçan ederken, Süvari Yarbay Ali Bey 55 o son ümit olabilecek kumandasını haykırarak veriyordu 56 : Alesta Ferro, Bismillah Ferro Fundo! Son çare olarak düşünülen demir atma fikri tam hayata geçiriliyordu ki geminin başından korkunç bir gürültü işitildi. Gemi dalgalarla beraber kayalıklara çarpmıştı. Ertuğrul, dalgaların vuruşuyla her çarpmada biraz daha parçalanıyor, kırılan direkler ve donanım personelin üzerine düşüyordu. İndirilmeye çalışılan filikalar ve denize atlayan personel, dalgaların darbeleriyle geminin altına giriyor, eziliyordu. İnşası 8 yıl süren, Japonya ya 11 ayda gelebilen çeyrek asırlık seyyar kale Ertuğrul un, tayfunun yarattığı dalgalarla çarptığı kayalıklarda ikiye 5

8 bölünüp tamamen parçalanarak batması yalnızca 5 dakika sürmüştü... Yöre halkı, kazadan yaralı olarak kurtulanlara fedakârca yardım etmiş, yakınlık göstermiş, âdeta seferber olmuştur. Hayatta kalan 69 mürettebatı İstanbul a götürmek üzere, Hiei ve Kongo isimli Japon gemileri; Japonya nın Shinagawa limanından 18 Ekim 1890 tarihinde ileri harekete geçmiş, Ocak 1891 de İstanbul a avdet etmiş ve Abdülhamid tarafından kabul edilmiştir. 60 Kazada ölenlerin anısına, geminin battığı yere en yakın kara parçası olan Kushimoto da bir anıt yapılmıştır. Şehitlik 21 Eylül 1890 da oluşturulmuş, ilk Şehitlik Anıtı Japonlar tarafından 1891 de dikilirken, 1929 da tadil edilmiş, aynı yıl Haziran ayında Japon İmparatoru tarafından da ziyaret edilmiştir. Türkiye tarafından 61 restore edilerek 1937 de 62 tekrar açılan anıtın önünde, her yıl düzenli olarak anma törenleri yapılmaktadır. Ertuğrul Fırkateyni YOKOHAMA KOBE Kİİ YARIMADASI JAPONYA KUSHIMOTO KUMANO DENİZİ (PASİFİK OKYONUSU) 4. Ertuğrul Şehitleri Anısına a. İcra Edilen Faaliyetler Ertuğrul un mürettebat sayısı, değişik kaynaklarda farklı olarak karşımıza çıkmaktadır. 57 Genelde; 55 subay, 24 yeni mezun teğmen, 11 sivil memur, 519 erbaş/ er olmak üzere toplam 609 mürettebat olduğu kabul edilir. 58 Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya dan İstanbul a dönüş yolunda 16 Eylül 1890 günü batması sonucunda, personelin 540 ı (13 ü önceden koleradan, 527 si kazada) şehit olmuş, 6 sı subay olmak üzere 69 u ise kazadan yaralı olarak kurtulmuştur. Ertuğrul un battığı haberi, Japonya Dışişleri Bakanlığı ndan İstanbul a gelen telgrafla, ancak 2 gün sonra öğrenilebilmiştir. Şehitlerden bir kısmının naaşları aramalar sonucu çıkarılmış ve bölgede oluşturulan mezarlığa defnedilmiştir. Ancak başta Osman Paşa olmak üzere, yüzlerce Türk denizcisinin naaşları, hâlen vatanlarından binlerce kilometre uzakta, denizin dibindedir. 59 Yöre halkı, kazadan yaralı olarak kurtulanlara fedekârca yardım etmiş, yakınlık göstermiş, âdeta seferber olmuştur. Hayatta kalan 69 mürettebatı İstanbul a götürmek üzere, Hiei ve Kongo isimli Japon gemileri; Japonya nın Shinagawa limanından 18 Ekim 1890 tarihinde ileri harekete geçmiş, Ocak 1891 de İstanbul a avdet etmiş ve Abdülhamit tarafından kabul edilmiştir. 60 6

9 Kazada ölenlerin anısına, geminin battığı yere en yakın kara parçası olan Kushimoto da bir anıt yapılmıştır. Şehitlik 21 Eylül 1890 da oluşturulmuş, ilk şehitlik anıtı Japonlar tarafından 1891 de dikilirken, 1929 da tadil edilmiş, aynı yıl Haziran ayında Japon İmparatoru tarafından da ziyaret edilmiştir. Türkiye tarafından 61 restore edilerek 1937 de 62 tekrar açılan anıtın önünde, her yıl düzenli olarak anma törenleri yapılmaktadır. Ertuğrul Fırkateyni Şehitlerini Anma Törenleri esnasında, adaya ne zaman bir Türk gelse mutlaka inceden bir yağmur yağdığı, Japonların da bu yağmurların şehit denizcilerin buruk sevinç gözyaşları olduğuna inandığı söylenmektedir. 63 İki ülkenin yakınlaşması o dönemle sınırlı kalmamış, İran-Irak Savaşı esnasında Mart 1985 te Tahran da mahsur kalan 215 Japonya vatandaşının Türk Hava Yolları nın (THY) özel bir seferiyle Türkiye ye getirilmesi, 17 Ağustos 1999 da Gölcük te meydana gelen depremin hemen ardından Japonya nın Türkiye ye gemi ve yardım malzemeleri göndermesi gibi olaylar da dostluğu pekiştirmiştir. Ayrıca hâlihazırda Japonya daki ortaokullarda okutulan tarih dersi kitabında, Ertuğrul Fırkateyni nin yaşadığı kaza ile halkın kurtulanlara yaptığı yardımlardan uzun uzadıya bahsedilmektedir. 65 Kushimato da 14 Aralık 1974 te açılan Türk Müzesinde ise; Ertuğrul fırkateyni maketi, gemideki asker ve komutanların fotoğrafları, heykelleri ile batıktan çıkarılan çeşitli objeler bulunmaktadır. Ayrıca bölgede, kaidesinde Yurtta Sulh Cihanda Sulh vecizesi yazılı bir Atatürk Heykeli yer almaktadır ün Japonya da Türkiye Yılı ilan edilmiş olmasına mütekabil olarak 66, 2010 yılı Türkiye de Japonya Yılı olarak ilan edilmiş; 67 Ertuğrul Fırkateyni nin son seyrinin 120 nci yılı kapsamında Mart 2010 tarihleri arasında Türk ve yabancı katılımcıların iştirakiyle Türk Dz.K.K.lığının koordinatörlüğünde İstanbul da Uluslararası Ertuğrul Fırkateyni Sempozyumu düzenlenmiş; 69 yapılan dalış ve kazılarda çıkarılan 828 parçadan oluşan Ertuğrul Fırkateyni Sergisi Eylül 2010 ayında Mersin de, Ekim 2010 da Bodrum da sergilenmiş, müteakiben bir çok kentimizi ziyaret ettikten sonra Japon halkına sunulmuş ve nihayetinde eserler Japonya daki Türk Müzesi ne teslim edilmiştir. 70 Aynı yıl ayrıca, darphane tarafından Ertuğrul fırkateyni hâtıra parası bastırılmıştır. 71 Kushimoto da 2011 yılında yapılan törenlere ise; Türk Deniz Görev Grubu (TDGG) kapsamında TCG Gemlik (F-492) fırkateyni iştirak etmiştir. 72 Ertuğrul fırkateyninde şehit olan Türk denizciler anısına Türk- Japon Dostluğu ve Ertuğrul Fırkateyni Şehitleri Derneği tarafından Ünye nin 73 Topyanı mevkisinde yaptırılan Ertuğrul Şehitleri Anıtı ; TCG Oruçreis (F-245) Fırkateyni nin de katıldığı bir törenle 14 Eylül 2014 tarihinde açılmıştır. 74 Ertuğrul un o dönemde tüm İmparatorluğu derin bir üzüntüye boğan trajik sonu, iki ülke arasındaki dostluğu artırmış, Türk-Japon halklarını yakınlaştırmıştır. Kültür ve dil yapısındaki benzerlikler hep yazılıp çizilmiştir. Kazadan sonraki sayısız şiir, destan, şarkı ve ağıttan biri de; Japon halkı tarafından Ertuğrul fırkateyni personeline ithaf edilen bir ağıtın düzenlemesi olan ve Dz.K.K.lığı bandosunun repertuarında yer alan Ertuğrul Şehitlerine isimli eserdir. 7

10 Türk Deniz Kuvvetlerinde gemi hizmet dışına ayrılış törenleri esnasında, gemi limandan ayrılırken ya da gemi personeli gemiyi terk ederken Ertuğrul Şehitleri Marşı çalınmaktadır yılları arasında Vietnam da 13 ayrı muharebeye iştirak etmiştir. 83 Japonya da 1 Haziran 1973 te Türk sancağı çekilerek TCG Ertuğrul adını almıştır. 84 TCG Ertuğrul (L-401); 1974 te Kıbrıs Barış Harekâtı na katılmış olup, hâlihazırda hizmetteki gemilerimizden ömrü boyunca iki harp görmüş tek gemidir. b. Ertuğrul İsmi Verilen Gemiler (1) Ertuğrul Fırkateyni Bu makalenin de asıl konusu olan Ertuğrul, Abdülaziz döneminde 1855 te İstanbul Tersane-i Amire de kızağa konulmuş ve 19 Ekim 1863 günü denize indirilmiştir. Makine ve kazanları 1864 te Londra da monte edilmiştir te İngiltere den dönerken Fransa ve İspanya ya uğramış, İstanbul a gelişinden bir süre sonra Haliç e kapatılmış, 1888 de okul gemisi olmuştur. Uskurlu ahşap bir fırkateyn olan 2344 tonluk Ertuğrul un; 76 boyu 76,2 m, genişliği 15,1 m ve draftı 77 7,1 m idi. Makine gücüyle 10 deniz mili sürate sahipti. Makine montajı için İngiltere ye gönderildiğinde top sayısı 25 den 18 e indirilmişti. 2 adet de torpido taşıyordu. Gemi, zamanına göre modern araçlarla donatılmış, elektrikle aydınlatılmıştı. Bunlar göz önüne alınarak teknenin iddia edilen çürüklüğünden başka kusuru yoktu denebilir. 78 (2) Ertuğrul Yatı Savarona yı saymazsak, donanmamızdaki yatların en zarifi, en güzeliydi. İngiltere de 30 Aralık 1903 te 79 denize indirilen ve 1904 de yurda gelen, boyu 79,2 m, genişliği 8,3 m, draftı 3,5 m olan, buharlı ve iki şaftlı, azami sürati saatte 21 deniz mili olan 900 tonluk bu yat; Kasım 1915 te nakliye görevleri için bahriye hizmetine verildi. Birinci Dünya Savaşının sona ermesiyle Saltanat Yatı, 1924 de de Cumhurbaşkanlığı Yatı niteliğini aldı. 1 Temmuz 1927 günü 80 Atatürk ü İzmit ten alarak Dolmabahçe önlerine getirdi. 81 Birçok devlet başkanı ve kralı ağırlayan Ertuğrul Yatı, 1937 de hizmet dışına çıkarıldı ve de İstanbul da söküldü. 82 (3) TCG Ertuğrul (L-401) 117,1 m boyunda bir Tank Çıkarma Gemisi (LST) olan TCG Ertuğrul (L-401); 1953 te ABD de denize indirilmiş ve USS Windham County (LST-1170) adıyla 1954 te ABD donanmasında hizmete girmiştir. c. Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya Seyrinin 125 inci Yıldönümü Çanakkale Deniz Zaferinin 100 üncü Yılı ile aynı seneye denk gelen Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya Seyrinin 125 inci Yıldönümü faaliyetleri; Japonya heyetinin Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Bülent Bostanoğlu nu 1 Ekim 2014 tarihinde makamında ziyaret etmesiyle 85 başlamıştır. Ayrıca 2015 yılında gösterime girecek şekilde Türk-Japon ortak yapımı bir Ertuğrul Fırkateyni filmi çekileceği, basında yer alan haberler arasındadır. 86 Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya seyrinin 125 inci yılında icra edilmesi planlanan etkinlikler kapsamında; Ertuğrul un Japonya ya 8

11 intikal seyrinin ve liman ziyaretlerinin bir Türk fırkateyni tarafından gerçekleştirilmesi 87, gemide görevli dalgıçlarca Ertuğrul un battığı bölgede dalış yapılarak batığa plaket bırakılması ve Japonya da icra edilecek 125 inci yıl törenlerine katılım sağlanması, İstanbul Deniz Müzesi K.lığında Eylül 2015 tarihleri arasında Türk ve yabancı katılımcıların iştirakiyle Ertuğrul un İzinde Deniz Kuvvetleri ve Diplomasi konulu bir sempozyum icra edilmesi, sempozyum süresince Deniz Kuvvetleri K.lığı/ Kuzey Deniz Saha K.lığı bandosu tarafından müzik dinletisi sunulması, Ertuğrul batığından çıkan objelerin bir kısmının Nisan-Haziran 2015 ve Eylül-Ekim 2015 aylarında İstanbul Deniz Müzesinde sergilenmesi, Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya Seyri ve Sonsuzluğa Uğurlanışı ve ABD li Oşinografi Uzmanı Prof. Robert Ballard ın Derin Deniz sergilerinin açılması ile Deniz Okullarında Ertuğrul Fırkateyni konulu konferanslar düzenlenmesi, Kushimoto kasabası ile kardeş şehir olan Mersin ve Yakakent te eş zamanlı olarak icra edilecek anma programlarına katılınması, güncelleme faaliyetleri devam eden Kushimoto Türk Müzesi nin açılışının yapılması, 125 inci yıl anısına hâtıra parası ve hâtıra pulu bastırılması, Ali Nihat Gökyiğit Vakfı tarafından her yıl geleneksel olarak düzenlenen Ertuğrul Fırkateyni Şehitlerini Anma Günü faaliyetlerine iştirak edilmesi planlanmaktadır. 88 SON SÖZ Ertuğrul Fırkateyni nin yakalandığı fırtınada kayalıklara çarpıp batması; sadece kazan borularının akıtıyor olmasına, makine ve kazanların altına denk gelen ahşap kısımların ya da direklerin çürük olmasına vb. bağlanmıştı. Japonya rotası üzerinde Süveyş Kanalı nda meydana gelen iki kazadan dolayı Ertuğrul un havuza alınmasının seyir programını iki ay geciktirdiği, bu nedenle uygun seyir mevsiminin kaçırıldığı, Singapur dan ileri harekete geçmek için Haziran ayının beklenilmemesinden dolayı gemiye fırtınalı zamanlarda seyir yaptırılarak hırpalandığı ve Japonya dönüşü için uygun mevsimin beklenilmesi tavsiyesine rağmen, fırtına zamanı seyre çıkılmasının kazaya sebebiyet vermiş olabileceği gibi hususlar göz ardı edilmişti yıl hiç seyir yapmamış olması, bölgenin gel-git ya da deniz/ hava özelliklerinin iyi tanınmaması, materyaldeki problemler, lojistik sıkıntılar, personel konuları, dönemin eğitim eksiklikleri, inisiyatif tanınmamış olması gibi hususlar çok yazıldı çizildi. Hep tek bir sebebe bağlanmaya çalışıldı kazanın sebebi. Ertuğrul fırtınaya yakalanıp batmıştı. şeklinde kısa bir cümleyle de anlatılıp geçiştirilebilirdi hâdise. Ya da bugünkü mevcut bilimteknolojiyle değerlendirilip, öngörülebilirmiş de denebilirdi. Tarihini bilmeyen ve tarihten ders almayan denizcilerin sığınacak limanı yoktur. Olup bitenleri aktarırken ya da eleştiri getirirken, incitici olmadan, objektif bir bakış açısıyla değerlendirme yapılmalı ve bu anlayışla, tarihin tekerrür etmemesi için dersler çıkarılmalı, proaktif bir yaklaşımla gerekli önlemler alınmalıdır. Gerçekçi olmak, duygusal yaklaşımdan önce gelir; çünkü doğayı kandıramazsınız. Resmin tamamına bakıldığında hiç bir kazanın tek bir sebepten olmadığı, en az bir kaç küçük ya da büyük hatanın birleştiği zaman kazalara davetiye çıkarıldığı gözden kaçmamalıdır. Bir geminin seyre ya da göreve hazırlık seviyesini tesis ve idame edebilmek; ancak Personel, Materyal ve Eğitim başlıklarının üçünde birden tamlığı dikte etmektedir. Sacayağından birinin bile eksik ya da kısa olması; sağlanan dengenin kaybolmasına ve üzerindekilerin er ya da geç devrilmesine sebep olacaktır. Ertuğrul fırkateyni; İstanbul-Japonya seyrini ve kendisine Japonya da icra edilmek üzere tevcih edilen görevi tamamlamış fakat Japonya dan İstanbul a geri intikali maalesef neticelendirememişti. Fedakâr Japon halkı ve Japonya devletinin yardımlarıyla İstanbul a geri gelen kazazedeler buruk da olsa dönüşü tamamlamaya muktedir olmuştu. Görevin maksadı dostluktu ve bu acı son, iki ülke arasındaki dostluğu yüceltmişti. Süvari Yarbay Ali Bey e, eşi Ayşe Hanım ın İstanbul dan yazdığı bir mektupta; Sana bir şişe bıraktım. Bu şişenin içinde benim gözyaşlarım var. Senden ayrı kaldığım zamanlar çok ağladım. Gözyaşlarımı bu şişenin içinde topladım. Şimdi bu şişeyi veriyorum sana, bu benden sana en büyük hâtıradır Ali. Bundan sonra bu şişeyi ömrün boyunca sakla. Bu sana olan bağlılığımın, sana olan muhabbetimin, sana olan sevdamın bir nişanıdır... diyordu. 90 İşte Süvari Ali Bey in ömrünün sonuna kadar sakladığı o şişedeki gözyaşları, deniz suyu ile daha da tuzlanmış olarak, oradaki müzede demleniyor şimdi yıl önce sonsuzluğa uğurlanan Ertuğrul un aziz şehitleri şimdi Japonya nın sevgi ve şefkatinde yatıyorlar. Türk Donanması nın Çaka Bey önderliğindeki ilk deniz savaşı olan Koyun Adaları Deniz Zaferi nden yani 19 Mayıs 1090 dan beri; Preveze de, Cerbe de, Çanakkale de; İnebahtı da, Çeşme de, Navarin de, Sinop ta; Rodos da, Portsmouth da, Odesa da; Asar-ı Tevfik te, Bezm-i Âlem de, Bandırma da, Barbaros Hayrettin de, Refah ta, Atılay da, Dumlupınar da, Kocatepe de, Ç-136 da ve tabi ki tek bir gemide en çok kaybı verdiğimiz Ertuğrul da; limandan ayrılırken kendisine mendil sallayanlara bir daha geri dönememiş olan tüm şehit denizcileri, mezarları deniz olanları saygı, şükran ve rahmetle anıyoruz, ruhları şad olsun... 9

12 ERTUĞRUL FIRKATEYNİ NİN JAPONYA YA SON SEYRİ KRONOLOJİSİ Tarih Faaliyet Açıklama 14 Temmuz 1889 Japonya ya doğru son seyrine başlamak üzere İstanbul dan demir alarak ileri harekete geçti. 26 Temmuz 1889 Port Said den Süveyş e geçti. 27 Temmuz 1889 Süveyş Kanalı nda kuma oturdu. 28 Temmuz 1889 Süveyş Kanalı nda dümen yelpazesi düştü. 30 Ağustos 1889 Süveyş te havuzlandı. 23 Eylül 1889 Süveyş ten Cidde ye ileri harekete geçti. 24 Eylül 1889 Cidde ye avdet etti. 5 Ekim 1889 Cidde den Aden e ileri harekete geçti. 7 Ekim 1889 Aden e avdet etti. 11 Ekim 1889 Aden den ileri harekete geçti. 20 Ekim 1889 Bombay a avdet etti. 27 Ekim 1889 Bombay dan Kolombo ya ileri harekete geçti. 1 Kasım 1889 Lakadiv Adaları açıklarında fırtınaya yakalandı. Seyirde onarım yapıldı. 10 Kasım 1889 Kolombo ya avdet etti. 13 Kasım 1889 Kolombo dan Singapur a ileri harekete geçti. 28 Kasım 1889 Singapur a avdet etti ve havuzlandı. 20 Aralık 1889 Kafile Komutanı Albay Osman Bey Tuğamiralliğe terfi etti. 3 Mart 1890 Singapur dan Saygon a ileri harekete geçti. 6 Mart 1890 Siyam Körfezi nde fırtınaya yakalandı. 10 Mart 1890 Saygon a avdet etti. 20 Mart 1890 Saygon dan Hong Kong a ileri harekete geçti. 25 Mart 1890 Çin Denizi nde fırtınaya yakalanarak Saygon a geri döndü ve onarım yapıldı. 8 Nisan 1890 Saygon dan Hong Kong a tekrar ileri harekete geçti. 15 Nisan 1890 Hong Kong a avdet etti. 22 Nisan 1890 Hong Kong dan Fuco ya ileri harekete geçti. 26 Nisan 1890 Fuco ya avdet etti. 10

13 10 Mayıs 1890 Fuco dan Nagazaki ye ileri harekete geçti. 22 Mayıs 1890 Nagazaki ye avdet etti. 25 Mayıs 1890 Nagazaki den Kobe ye ileri harekete geçti. 28 Mayıs 1890 Kobe ye avdet etti. Boya ve bakım yapıldı. 5 Haziran 1890 Kobe den Yokohama ya ileri harekete geçti. 7 Haziran 1890 Japonya nın Yokohama Limanı na avdet etti. 13 Haziran 1890 Kafile Komutanı Osman Paşa ve heyeti Japon İmparatoru Meiji tarafından kabul edildi. Kolera salgını nedeniyle karantinaya alındı ve neticede personelden 13 kişi hayatını kaybetti. 13 Eylül 1890 İstanbul a geri intikal kapsamında, Yokohama Limanı ndan son kez demir aldı. 16 Eylül 1890 Kumano denizinde tayfuna yakalanarak Japonya karasularında Kii yarımadasının Wakayama bölgesi Kushimoto kıyılarında Oshima burnundaki Kashinozaki feneri civarında Funagora kayalıklarına çarparak battı. 609 personelden sadece 69 kişi kurutulabildi. DİPNOTLAR 1 Bu makaledeki görüşler yazara aittir. Türk Silahlı Kuvvetleri nin görüşlerini temsil etmez. 2 Ertürk AVCI, Deniz Yarbay, Sarucapaşa Eğitim Merkezi K.lığı Deniz Eğitimi Gruplar Amirliği Grup Komutanı. 3 Türk Tarih Kurumu Kurumsal İnternet Sitesi, yılları arasında hüküm süren 34 üncü Osmanlı Padişahı yılları arasında hüküm süren Japon İmparatoru (Tam adı: Mutsuhito Meiji Tennö). 6 Erdoğan Şimşek, Dünden Bugüne Ertuğrul Fırkateyni, Deniz Basımevi, İstanbul 2006, s yılları arasında hüküm süren 32 nci Osmanlı Padişahı. 8 Dz.K.K.lığı Kurumsal İnternet Sitesi, 9 Erdal Güven, Hoşçakal Mayumi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2002, s Çetinkaya Apatay, Türk Japon İlişkileri ve Ertuğrul Fırkateyni nin Öyküsü, Deniz Kuvvetleri K.lığı Basımevi, İstanbul 2008, s Türkiye Sualtı Arkeolojisi Vakfı İnternet Sitesi, 12 Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Osman Bey; 1853 Sinop Baskınında Osmanlı Filosu Komutanı olan Patrona (Koramiral) Osman Paşa nın torunu, Ahmed Rahmi Paşa nın oğludur de doğdu, 1877 de Deniz Harp Okulu nu ikincilikle bitirdi da Osmaniye fırkateynine, 1883 te Paris Deniz Ataşeliğine atandı te Bahriye Nazırının dul kızıyla evlendi de Padişah Başyaverliğine atanarak Albay yapıldı. Japonya görevi önce Osman Bey in ağabeyi olan Albay Mehmed Raşid Bey e teklif edilmiş ancak kendisi bu görevi kabul etmemişti. Sıkıntılı bir evlilik sürdüren Osman Bey de, bu görevin iyi bir değişiklik olacağını düşünüyordu da (Ertuğrul Kafile K. iken Singapur da) Mirliva (Tuğamiral) oldu. 32 yaşında şehit olduğu 1890 daki kazada naaşı bulunamadı. (Sb. Künye Defteri No.:31,46) 14 Nurcan Bal, Süleyman Nutki Bey in Hatıraları (Kültür Yayınları Tarih Dizisi No.:37), Dz.İkm.Gr.K.lığı Basımevi, İstanbul 2003, s Erdal Güven, a.g.e., s Necmettin Olgaç, Türk Deniz Tarihi Özeti, Deniz Basımevi, İstanbul 2006, s

14 de Fransa da inşa edilmiş, 4700 tonluk zırhlı bir fırkateyndir. 13 Şubat 1913 te bir tatbikat sırasında Karadeniz de karaya oturmuş ve kurtarılamayarak batmıştır. 18 Süleyman Nutki, Resmi ve Özel Belgeler Işığında Ertuğrul Fırkateyni Faciası (Kültür Yayınları Tarih Serisi No.:65), Dz.İkm.Gr.K.lığı Basımevi, Ankara 2005, s.2 19 Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Coşkun Güngen, Denizlerdeki Türk: Bilinebilenden Osmanlı nın Sonuna Kadar (Birinci Kitap), Deniz Basımevi, İstanbul 2004, s T.C. Tokyo Büyükelçiliği Kurumsal İnternet Sitesi, 22 Ertuğrul Fırkateyninin Çıkarılması Projesi Araştırma Ekibi İnternet Sitesi, 23 Coşkun Güngen, a.g.e., s Ertuğrul Fırkateyninin Çıkarılması Projesi Araştırma Ekibi İnternet Sitesi, a.g.m. 25 Geminin İstanbul dan ayrılış günü; o zamandan yaklaşık 200 sene önceki İkinci Viyana Kuşatması başlangıcının yıldönümüne rastlamıştı. 26 Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Mayna etmek: Rüzgârın ve denizin şiddetinin azalması 29 Doğan Hacipoğlu, Tanzimattan I. Dünya Harbine Osmanlı Bahriyesi, Deniz Basımevi, İstanbul 2013, s Avdet etmek: Bir yere varmak 31 Mehmet İnal Kolburan, Deniz Kuvvetleri Dergisi, Temmuz 2005, Ceride-i Bahriye: Sayı Kolombo nun o zamanki nüfusu 300 bin civarındaydı. 33 Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Mehmet İnal Kolburan, Deniz Kuvvetleri Dergisi, Temmuz 2005, Ceride-i Bahriye: Sayı Mizana: Üç direkli yelkenli gemide en kıçtaki direk 36 Cunda: Direğin en uç kısmı 37 Toka etmek: Bir şeyi yerine kadar kaldırmak, yukarı çekmek 38 A.H.Fevzi Ilgaz, Hasene Ilgaz, Ertuğrul Fırkateyni, Türkiye Şehitlikleri İmar Vakfı Yayını, İstanbul 1990, s Ertuğrul Fırkateyni; 6 ayda bitmesi planlanan İstanbul-Yokohama seyrini ancak 11 ayda tamamlayabilmiş, Yokohama da da 3 ay kalmıştır. 40 Süvari: Gemi Komutanı, Birinci Kaptan 41 Erdal Güven, a.g.e., s Türk-Japon Dostluğu Ertuğrul Fırkateyni Şehitleri Derneği İnternet Sitesi, sehitleri.org/?page_ id= Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Çetinkaya Apatay, a.g.e., s Alay Sancakları: Resmi ve özel günlerde gemilerin direkleriyle baş ve kıç gönderleri arasına belli bir sırayla donatılan işaret sancaklarının tümü 46 Çimariva: Personelin merasim/ selamlama için belirli bir düzen içerisinde arma ve güvertede mevki almaları 47 Dirisa etmek: Bir taraftan bir tarafa dönmek, rüzgârın yön değiştirmesi 12

15 48 Sara yelken: Yelkenin sarılması/ toplanması için verilen komut 49 Süleyman Nutki, a.g.e., s İstanbul Dz. Müzesi K.lığı, Uluslararası Ertuğrul Fırkateyni Sempozyumu, Deniz Basımevi, İstanbul 2010, s Yarda: Yaklaşık 0,9 metre uzunluğunda ölçü birimi (2000 yarda=1 deniz mili=6080 fit=1852 m) 52 İddialardan biri de; uygun olmayacağı yönündeki ikazlara rağmen Japon kömürü kullanılması ve kazanların dayanma gücünün üstünde istim tutulmasından dolayı infilak ettiğidir. (23 Eylül 1890 tarihli Daily Mail Gazetesi) 53 Doğan Hacipoğlu, a.g.e., s Dz.K.K.lığı Deniz Müzeleri Kurumsal İnternet Sitesi, documents/my_files/ samples/baskin_5.pdf 55 Ali Bey, Deniz Harp Okulu mezuniyetinin ardından Feth-i Bülend gemisi Komutanlığı yapmış, İngiltere de dil eğitimi almış, Akdeniz, Kızıldeniz, Hint Okyanusu nda görevlerde bulunmuş, Nisan 1889 da Yarbaylığa terfi ettirilerek Ertuğrul Komutanlığına atanmıştır. Eski Milli Eğitim Bakanlarından Hasan Âli Yücel in dedesi ve şair Can Yücel in büyük dedesidir. 56 Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Bazı çalışmalarda da Ertuğrul un mevcudu; 54 subay, 12 yeni mezun, 12 öğrenci, 12 çavuş, 57 onbaşı, 459 er, 3 sivil toplam 609; 61 subay/ memur, 548 erbaş/ er toplam 609; 62 subay, 547 erbaş/ er toplam 609; 61 subay/ memur, 548 er toplam 609; 56 subay, 537 erbaş/ er, 6 sivil toplam 599; 56 subay, 537 er toplam 593; 55 subay, 460 er toplam 515; 56 subay, 591 er, 8 sivil teknisyen toplam 655 şeklinde değişik rakamlarla verilmektedir. 58 T.C. Tokyo Büyükelçiliği Kurumsal İnternet Sitesi, ID= Erdoğan Şimşek, a.g.e., s T.C. Tokyo Büyükelçiliği Kurumsal İnternet Sitesi, 61 Dz.K.K.lığı Kurumsal İnternet Sitesi, SehitliklerVeAnitlar.php 62 Milli Savunma Bakanlığı Kurumsal İnternet Sitesi, Sehitlikler/Yurtdisi/ yurtdisi.html 63 Erdal Güven, a.g.e., s.5 64 Kaidesiyle yüksekliği 7 metreyi bulan heykel; 1996 da Tokyo ya 300 km uzaklıktaki Kashiwazaki de açılan Türk Kültür Köyüne dikilmiş, 2005 teki Niigata depreminden sonra Ertuğrul firkateyninin battığı bölgeye yerleştirilmiştir. 65 Bu konu; Japonya nın Ankara da görevli Askeri Ataşeliğinden Türk Dz.K.K.lığına gönderilen 30 Kasım 2005 tarihli yazıda anlatılmaktadır. 66 Erol Mütercimler, Ertuğrul Faciası, 21. Yüzyıla Doğru Türkiye-Japonya İlişkisi, Alfa Yayıncılık, İstanbul Japonya Ankara Büyükelçiliği Kurumsal İnternet Sitesi, 68 İstanbul Deniz Müzesi K.lığı, a.g.e., s.3 69 Dz.K.K.lığı Deniz Müzeleri Kurumsal İnternet Sitesi, program.html 70 Ertuğrul Fırkateyninin Çıkarılması Projesi Araştırma Ekibi İnternet Sitesi, bodrum-da-ertugrul-firkateyni-sergisi72.php 71 Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü Kurumsal İnternet Sitesi, product_detail. php?content_id= Denizci Günlüğü İnternet Sitesi, html 73 Şehit olanlardan 11, sağ kalanlardan da 1 inin Ünyeli olduğu belirtilmektedir. 74 Milliyet Gazetesi İnternet Sitesi, Ertuğrul Şehitleri Anıtı, 13

16 75 Ertuğrul Gazi ( ); Oğuzların Kayı Boyu Bey i olup, Süleyman Şah ın oğlu, Osmanlı Beyliğinin kurucusu Osman Gazi nin babasıdır. Üç gemiye ismi verilmiştir. 76 Piri Reis Araştırma Merkezi, Osmanlı dan Cumhuriyet e Adları Süregelen Gemiler, Deniz Basımevi, İstanbul 2010, s Draft: Su çekimi. Batma mesafesi. Su seviyesi ile geminin en alt kısmı arasında kalan dikey mesafe. 78 Deniz Haber İnternet Sitesi, 79 Piri Reis Araştırma Merkezi, a.g.e., s Mustafa Kemal Atatürk; Milli Mücadele için 16 Mayıs 1919 da İstanbul dan ayrıldıktan sonra, ilk kez Kabotaj Kanunu nun yürürlüğe girişinin 1 inci yıldönümünde 1 Temmuz 1927 de İstanbul a geri gelmiştir. 81 İşte Atatürk İnternet Sitesi, 82 Bedri Selay, Ahşap Gemi Modelciliği, Ertuğrul Yatı, 83 NavSource Naval History İnternet Sitesi, 84 Piri Reis Araştırma Merkezi, a.g.e., s Dz.K.K.lığı Kurumsal İnternet Sitesi, 86 Deniz Haber İnternet Sitesi, üncü yıl kapsamında 1990 da da, TCG Turgutreis (F-241) Fırkateyni aynı rotadan Japonya ya gitmiştir. 88 Dz.K.K.lığı Kurumsal İnternet Sitesi, FaaliyetProgrami.php 89 Erdoğan Şimşek, a.g.e., s Erdoğan Şimşek, Vuslata Beş Kala... Gidip de Dönemeyenler: Ertuğrul, Elips Kitapları, Ankara

17 SON BELGELER IŞIĞINDA ERTUĞRUL FIRKATEYNİ NİN UZAK DOĞU SEYRİ 1 Hazırlayan Tls.Asb.Bçvş Onur Yüksel Özet: Ertuğrul Fırkateyni, Devletin zor şartlarda mücadele verdiği bir dönemde uzak denizlerde sancak-varlık göstermek üzere Temmuz 1889 da İstanbul dan yola çıkmıştır. Süveyş Kanalı nı geçmeyi müteakiben de Kızıldeniz ve Hint Okyanusu ndaki çeşitli limanlara uğrayarak Türk insanına olan sevgi ve özlemi karşılıksız bırakmamıştır. Seyahat boyunca tahammül sınırlarını zorlayan çeşitli badireler atlatan Ertuğrul ve onun fedakâr personeli, Türk bahriyelisinin azmini bayraklaştırmıştır. Tüm yaşananlara rağmen on bir ay sonra, Haziran 1890 da Japonya ya ulaşarak verilen vazifeyi başarı ile tamamlamış ve bayrağımızı ilk defa Uzak Doğu da dalgalandırmıştır. Asya nın en batısından en doğusuna uzanmış bir dostluk köprüsü olan Ertuğrul, dönüş seyrinde yaşanan talihsiz bir kazada mavi vatanın sonsuzluklarına yelken açarak geri dönmeyeceği bu son seyri ile Türk-Japon dostluğunun da nihayetsiz sembolü olmuştur. Seyir öncesi ve esnasında yaşananlara belgeler ışığında yaklaşılan bu çalışmada, kaza mahalline yakın eski bir tapınakta bulunan bir belge ile bu dostluğun temelindeki en somut örneklerden birisine de değinilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ertuğrul Fırkateyni, Türk-Japon İlişkileri, Uzak Doğu Seyri, Kaza. Üç direkli fırkateyndir gemimiz, Kimimiz bekârız, evlidir kimimiz, Gayret edin çocuklar Capanya dır yolumuz Hak selamet versin şanlı Ertuğrul a 2 Giriş Dünyanın iki uzak köşesinde bulunan Türkiye ve Japonya nın ilişkilerindeki sıcaklığın nedeni araştırıldığında bunun Ertuğrul Fırkateyni nin bir mirası olduğu görülmektedir. Bununla birlikte bazı kaynaklarda hatalı olarak yer alan bilgiler sebebiyle Ertuğrul Fırkateyni nin son seyri yıllardır tartışıla gelmekte; çeşitli araştırma ve sempozyumlara konu olmasının yanı sıra dönemin bahriye şartlarına da ışık tutmaktadır. Tarih araştırmalarında sıhhatli analizlerde bulunabilmek için olayın şekli ve mekânı kadar yaşandığı zamanı da çok önemlidir. Zira zamanı dikkate alınmayan bir hadiseyi kendi şartlarından soyutlayarak objektif bir şekilde tahlil etmek mümkün değildir. Ertuğrul Fırkateyni nin Uzak Doğu seyrini araştırırken, sadece Ertuğrul un fiziki olarak tarih sahnesinde yer aldığı yılların dikkate alınması, bütün bir resmin eksik veya hatalı olarak yorumlanmasına sebebiyet vermektedir. Ertuğrul Fırkateyni nin 14 Temmuz 1889 da başladığı ve 430 gün süren son seyri; gerek öncesinde, gerekse seyir esnasında yaşadığı teknik sıkıntıların yanı sıra, yerli ve yabancı basında oluşturulan politik atmosferden ve stratejik hesaplardan da doğal olarak etkilenmiştir. Bununla birlikte yaşadığı tüm problemlere rağmen görevini başarıyla tamamladığı, son kazada ise meteorolojik şartların galip geldiği görülmektedir. Peki, Ertuğrul un Uzak Doğu seyri sadece hüzünlü bir son ile biten sıradan bir denizcilik hadisesi olarak değerlendirilebilir mi? Söz konusu dönemin çalkantılı politik atmosferi de hesaba katılarak konuya yaklaşıldığı takdirde Ertuğrul Fırkateyni ne yüklenen misyonun yalnızca bir denizcilik faaliyeti olmaktan öte, aynı zamanda asimetrik tehditlerle mücadele eden devletin bir refleksi olduğu da görülmektedir. Seyahat Şartlarını Hazırlayan Stratejik Gelişmeler Takvimler 19 uncu yüzyılın ikinci yarısını işaret ederken, saatler de artık Osmanlı Devleti için 23:30 u göstermektedir; yani Osmanlı son dönemlerini yaşamaktadır. Dillere destan ışıltılı günleri mazide kalan Bahriye de bu dönemden payına düşeni almıştır. Günümüzde dahi yoğun tartışmalara konu olan Donanma nın Haliç Serüveni ortada iken ve onca olumsuz koşula rağmen neden ahşap Ertuğrul, o güne kadar hiçbir Türk savaş gemisinin gitmediği Uzak Doğu ya gönderildi? Bu noktada asıl dikkate değer soru ise şudur; Japonya, Osmanlı Devleti ne yakınlaşmayı neden bu kadar önemsemişti? Japonya nın dışa açıldığı 19 uncu yy.ın ikinci yarısının başından, Ertuğrul un seyahatini de kapsayacak şekilde 20 nci yy. başına kadarki süreç içinde yaşananlar kronolojik olarak göz önüne alındığında; Ertuğrul un Uzak Doğu seyrinin niçin yapıldığı veya neden yapılması gerektiği konusu açıklığa kavuşacaktır: 15

18 Komodor Perry nin Japonya harekâtı ile Amerika tarafından dış dünyaya kapalı Japonya nın açılıma zorlanması Hindistan ve Çin deki Türk ve Müslümanların ayaklanmaları Osmanlı hâkimiyetindeki Mısır da Süveyş Kanalı nın açılması ve Fransız şirketince işletilmesi İngiltere nin Süveyş Kanalı hisselerini satın alarak, kanalın koruma hakkını elde etmesi Hindistan da İngiliz İmparatorluğu nun ilan edilmesi Osmanlı-Rus Savaşı ( 93 Harbi) Ayastefanos Antlaşması ve Berlin Konferansı İngiltere nin Doğu Akdeniz in güvenliği bahanesiyle Kıbrıs ı işgali Osmanlı nın Avrupa dan çıkarılması, Rusya nın Boğazlara inmesi Japonya nın kapitülasyon sürecini tersine çevirip, dikkat çeken yükselişi İngiltere nin Mısır ı işgal ederek Süveyş Kanalı nı kontrolüne alması Süveyş Kanalı nın uluslararası gemi geçişlerine açılması İngiltere nin İki Kuvvet Standardı doktrinini 3 hayata geçirmesi Rusya nın Uzak Doğu ya yönelmesiyle Japonya için tehdidin büyümesi Rus-Japon Savaşı. Japonların savaşın galibi olmasının Osmanlı da coşku ile karşılanması. 4 Türk-Japon İlişkilerinde İlk Temaslar Dışa kapalılık döneminden henüz çıkan Japonya nın Batı dünyasını tanıma adına 1873 te düzenlenen ve Avrupa Misyonu olarak da bilinen inceleme gezisinde Prens Tomomi İwakura nın heyet kâtibi Fukuchi Genichiro nun İstanbul a uğraması ile Türk-Japon ilişkilerinde ilk adım atılmış ve bilahare Londra Büyükelçimize bir Dostluk Anlaşması önerilmiştir. Takip eden yıllarda da önce Seiki adlı okul gemisi (1878) ve ardından da çeşitli heyet ziyaretleri (1881) yapılmıştır. Osmanlı Devleti ise ilk fırsatta bu ziyaretlere karşılık verilmesinin düşünüldüğünü ilk ağızdan ifade etmiştir. 5 İlk resmî ziyaret olan, 1887 de Prens Komatsu nun Abdülhamit e Krizantem nişanını getirmesi ve buna karşılık olarak da Japon İmparatoru na bir nişan verilmesinin mümkün olup olmadığının sorulması ise Uzak Doğu seyrinin bir plan olmaktan öteye geçmesinde etkili olmuştur. 6 Uzak Doğu Seyrinin Amaç ve Hedefleri Ertuğrul un Uzak Doğu seyri, 16 ncı yüzyılın sonlarında II. Selim in emri ile Hint Okyanusu Kaptanı Kurdoğlu Hızır Reis in komutasındaki gemilerimizin Banda Aceh e yardım ve silah götürmesinden yaklaşık 320 yıl sonra bölgeye yapılan ikinci seyahattir ve devletin bu seyahatten beklediği hedefleri şu şekilde sıralamak mümkündür: > Asya coğrafyasında kök salan İngiliz İmparatorluğu nun idaresi altındaki Müslüman toplumlarda nabız yoklamak ve Osmanlı Devleti ne yönelik olumlu bir yaklaşım tesis etmek, > İslam dünyasının sadece Araplardan ibaret olmadığını, İngiliz sömürgesi altında olmalarına rağmen Osmanlı Devleti nin Asya Müslümanları üzerindeki kültürel ve dini etkisini İngiltere ve Rusya ya göstermek, > Taraflarını başta İngiltere-Rusya nın çektiği, Osmanlı aleyhine cereyan eden 19 uncu yy.ın siyasi kutuplaşma atmosferinde karşı siyasi ve diplomatik denge unsuru olarak Japonya ya destek verilebileceğini sergilemek, > Asya Müslümanlarının Hilafete bağlılıklarının güçlendirilmesi suretiyle maddi ve diplomatik desteklerini sağlamaktır ki özellikle bu son maddenin etkileri Kurtuluş Savaşı nda görülmüştür. Bu nevi stratejik hesaplar doğrultusunda Japonya ya bir gemi ile iade-i ziyarette bulunmak çok yerinde bir hamle olacak, dolayısıyla Japonya ile ilişkiler kuvvetlendirilirken, seyir boyunca uğranacak limanlar Müslüman nüfusun yoğun olduğu ülkelerden seçildiği takdirde, ilgili coğrafyadaki atmosfer de devletin politik hamleleri için önemli fikirler vermiş olacaktı. 7 Seyir İçin Ertuğrul un Seçilmesi ve Yaşanan Tartışmalar? Gönderilecek gemi; seçimi, sebep ve sonuçları itibariyle günümüzde bile tartışılmaktadır. Zırhlı bir gemi gönderilirse: Maddi külfet ağır olacak, Rusya ve İngiltere nin kuşkuları artacak, daha da önemlisi Girit ve Sisam adalarının isyanlar sebebiyle karışık olduğu böylesine kritik bir dönemde savaş kabiliyeti üstün olan zırhlı bir geminin katkılarından mahrum kalınacaktı. Fakat yelkeni ve makinesi olan bir gemi gönderilirse: Maliyet büyük oranda azalacak, yeni mezun bahriyelilere açık denizde yelken eğitimi verilebilecek, yelken eğitimi bahanesi ile de Rusya ve İngiltere nin kuşkuları giderilmiş olacaktı. Ayrıca bahse konu dönemde hem makine, hem de yelken ile seyir kabiliyeti olan mevcut gemilerimiz incelendiğinde yaşlarının Ertuğrul a yakın olduğu görülmektedir. 8 Dolayısıyla Yaşlı bir ahşap tekne tercih edildi şeklindeki tanımlamaların sadece Ertuğrul a yakıştırılması doğru değildir. Yalnızca makine ile seyir yapabilen zırhlı bir geminin böylesine uzun bir seyirde çıkabilecek arızalarının onarımı, yedek parça gereksinimi ve kömür ihtiyacının karşılanabilmesi için Osmanlı Devleti ne ait veya istenilen anda yardımcı olabilecek ileri bir üs teşkilatına ihtiyaç duyacakları gayet açıktır ki, bu münasebetle makine-yelken kombinasyonu olan bir geminin seçimi doğal olarak zorunlu olmuştur. 9 Bununla birlikte yakın zamanda pek çok savaştan çıkmış olan devletin, muhtemel bir savaş ortamında elindeki zırhlı gemileri hazır bulundurma hesapları da yelken donanımlı bir geminin tercihinde etkili olmuştur. Ertuğrul Fırkateyni ile ilgili en büyük tartışmalardan birisi de Başçarkçı Harty nin geminin arızalı oluşu sebebiyle bu seyre gön- 16

19 derilmemesi yönünde Saray a kadar bir rapor arz etmeye hazır olduğu, bunun da Bahriye Nazırı Bozcaadalı Hasan Hüsnü Paşa yı kızdırdığı ve söz konusu rapor sebebiyle tayin edildiği söylentisidir. İşin doğru olan kısmı: Harty Bey in Ertuğrul la ilişkisinin kesildiği ve yine yönetimi Bahriye Nezareti ne bağlı olan, bugünkü Denizyolları İşletmesi nin karşılığı sayılabilecek İdare-i Mahsusa nın vapurlarından birine başçarkçı olarak atandığıdır. Fakat bu tayinin sebebi olarak gösterilen ve saraya gönderildiği iddia edilen sözde belge ye dair bugüne kadar bir kanıt bulunamamıştır. 10 Bazı kaynaklarda ise Ertuğrul un Uzak Doğu seyri boyunca uğrayacağı limanların İngiltere sömürgesi altında olması ve gemide bir İngiliz personelin bulunmasının seyrin ana amaçlarından olan, devletin güç gösterisine olumsuz etki yapacağı düşüncesiyle gemiden alındığı şeklinde yaklaşımlar mevcuttur ki bu ikinci görüş daha sıhhatlidir. 11 Başçarkçı Harty nin görevden alınmasına karşılık Bahriye Nezareti, kendisinin ne sözlü ne de yazılı bir müracaatı olmadığını, gemiden çıkarılmasının sadece Ertuğrul un bünyesinde yabancı personel bulundurulmasının uygun olmadığı bildirilmiştir. Bununla birlikte Adalar Vapuru na tayininin ise Londra dan yeni gelmiş olan bu vapurun yeni sistem makinesini tanıyıp kullanabilecek bir eleman olmasından kaynaklandığını açıklamıştır. Harty nin yerine ise Miralay İbrahim Bey başçarkçı olarak atanmıştır. 12 Ertuğrul un durumu ile ilgili olarak İmalat ve Fabrikalar Komisyonu nun 27 Mayıs 1889 da Bahriye Nezareti ne sundukları raporlarda: Ertuğrul un her yönden bu yolculuğu tamamlayabilecek yeterlilikte olduğu ifade edilmektedir. 13 Ertuğrul Fırkateyni nin Genel Özellikleri Ertuğrul Fırkateyni, 1854 yılında Kırım Savaşı sırasında Taşkızak Tersanesi ne sipariş edilmiş, 1855 yılında omurgası kızağa konmuş ve yayınlanan resmî Salname ye 14 göre H.1280 [M. 19 Ekim 1863] Pazartesi günü Haliç in Taşkızak Tersanesi nde Padişah huzurunda denize indirilmiş ahşap bir fırkateyndi. Birkaç ay sonra da makine ve kazan montajıyla toplarının çeşitlendirilmesi ve modernizasyonu için İngiltere ye gönderilmiştir. 15 Ertuğrul Fırkateyni nin buhar makinesi ile donatılması sürecine bakıldığında: Bu modernleştirme çalışmaları kapsamında buharlı makine kabiliyeti kazandırılması için ilk olarak seçilen üç geminin içinde Ertuğrul Fırkateyni ile birlikte, Kosova Kalyonu ve Hüdavendigâr Fırkateyni de vardır. Bu üç gemilik grup modernize faaliyetleri için Ethem Paşa komutasında 1864 yılının Nisan ayında İngiltere ye doğru yelken açtı. 18 Şubat 1865 Southampton dan demir alarak memlekete dönüş yolculuğuna başlayan Kosova, Hüdavendigâr ve Ertuğrul yelken açarak ayrıldıkları İstanbul a bacalarından duman tüttürerek döndüler. 16 Ertuğrul Fırkateyni nin teknik özellikleri özetle şu şekildedir: Boyu : 76.2 m. Eni : 15.1 m. Derinliği : 7.1 m. Tonajı : 2344 t. Yakıt : 350 t. (Kömür) Sürati : 10 kts. Makinesi : 600 / 2200 Hp. 17 Fırkateyn Kumandalığına Padişah yaverlerinden Miralay Osman Bey in, süvariliğe ise Binbaşı Ali Bey in atandığı bildirilmiştir. 18 Mürettebatın tam sayısı hakkında Japon ve Türk kaynakları farklı rakamları işaret etmektedirler. Normal şartlarda seyir mevcudu 41 Subay, 429 Er olan Ertuğrul un Uzak Doğu seyrinde ise personel mevcudu kesin olarak tespit edilememekle birlikte 600 civarında olduğu en sıhhatli bilgidir. 19 Seyir Hazırlıkları Bahriye Nezareti bir yandan olumsuz söylentilerle, diğer yandan da Ertuğrul un teknik ve personel ihtiyaçlarının giderilmesi ile meşguldü. Askerliğin temel göstergesi olan kıyafet hususunda personele fes, kışlık, yazlık elbise ve ayakkabı temin edilmişti. Uzak Doğu ülkelerinde fes giyilmediğinden, feslerin bakımı için dışarıdan bir kalıpçı ustası da mürettebata dâhil edilmiştir. Ayrıca, yelkenle yapılan seyirlerde gemicilik ameliyeleri için personelin kas kuvveti ön plana çıkacaktı. Bu sebeple de protein ihtiyacını gidermek için personele et yedirmek şarttı. Peki, henüz konserveciliğin yapılmadığı bir dönemde, soğuk hava deposu ve buzdolabı olmayan gemide etler nasıl korunacaktı? Bu gibi durumlara çözüm olarak Bahriye de kavurma yöntemi de yaygın bir uygulama olduğu halde, Akdeniz in güneyindeki sıcak iklimlerde bunu tatbik etmek de imkânsızdı. Bahriye Nezareti ni uğraştıran bu ciddi sorun için bulunan çözüme göre: Geminin uygun bir yerinde oluşturulacak bir ağılda, birkaç canlı hayvan, beş on gün barındırılarak taze et sağlanacaktı. Bu işin teknik detayları için de Kasımpaşa Kasaphane-i Amire sinden bir kasap gemiye dâhil edilmiştir. 20 Japonya ya kadar uzayan bu seyahatte yeni haritalara da ihtiyaç duyulmuştur. Bu yüzden Hint Okyanusu nun doğu sahillerini, Çin ve Japon Denizlerini ve çevrelerini gösteren haritalara ihtiyaç vardı. Bahriye Bakanlığı nın ilgili birimlerinde ise bu haritalar mevcut olmadığından sipariş verilerek seyre yetiştirildi. Ayrıca, haritaların yanı sıra, hassas kronometreler, sekstant aletleri, barometreler vb. gibi seyir yardımcısı aletleri ile birlikte, Asya nın doğu ve güney sahilleri hakkında her türlü bilgiyi veren Rehber-i Derya isimli seyir kılavuzu kitapları (Pilot Books) da temin edilerek seyir hazırlıkları büyük ölçüde tamamlanmıştır. Fırkateynin Resmi Veda Töreni ve Yolculuğun Başlaması Japonya seyri öncesinde, gidiş amacı ve seçimi ile ilgili çok hararetli tartışmalara konu olan Ertuğrul Fırkateyni; seyir hazırlıklarını tamamladıktan sonra, 14 Temmuz 1889 [R. 01 Temmuz 1305] Pazar günü, bağlı bulunduğu Haliç teki şamandırasından halatlarını fora ederek Japonya ya doğru ileri harekete geçmiştir. Ertuğrul Süvarisi Yarbay Ali Bey in torunu Hasan Ali Yücel 21 Ertuğrul un İstanbul dan ayrılışını annesinden şöyle aktarmaktadır; 17

20 Sultan Selim den Haliç tabak gibi görünürdü. Ertuğrul da Kasımpaşa da Divanhane önünde duruyordu. Hasta, lohusa döşeğinde yatan annemden başka bütün ev halkı, pencerelerde gemiyi seyrediyorduk. Öğle üzeri bir de baktık, gemi hareket etti. Bütün askerler güvertede, mızıkalar Ey Gazileri çalıyor. Yelkenleri açılmamış gemi çarkını işleterek yürüyordu. Bayraklarla donatılmıştı. Zannettik ki Beşiktaş önünde duracak, Hâlbuki Sarayburnu önünden kıvrılınca işi anladık. O zaman halk köprüye, deniz kenarlarına toplanmış, sesler, bağrışmalar bizim konağa kadar geliyordu. Hepimizde bir ağlama Böyle gittiler. 22 Çanakkale Boğazı Geçişi ve Marmaris e İntikal Gelibolu önlerine varıldığı zaman tüm personel tören için muntazam sıralar halinde güvertede toplanmıştı. 500 yıllık bir gelenek gereği, top atışıyla Rumeli ye geçen ilk Türk komutanı olan Süleyman Paşa selamlanarak Marmaris e doğru seyre devam edildi. 06 Temmuz 1305 Hakikatli hanımcığım; Şaka maka bu akşam gelirim, yarın gelirim diyerek gayet güzel hava ile bil âfiye Marmaris limanına muvasalat ettik. Buradan yine şaka maka Port Said e ve oradan da Japonya ya, Mevla ihsan ederse gideceğiz Port Sait e Varış ve Süveyş Kanalı Geçişi İstanbul dan yola çıkan Ertuğrul, Marmaris Limanı na, oradan Süveyş e gelmiş, Kanal geçişi için sıra beklerken Port Sait te bir gece kalmıştır. Ertuğrul; İstanbul dan hareketinden 12 gün sonra, 26 Temmuz 1889 Cuma günü kılavuz da alarak sabah saatlerinde kanala giriş yapar. Kural gereği: Ertuğrul Fırkateyni kanala girişten önce kılavuz kaptan almak zorundadır. İsmailiye den gelen kılavuz kaptan ve İngilizlerin yönetimindeki kanal idaresinin kuralları tam anlamıyla, Ertuğrul un başına getirmedik aksilik bırakmayacaktır. Süveyş te Yaşanan İki Kaza: Temmuz 1889 Ertuğrul un kanal geçişine başladığı 27 Temmuz da talih yüzüne gülmüş ve karşı yönden gelen gemi pek az olmuştu. Sahildeki işaret istasyonunda karşı yönden gemi geldiğini gösteren işaret flaması çekilmemişti. Gemi kılavuzun yönetiminde beş, altı millik bir süratle Acı Göl de, kanal içinde ilerliyordu ve her şey yolundaydı. Fakat birdenbire geminin yavaş yavaş süratten düştüğü ve nihayet durduğu hissedildi. Ertuğrul kuma oturmuştu! Gelen iki güçlü römorkör Ertuğrul u çektilerse de kurtaramadılar. Geminin demir ve zincirleri de geçici olarak dubaların üzerine nakledildi. Bütün bir gece boyunca bu işler ancak tamamlanarak, ertesi sabah gemi kurtarılmıştı Temmuz da yola devam edilirken İşaret istasyonlarından birine yaklaşıldığında, ileriden bir geminin gelmekte olduğuna dair işaret verildiği görüldü. Çaresiz, her gelen gemi yaklaştığı zaman Ertuğrul, filikalarla kılavuzun gösterdiği yerlere halat veriyordu. Sahilden uzaklaşıp kanal ortasına doğru açılmaya başlanmıştı ki pervanenin bir cisme temas ettiği hissedilerek, hafifçe sarsıldı. Sarsıntının mahiyetini öğrenmek için yapılan muayenede; dümenin su hattının üzerinde kalan bileziğinden kırılarak denize düştüğü, kıç bodoslamasının da büyük bir kısmıyla parçalandığı anlaşıldı. Bu şekilde seyretmek mümkün değildi. Artık gemi dümensizdi ve kıç bodoslaması da hasarlıydı. Ertesi gün dalgıçlar tarafından kanalın dibi araştırılarak, dümen ve kıç bodoslama parçası bulundu. Kanal idaresi Ertuğrul a yardımdan ziyade, kanal trafiğini aksatmamak düşüncesiyle gönderdiği maçunanın yardımıyla dümen çıkarılarak geminin bordasına asıldı. Dümen yelpazesinin bulunup gemiye alınması problemi çözmüyordu. Fakat Türk bahriyelisi için bu arıza azme engel olamazdı! Gemiyi tamir için İskenderiye den yerli ve yabancı ustalar, mühendisler getirildi. Gerekli tamirat yapıldı fakat geminin havuza da alınması gerekiyordu. O esnada havuzun dolu olması sebebiyle uygun mevsim rüzgârlarının kaçırılmaması için Yıldız, Mısır da fevkalade Başkomiser olarak görev yapan Gazi Ahmet Muhtar Paşa ya bir telgraf göndererek nüfuzunu kullanması istenmiştir. 25 Ertuğrul, Süveyş e varışından ancak bir ay sonra (30 Ağustos ta) havuza girebildi. Onarım işleri de 30 Ağustos tan 21 Eylül e kadar geçen üç haftada tamamlandı. Ertuğrul 23 Eylül 1889 da Süveyş ten ayrılmıştır. 26 Ertuğrul un süvarisi Ali Bey eşine gönderdiği mektupta; geminin güzelce tamir olduğunu, hatta İstanbul da yapılmayanları bile yaptıklarını, sadece kazanların biraz akıttığını ve onun da bir zararının olmadığını yazmaktadır. 27 Cidde-Aden-Bombay Seyri 28 Havuzdan inişini müteakip seyre devam eden Ertuğrul, önce Cidde ye uğrayarak 29 kömür ikmali yapmış, buradan hareketle 7 Ekim de Aden Limanı na intikal etmiştir. Aden den kömür ikmalini müteakip 10 Ekim de Kolombo ya doğru ileri harekete geçilmiştir. 30 Başlangıçta, direkt olarak Seylan Adası ndaki Kolombo ya intikal etmek düşünüldüyse de bu mesafe 2100 mil gibi oldukça uzun bir mesafeydi. Bu düşüncelerle bir ara limana uğramak zorunluluğu doğdu. Bombay Limanı na uğramanın en akılcı hareket olacağı düşünüldüğünden, rota ona göre değiştirildi. Ertuğrul Hint Okyanusu ndaydı, hem de Ekim ayında Personel ilk kez yağmurun bu kadar şiddetle yağabileceğini bu seyirde görmüştü. Yağmur başladığında yelkenleri sarıp makine kumandasına geçmek personel için tam anlamıyla bir eziyetti. Ekim ayının ortalarına gelinmişti ve Ertuğrul 12 derece kuzey enlemi üzerinde, genel doğu rotasında seyrine devam ediyordu. Hint Okyanusu nda poyraz ticaret rüzgârları esmezdi. Güneydoğu yönünden, keşişlemeden esen ticaret rüzgârlarının zamanı da Aralık ile Temmuz ayları arasıydı. Aslında geminin hareketi için en uygun rüzgâr da arada esen bu rüzgârlardı. Ama bu rüzgârlar da Ekvator un güneyinden eserdi. Geminin bu enlemlere kadar inmesi de bahis konusu olamazdı. Bu yüzden ticaret rüzgârlarından yararlanmak olanağı da yoktu. Bu rüzgârlara ticaret rüzgârı adı verilmesi bunların belirli zamanlarda aylarca aynı yönden ve devamlı olarak esmelerindendi. Hint Okyanusu nda ticaret rüzgârları kadar olmasa bile yine de muntazam esen mevsim rüzgârları da vardı. Lodos 18