Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeynîler

Transkript

1

2 Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeynîler DOÇ. DR. REŞAT ÖNGÖREN insan yayınları: 381 irfan ve tasavvuf dizisi: 49 birinci baskı: istanbul, ekim 2003 isbn X tarihte bir aydın tarikatı zeynîler doç. dr. reşat öngören içdüzerı insan kapak düzeni rıdvan kuyumcu baskt-cilt kurtiş matbaası insan yayınları keresteciler sitesi, mehmet akif cad. kestane sok. no: 1 merter/istanbul tel: faks: ,07 insan@insanyayinlari.com. tr insan yayınlan

3 DOÇ. DR. REŞAT ÖNGÖREN 1963 yılında Ünye'de doğdu yılında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ni bitirdi. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü Tasavvuf Tarihi Bilim Dalı'nda 1990'da Yüksek Lisans'ını, 1996'da da Doktora'sını tamamladı yılında Londra'da bir yıl süreyle başta Biritish Museum India Office Library and Records olmak üzere değişik kütüphanelerde sahasıyla ilgili araştırmalar yaptı yılları arasında TDV İslâm Araştırmaları Merkezi'nde (İSAM) Tasavvuf araştırmacısı olarak çalıştı. Ayrıca İSAM'ın çıkarmakta olduğu İslam Ansiklopedisi'nin (DİA) te'lif heyetinde yer aldı. Ocak 2001'de İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ne Yardımcı Doçent olarak atandı. Kasım 2001'de Doçent oldu. Halen aynı fakültede öğretim üyesi ve Tasavvuf Anabilim Dalı Başkanı olarak görevini sürdüren Öngören'in Osmanlılar'da Tasavvuf: Anadolu'da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ isimli bir eseri İz Yayınları arasında çıkmıştır (İstanbul 2000). ) İçindekiler KISALTMALAR 7 ÖNSÖZ 9 GİRİŞ: ZEYNİLİĞİN DOĞUŞU. 11 I. ZEYNÎLİĞİN SİLSİLESİ 11 II. ZEYNİLİĞİN KURUCUSU ŞEYH ZEYNÜDDİN HÂFİ 14 A. Zeynüddin Hâfî'nin Horasan'da Kurdurduğu Tekkeler 17 B. Zeynüddin Hâfî'nin Yöneticiler ve Diğer Tarîkat Mensuplarıyla İlişkileri 18 C. Zeynüddin Hâfî'nin Zeynîlik Prensiplerini Ortaya Koyduğu Eserleri 19 BİRİNCİ BÖLÜM ZEYNÜDDİN HÂFÎ'NİN HALÎFELERİ VE ZEYNİLİĞİN YAYILIŞI I. ZEYNÎLİĞİN HORASAN BÖLGESİNDE YAYILIŞI 33 A. Muhammed Tebâdegânî Derviş Muhammed Bîhre Derviş Seyyid Hasan Mevlânâ Vecîhüddin Derviş Muhammed Gâzergâhî Ali Şir Nevâî 38 B. Sadreddin Revvâsî 39 C. Derviş Ahmed Semerkandî 40 D. Mahmud Hisârî 45 II. HİCAZ BÖLGESİ İLE SÛRİYE VE MISIR'DA YAYILIŞI 47 A. Şeyhü'l-harem Abdülmu'tf Mağribî ve Mekke'de Zeyniyye Tekkesi 47 B. Ebulfütûh Nûreddin Ahmed ve Medine'de Zeyniyye Tekkesi 50 C. Mevlânâ Muhammed Horasânî ve Mekke-Medîne-Halep Hattı.. 56

4 D. Abdlilkerîm Halîfe ve Halep'te Zeyniyye Tekkesi 58 E. Seyyid Safiyyüddin Îcî ve Hicaz-Sûriye-Mısır Üçgeni 60 F. Ahmed b. Fakih Ali Dimyâtî ve Salâhiye-Siryakosa Hânkâhları G. İbnü'l-Hümâm ve Eşrefiyye-Şeyhûniye-Müeyyediyye Hânkâhları 65 H. Emînüddin Aksarâyî ve Mısır'ın Medrese-Dergâhları 68 KISALTMALAR IH. ZEYNİLİĞİN ANADOLU VE RUMELİ'DE YAYILIŞI 69 A. Şeyh Muhammed 69 B. Abdürrahim Rûmî/Merzifonî 71 C., Abdüllatîf Kudsî/Makdisî Muslihuddin Halîfe ve Edirne'de Zeyniyye Tekkesi Şeyh Sinan Ferevî ve Ferecik'te Zeyniyye Tekkesi Molla Fenârî Mevlâ Musannifek Tâceddin İbrâhim Karamânî ve Bursa Zeyniyye Hânkâhı Pîrî Halîfe Hamîdî ve Eğirdir'de Zeyniyye Tekkesi Âşıkpaşazâde ve  ık Paşa Külliyesi Şeyh Vefâ ve Vefâiyye-i Zeyniyye 130 D. Diğer Zeynîler 159 İKİNCİ BÖLÜM ZEYNÎLİĞİN ÂDÂBI VE ÖZELLİKLERİ I. Şeyhe Bîat ve Tarîkata Giriş 170 II. Şeyh-Mürid İlişkisi, Râbıtk ve İstimdât 172 III. Zühd Anlayışı, Seyru Sülük ve Nefis Terbiyesi 175 IV Zikir Şekli ve Evrâd 178 V Mürîdin Yirmi Dört Saati ve Halvet Hâli 181 VI. Şerîat-Hakîkat Birlikteliği ve Ehl-i Sünnet Çizgisi.187 VII. Tevhid Anlayışı: Vahdet-i Vücûd ve Vahdet-i Şühûd 189 SONUÇ: ZEYNİLİĞİN TESİRİNİ YİTİRİŞİ 195 BİBLİYOGRAFYA 203 İNDEKS 215 BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies DBİA Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi DI Der islam DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İA İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı yayını İAD İslâm Araştırmaları Dergisi/Turkish Journal oflslamic Studies KAM Kubbealtı Akademi Mecmuası. OA Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies TD Târih Dergisi TM Türkiyat Mecmuası TTEM Türk Târih Encümeni Mecmûası VD Vakıflar Dergisi

5 ÖNSÖZ tkisini asırlar boyu devam ettiren tasavvuf ekolleri olduğu gibi, belli bir süre etkili olduktan sonra târihteki yerini alan ekoller de vardır. Araştırmamızın konusunu teşkil eden Zeynılik, XV Yüzyılda ortaya çıkışının ardından kısa sürede üç kıtaya yayılarak halkla birlikte üst düzey âlim ve yöneticilerin de dikkatini çekmeyi başardığı halde, iki asır sonra tesirini yitirmiş olan ekollerdendir. Ortaya çıktığı Herat şehrinden Horasan, Anadolu, Rumeli, Ortadoğu, Hindistan ve Kuzey Afrika'ya yayıldığı tesbit edilen bu ekolün bugün izine pek rastlanmamaktadır. Zeynîliğin târih içindeki rolünün bu çalışmayla gün ışığına çıkarılmış olması, kanaatime göre tasavvuf târihine olduğu kadar ilmiye ve siyâset târihlerine de önemli katkılar sağlayacaktır. Faal olduğu asırlarda aydınlar ve bürokratların gözdesi haline gelen Zeynılik hakkında şimdiye kadar Ö. T. İnançer- M. B. Tanman ortak imzasıyla yayınlanan Türkçe bir ansiklopedi maddesi (DBÎA, VII, ) ve Alman Türkolog H. J. Kissling tarafından hazırlanan Almanca bir makalenin ("Einiges über den Zejnîje Orden im Osmanischen Reiche", Der islam, XXXIX [1964], s ) dışında müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmalarda da tarikatın yalnızca Osmanlı

6 topraklarındaki serüveni özetlenmiştir. Ayrıca Kissling'in makalesinde bir takım yanlışlıkların yanı sıra kasıtlı saptırmaların olduğu da dikkat çekmektedir. Bu tür yanlışlıklara ve saptırmalara yeri geldikçe elinizdeki araştırmada işaret edilmiştir. Eserin giriş kısmında Zeynîliğin kurucusu Şeyh Zeynüddin Hâfî ve ona ulaşan tarîkat zinciri üzerinde durulmuş, böylece ekolün ana tarikatlardan hangisi ya da hangilerinin neşvesine sahip olduğu gösterilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde Hâfî'nin halîfeleri vasıtasıyla ayrı ayrı devam eden sisilelerin yayıldığı coğrafyalar tesbit edilmiş ve buralarda kurulan tekke, zâviye, câmî, medrese vb. kurumlardaki tarîkat faaliyetleri kaydedilmiştir. Bu sırada çoğu ilm-i zâhire de vâkıf olan şeyhlerin eserlerine; husûsiyle tasavvufî mahiyette olanların muhtevasına işâret edilmiştir. İkinci bölüm Zeynîliğin tasavvuf ekolleri arasındaki yerini gösteren özellikleri ve âdâbma ayrılmıştır. Bu bölümde başta Zeynüddin Hâfî olmak üzere ileri gelen Zeyniyye mensuplarının eserlerinden yararlanılmıştır. Sonuç kısmında ise Zeynîliğin neden uzun süre etkisini sürdüremediği husûsu üzerinde durulmuştur. Böyle bir eserin ortaya çıkmasında özellikle kıymetli hocam Prof. Dr. Mustafa Tahralı ile değerli Osmanlı tarihçisi Prof. Dr. Mehmed İpşirli'nin tavsiye ve teşviklerinin önemli etkisi olmuştur. Her ikisine de içten saygılarımı ve teşekkürlerimi sunmak isterim. Çalışmam sırasında muhtelif yardımlarını gördüğüm değerli meslekdaşlarım Doç. Dr. Şükrü Özen ile Dr. Necdet Tosun'a da burada şükranlarımı arzetmeliyim. Ayrıca eserin neşrini üzerine alan İnsan Yayınları'na da müteşekkirim. Daha başka çalışmalar için Allah'tan "gayret" ve "tevfik" niyaz ediyorum. Zira gayret de O'ndan tevfik de... Doç. Dr. Reşat ÖNGÖREN Büyük Çamitca/Üsküdar 28 Şubat 2003 GİRİŞ ZEYNİLİĞİN DOĞUŞU I. ZEYNÎLİĞİN SİLSİLESİ /^eynîlik ana tarikatlardan Sühreverdiyye'nin bir kolu olup, adını kurucusu Zeynüddin Hâfî'den almıştır. Şeyh Zeynüddin'in tarîkat silsilesi Şeyh Nûreddin Abdurrahman Şibrîsî (veya Şirsî) Mısrî > Şeyh Cemâleddin Yûsuf Acemî Gûrânî > Şeyh Hüsâmeddin Hasan Şimşîrî > Şeyh Necmeddin Mahmud Isfehânî > Şeyh Nûreddin Abdüssamed Natanzî vâsıtasıyla Sühreverdiyye tarikatının kurucusu Şihâbüddin Ömer Sühreverdî'ye ulaşır. 1 Bü silsile tesbit edilebildiği Lamiî Mahmud Çelebi, Nefehâtü'l-üns tnin hazarâti'l-kuds Tercümesi, İstanbul 1980, s. 551, ; Safâyî, Manzûme-i Vasâyâ-yı Şeyh Vefâ, Süleymâniye Ktp., Ayasofya, nr. 2154, vr. 17b, 18b; Taşköprîzâde Isâmüddin Ahmed, eş-şekâiku'n-nu'mâniyye fî ulemâi'd-devleti'l-osmâniyye (nşr. Ahmed Suphi Furat), İstanbul 1985, s. 68; Nev'îzâde Atâî, Hadâiku l-hakâik fî tekmileti'ş,- Şekâik (nşr. Abdülkadir Özcan), II, İstanbul 1989, s. 63; Baldırzâde Mehmed, Vefeyâtnâme, Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1381, vr. 119b-120a; Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî, es-simtu'l-mecîd fî selâsili ehli'l-bey'ati ve ilbâsi'l-hırkati ve't-tasavvufi ve sülûki ehli't-tevhîd, Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1197, vr. 33a-b, 44a; Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü'l-fuâd fi'l-mebdei ve'l-meâd, İstanbul 1288, s ; İsmâil Beliğ, Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve

7 kadarıyla ilk önce Zeyniyye ricâlinden Şeyh Vefa'nın (Muslihuddin Mustafa;, Ö.896/1491) kayıtlarını esas alan Nefehât mütercimi Lâmiî Çelebi (Ö.938/1531) ile 2 Vefâ'nın mürîdi Şâir Safâyî tarafından kaydedilmiştir. Safâyî gibi Lâmiî Çelebi de Şeyh Vefâ ile görüşme imkânı bulmuş olan dönemin önemli müellif-mutasavvıflarındandır. Aynı silsile Şekâik müellifi Taşköprîzâde tarafından da değiştirilmeden kaydedilmiştir. Bununla birlikte Nefehâtü'l-üns'de Şihâbüddin Sühreverdî'nin halîfelerinden birinin Necîbüddin Ali olduğu, Nûreddin Natanzî'nin de Necîbüddin Ali'nin yanında yetiştiği ifâde edilmiş, 3 daha sonraki kaynaklardan Atâî Zeyl'i, es-simtu'l-mecîd, Semerât, Tıbyân, Mirâtü'l-mekâstd, Tabibzâde'nin Silsilenâme\\ ve Vassâf'ın Sefine'sinde verilen silsilelerde Şihâbüddin Ömer Sühreverdî ile Nûreddin Abdüssamed Natanzî arasına Necîbüddin Ali b. Bozguş Şirâzî de konulmuştur. 4 Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân, Bursa 1302, s (Nâşir tarafından sayfa kenarına kaydedilmiştir); Kemâleddin Harîrîzâde, Ttbyânü vesâili'lhakâik fi beyâni selâsili't-tarâik, Süleymâniye Ktp., Fatih, nr. 431, II, 102a, 107a-b; Ahmed Rif'at, Mir'âtü'l-mahâsıd fîdef'i'l-mefâsid, İstanbul 1293, s ; Mehmed Şemsüddin, Bursa Dargahları Yâdigâr-ı Şemsî I-ll (nşr. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy), Bursa 1997, s. 366; Tabibzâde Derviş Mehmed Şükrü b. İsmail, Silsilenâme-i Aliyye-i Meşâyih-i Sûfiyye, Hacı Selim Ağa Ktp., Hüdayî Efendi, nr. 1098, vr ; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yt Ebrâr, Süleymâniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2306,1, 263. Güldeste, Tibyan, Tabibzade'nin Silsilenâme'sı ve Sefîne'de Nûreddin Abdüssamed'in nisbesi "Natanzî" yerine "Nazîrî" şeklinde kaydedilmiştir. "Hüsâmeddin Hasan Şimşîrî" de Nuruosmâniye Kütüphânesi'nde bulunan (nr. 2650) bir yazmadaki silsilede "Tâcüddin Hasan Şimşîrî" (vr.4a), Güldeste'de "Hüseyin Şimşîrî", Mir'atü'lmakâstd ile Sefîne'ât "Hüseyin Hüsâmeddin" şeklinde kaydedilmiştir. 2 Şeyh Vefa'nın kendi eliyle yazdığı silsileden istinsah edilmiş bir nüsha Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphânesi'nde bulunmaktadır (Hakses, nr. 355, vr. 16b). 3 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s , bk. 1 nolu dipnotta gösterilen yerler. Zeyniyye'nin Nuruosmâniye Kütüphânesi'nde bulunan bir yazmada (nr.2650) kaydedilen Abdürrahîm Rûmî'ye ka-. dar gelen bir silsilesinde de (vr.2b-4b) Necîbüddin Ali'ye yer verilmiştir. Burada şeyhin adı Ali b. Buzgaş (Bozguş değil) şeklinde harekelenmiştir. Yukarıda Şihâbüddin Sühreverdî'ye kadar kaydedilen silsile, içinde Cüneyd-i Bağdâdî'nin de bulunduğu diğer meşâyihle birlikte Hz. Ali'ye ulaşmaktadır. Bu sebeple Şeyh Vefâ silsileyi Sühreverdiyye-i Cüneydiyye-i Aleviyye diye kaydetmiştir. 5 Yine Zeyniyye ricâlinden olan Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî'nin kaydettiği tarîkat silsilesi ise Veysel Karam vâsıtasıyla hem Hz. Ali'ye hem de Hz. Ömer'e ulaşmaktadır. Bu silsilede ayrıca İbrahim b. Edhem de vardır. Cüneyd-i Bağdâdî'den îtibâren yukarıya doğru silsile şu şekilde devam etmektedir: Cüneyd-i Bağdâdî > Cafer el-huzzâî > Ebû Ömer Istahrî > Ebû Turab Asker b. el-hıssîn Nahşebî > Şakîk Belhî > İbrâhim b. Edhem > Mûsâ b. Yezid er-râî > Üveys el-karanî > Ömer b. Hattâb / Ali b. Ebî Tâlib. 6 Zeyniyye'nin bir de içinde Cüneyd-i Bağdâdî bulunmayıp Abdülkâdir Geylânî'nin yer aldığı Hz. Ebû Bekir'e varan bir silsilesi vardır. Bu silsileye göre Şihâbüddin Sühreverdî'nin şeyhi olan Ebunnecib Sühreverdî, Kâdiriyye'nin kurucusu Abdülkâdir Geylânî'den hilâfet almıştır. 7 Bu durumda mezkûr silsileyi Sühreverdiyye-i Kâdiriyye-i Bekriyye şeklinde isimlendirmek mümkündür. Zeynüddin Hâfî'nin şeyhi Abdurrahman Şirsî'nin Rifâiyye tarikatından da hilâfeti bulunması sebebiyle Zeyniyye'nin aynı zamanda Sühreverdiyye ve Rifâiyye'yi cem eden bir tarîkat olduğu belirtilmektedir. 8 Rifâiyye'nin kurucusu Seyyid Ahmed Rifâî'ye ulaşan Zeyniyye silsilesi şu şekilde kaydedilmiştir: Şeyh Zeynüddin Hâfî > Şeyh Abdurrahman Şirsî > Şeyh Zahîruddin İsa Mısrî > Şeyh Abdüsselâm Kuleybî > Şeyh Ebulfeth İbrahim b. Ömer b. Ebulferec Fârûkî Vâsıtî > Seyyid Ahmed Rifâî. 9 Halvetiyye Tarîkatı'nın önemli kaynaklarından Lemezâfda ise Zeyniyye ricâlinden Abdüllatff Mahrûk'un (ö. 1009/ ) silsile- 5 Lâmiî, a.g.e., s Kuşâşî, es-simtu'l-mecîd, vr. 44a-b. 7 Lâmiî, a.g.e., s. 562; Safâyî, Vasâyâ, vr. 18b; ayrıca bk. Mir'atü'l-makâsıd, s Tibyân, II, 107b; Vassâf, Sefîne, I, Tibyân, II, 59b-60a; Vassâf, Sefîne, I, 264.

8 si Şihâbüddin Ömer Sühreverdî'nin şeyhi Ebunnecîb Sühreverdî'ye kadar kaydedilmiş ve bu zat vasıtasıyla Zeyniyye silsilesinin Halvetiyye ile birleştiği ifâde edilmiştir. 10 II. ZEYNÎLİĞİN KURUCUSU ŞEYH ZEYNÜDDİN HÂFİ Zeynîlik "Zeynüddin Hâfî" diye meşhur olan Ebu Bekir b. Muhammed b. Muhammed b. Ali tarafından kurulmuştur (1356) yılında Horasan'ın Hâf şehrinde dünyaya gelen Şeyh Zeynüddin, Hicrî sene hesabıyla 81 sene gibi uzun ve bereketli bir ömür sürdükten sonra 2 Şevval 838'de (1 Mayıs 1435) Herat'ta vefat etti. Önce Mâlin köyünde defnedildi ise de daha sonra kabri Dervişâbâd'a nakledildi. 12 Ali Şir Nevâî Nefehaf a yaptığı tercümede şeyhin buradan da Herat'ta bulunan Iydgâh'a (Iydgâh-ı Herat) nakledildiğini ve mezarının yanına büyük bir imârethâne yapıldığını ilâve etmektedir. 13 Zeynüddin Hâfî yetişme döneminde Mâverâünnehir, Horasan, Azerbaycan, Irak, Şam, Mısır, Hicaz bölgelerinde pek çok âlimden ders al- 10 Mahmud Cemâleddin Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye [nşr. Mehmed Serhan Tayşî], İstanbul 1993, s Bazı yerlerde Zeyniyye'nin Halvetiyye'nin bir kolu olduğu şeklindeki ifâdeler bu sebeple olmalıdır. 11 Bâzı kaynaklarda şeyhin adı "Ebu Bekir b. Muhammed..." yerine "Ebu Bekir Muhammed..." şeklinde kaydedilmişse de, Hâfî gerek bâzı eserlerinin başında gerekse halîfelerine verdiği icâzetnâmelerde adını yukarıda belirtildiği gibi yazmıştır. 12 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 550; Taşköprîzâde, eş-şekâik s Ali Şir Nevâyî, Nesâyimü'l-mahabbe min şemâyimi'l-fütüvve (haz. Kemal Eraslan, Doktora tezi), İstanbul 1979, s. 318; ayrıca bk. Emir Seyyid Abdullah, Mezârât-ı Herat (nşr. Fikri Selçûkî), Kabil 1344 hş., s. 89 (Emir Seyyid Abdullah tarafından 1459'da kaleme alınan bu esere daha sonra 1784'te Ubeydullah b. Ebû Saîd Herevî tarafından, 1931'de Muhammed Sıddîk Herevî tarafından ilâveler yapılmış, en son eseri neşre hazırlayan Fikri Selçûkî tarafından da genişçe bir tâlîkât ilave edilerek hepsi birarada yayınlanmıştır); Mecdî Mehmed Eferidi, Hadâiku'ş-Şekâik (eş-şekâiku'n-nu'mâniyye tercümesi, nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 92. mış ve bir çok şeyhin sohbetine katılmıştır. Onun istifâde ettiği âlimler arasında Celâleddin Fazlullah Tebrîzî, Celâleddin Ebu Tâhir Ahmed Hocendî el-medenî, Sadreddin Ebulberekât Ahmed b. Nasrullah Kazvînî, İbnü'l-Cezerî ve Zeynüddin Irakî gibi zâtlar vardır. Zeynüddin Irakî'den Medine'de İmam Nevevî'nin Kırk Hadis'ini okumuş, ayrıca adı geçen âlimlerin tamâmından icâzet almıştır. 14 Bunların yanı sıra Şihâbüddin Seyrâmî 15 ve Şerif Cürcânî er-razî'den de ders okuduğu anlaşılmaktadır. 16 Sohbetlerine katılıp feyz aldığı şeyhler ise Şihâbüddin Bistâmı, Şerîfüddin İskenderî, Tâyebâdî [Zeynüddin Ebû Bekir], Şihâbüddin Ahmed Fernevî, 17 Kemâl Hocendî, İsmail Sîsî ve son olarak kendisinden icâzet aldığı şeyhi Nureddin Abdurrahman Mısrî'dir. Zeynüddin Hâfî Tebriz'de faaliyet gösteren Şeyh Kemal Hocendî'nin bir müddet hizmetinde bulunduktan sonra Şeyh İsmâil Sîsî'nin hizmetine girmiş ve bu zâtın tavsiyesi üzerine de Mısır'a giderek Şeyh Nureddin Abdurrahman ile buluşmuştur. 18 Hâfî şeyhe mürid olma arzusunu ilk açtığında şeyh kendisinin fakir bir derviş, onun ise bir çok fende imam kabul edilecek ölçüde ilim sâhibi olduğunu belirterek arzusunu kabul etmek istememişse de Hâfî'nin samîmî ve ısrarlı talebi karşısında zikir telkin ederek irşad halkasına dahil etmiştir. 19 Zamânmda "tâliplerin kıblesi" diye tanınan Nureddin Abdurrahman, yukarıda silsileler kaydedilirken de gösterildiği gibi, seyru sülûkünü Cemâleddin Yûsuf Acemî Gürânî'nin yanında ikmâl etmişti. Rivâyete göre tasavvuf yoluna ilk girişi Mısır'da bir başka şeyhe intisap ile gerçekleşmiş, ancak belli bir müddet eğitimden sonra şeyhi kendisine sülûkünü Acem diyarından gelecek bir zâtın elinde tamamlayacağını bildirmiştir. Bu şekilde Yûsuf Acemî'nin eğitimi altına gir- 14 Şemsüddin Muhammed b. Abdurrahman es-sehâvî, ed-dav'u'l-lâmi' li-ehli'lkami't-tâsi', Beyrut ts., IX, ; ayrıca bk. Mezârât-ı Herat, s Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 438; Safî Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifi, Reşehât-ı Aynü'l-hayât (trc. M. Şerîf el-abbâsî), İstanbul 1291, s Sehâvî, IX, Sehâvî, IX, H. T. Norris, "The Mir'ât al-tâlibîn by Zain al-dîn al-khawâfî of Khurâsân and Herat", Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), LIII/1 (1990), s Sehâvî, IX, 261.

9 miş ve yirmi günden az bir süre içinde sülûkünü ikmâl ederek irşad için icâzet almıştır. Yaşı ilerlemiş olduğu için icâzetnâmede Yûsuf Acemî'nin kendisine "birader" diye hitap ettiği belirtilmektedir. 20 Zeynüddin Hâfî, Nureddin Abdurrahman Mısrî'nin yanındaki manevî eğitiminde kemâle ulaştıktan sonra şeyhi tarafından son olarak yedi günlük halvete konmuş ve icâzet almıştır. Şeyhin kendisine yazdığı Arapça icâzetnâmede 21 bu halvetin safhaları şu şekilde anlatılmaktadır: "...Allah Teâlâ yedi günde fazlı ile lütufta bulundu, mevhibeler kapılarını açtı. Dördüncü gecede hakikat makamından tevhid makamına kadar bütün makamların derecelerine yükselterek açılan mevhibe kapılarını daha da arttırdı. Yedinci gün tamamlanmadan önce cem' hâlini müşâhede ederek tefrika kaydından kurtuldu. Yedinci günün bitmesinden sonra ona Zât'taki hakîki tevhid nurları zuhûr etti ki, bu hâle ehl-i hakikat dilinde 'cem'u'l-cem' denir. Şeyh Zeynüddin kuvvetli bir istîdâda sahip olduğu için hâlâ terakkî etmektedir. Ben Cenâb-ı Hak'tan ümid ederim ki, onu o makamın tamâmına eriştirsin, beka-i dâim ile bâkî kılstn, müttakîlere imam yapsın". 22 Zeynüddin Hâfî irşad faaliyetinde bulunmak için memleketine dönerken, şeyhinden aldığı bu icâzeti Bağdat'ta kaybetmiştir. Uzun bir müddet geçtikten sonra Horasan'dan tekrar Mısır'a gitmiş, ne var ki bu sırada şeyhi âhirete göçtüğü için onunla buluşma imkânı bulamamıştır. Ancak şeyhin halvethânesine girdiğinde icâzetnamesini birkaç harf eksiğiyle orada bulmuştur. 23 Sehâvî'nin kaydına göre, Zey- 20 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s Yaklaşık yarım sayfa kadar olan bu icâzetnâme Nefehât'ta kaydedilmiştir. Bir nüshası da Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphânesi'nde bulunmaktadır (Hakses, nr. 355, vr. lb). 22 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s ; Taşköprîzâde, eş-şekâik, s Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 548; Taşköprîzâde, eş-şekâik, s. 72. Bu olayı anlatan Şeyh Zeynüddin Hâfî devamla halvethânenin mazbut olmadığını, hatta oraya vardığında kapısının bile açık olduğunu belirterek şöyle demektedir: "Acaba halvethânedeki icâzetnâme asıl icâzetnâmenin müsveddesi miydi, yoksa şeyhim nûr-i velâyetle icâzetnameyi kaybedip Mısır'a geri döneceğimi bilerek onu benim için ikinci defa mı yazıp oraya bırakmıştı bilemiyorum? Her hâl ü kârda onun böyle bir halvethânede uzun müddet kalması kerâmetten başka bir şey değildir" (bk. Adı geçen eserlerin belirtilen yerleri). nüddin HâfT'nin Horasan'dan Mısır'a tekrar gidişi şeyhinin emri üzerine gerçekleşmiştir. Zira Şeyh Nûreddin Abdurrahman, Hâfî'riin semâ meclislerine katıldığını haber almış ve tarîkat anlayışı açısından uygun bulmadığı bu davranışından dolayı onu te'dib için elçi gönderip Mısır'a çağırmıştır. 24 A. Zeynüddin Hâfî'nin Horasan'da Kurdurduğu Tekkeler Şeyh Zeynüddin irşad faaliyetlerini memleketi olan Hâf şehrinin Berâbâd köyünde bir hânkâh ile bir tekke (ribat) yaptırarak irşad faaliyetlerini sürdürmüştür. 812 (1409) senesinde hazırlanıp 830 (1427) senesinde tescil ettirildiği anlaşılan vakfiyesinde bu iki dergâhı Hâff kendisinin yaptırdığını belirtmekte ve ayrıca Bâherz şehrinin Serbâlâ mezraasmda bir tekkenin daha yapılmakta olduğunu bildirmektedir. 25 Hâft ayrıca 825'te kaleme aldığı el-vasâya'l-kudsiyye isimli eserinde bir vesileyle Nurâbâd zâviyesinde halvete oturduğundan sözetmiştir. 26 Bu zâviye yukarıda kaydedilen Berâbâd köyündeki hânkâh ve ribattan ayrı üçüncü bir tekke olabileceği gibi, bu iki tekkeden biri de olabilir. Zîrâ Nurâbâd, kaydedildiğine göre, Hâf'm Berâbâd köyünün batısında bulunan bir mezraamn adıdır. 27 Şeyh Zeynüddin, adı geçen vakfiyede ifâde edildiği şekliyle Hâf'ta kurulan iki tekke (hânkâh ve ribat) ile, Bâherz'de yapılmakta olan tekke için Herat'ın Dervişâbâd köyünü, Hâf, Bâherz ve Herat'ta bulunan bir kısım mezraa, bağ ve su kanallarını vakfetmiştir. 28 Öte yandan Şeyh Zeynüddin'in, halîfesi Abdurrahim Rûmî'ye Muharrem 832'de (Ekim 1428) yazdığı icâzetnâmeden Herat'ın Dervişâbâd köyünde de bir dergâhın bulunduğu anlaşılmaktadır Sehâvî, IX, Pâkistan' ın Islâmâbâd şehrindeki Gencbahş Kütüphânesi'nde bulunan bu Arapça vakfiye Mahmud Fâdıl Yezdî Mutlak tarafından neşredilmiştir ("Vakıfnâme-i Zeynüddin Ebû Bekir Hâfî", Mişkât, XXII [1989], s ). Bu vakfiyeden beni haberdâr eden Necdet Tosun'a teşekkür ederim. 26 Zeynüddin Hâfî, el-vasâya'l-kudsiyye, Süleymaniye Ktp., Murad Buharı, nr. 210, vr. 30a. 27 Hâfî, Vaki/nâme, s bk. Hâfî, Vaktfnâme, s bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 554.

10 B. Zeynüddin Hâfî'nin İdarecilerle ve Diğer Tarîkat Mensuplarıyla İlişkileri Şeyh Hâfı Horasan bölgesinde başlattığı bu irşad faaliyetleriyle halkın yanı sıra, yöneticilerin ve farklı tarîkata mensup şeyhlerin de dikkatini çeken bir şahsiyet olmuştur. Onun Timur'un oğlu Şah Ruh'la Tebriz sultânı İskender arasında başlamak üzere olan bir savaşı önlemiş olması, 30 devlet adamları nezdindeki etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca devrin önemli şahsiyetlerinden Emir Kıvâmüddin Sincânî (ö. 25 Zilhicce 819/13 Şubat 1417) ile karşılıklı yazıştıkları da nakledilir. 31 Tarîkat erbabından özellikle Nakşîler'ın Zeynüddin Hâfî ile iyi ilişkiler kurdukları ve görüşlerini büyük ölçüde takdir ettikleri anlaşılıyor. 32 Örneğin Nakşibendiyye'nin kurucusu Bâhâeddin Nakşibend'in önde gelen halifelerinden Muhammed Pârsa ile Hâfî arasındaki dostluğun çok ileri derecede olduğu görülmektedir. Pârsa onun için "Âlim ve âriflerin temizi, sünnet sancağını yücelten, bid'atlerle mücâdele eden, şerîat, tarîkat ve hakîkat yolunun yolcusu, kalplere şifâ veren, efendimiz, mevlâmız..." gibi ifâdeler kullanırken, 33 Hâfî de Pârsa için "Avâm ve havâssın mürşidi, şeyhü'l-ıslâm, ulemânın önderi, evliyânın zübdesi" gibi tâbirler kullanmıştır. Muhammed Pârsa 822 (Ocak 1420) senesinde hac sonrası uğradığı Medine'de vefat ettiğinde, o târihte Mısır'da bulunan Zeynüddin Hâfî bir mezar taşı hazırlatarak Pârsa'nın kabri başına götürüp dikmiştir. 35 Bir başka Nakşibendî şeyhi Nizâmeddin Hâmuş'un, gördüğü bir kısım rûyâların yorumu için mürîdi Sa'deddin Kaşgarî'yi Zeynüddin Hâfî'ye göndermiş olması da Hâfî'nin Nakşîler nezdindeki îtibârını ortaya koyan bir başka husustur. Şöyle diyor mürîdini gönderirken Nizâmeddin Hâmuş: "Ol vâkıalardan çok havf eyleme (korkma). Çün gidersin onları Mevlânâ Zeynüddin Hazretlerine arzeylersin ki, o merd-i müteşerrîdir ve câdde-i sünnet üzere sâbittir." 36 I Bâzı kaynaklarda Akşemseddin'in Hacı Bayram'a mürid olmadan önce Zeynüddin Hâfî'ye intisap etmek için yola çıkıp Halep'e kadar gittiği kaydedilmektedir. 37 O dönemde Hâfî'nin Anadolu'daki şöhretini göstermesi halamından oldukça önemli olan bu hâdise, Akşemseddin üzerine müstakil bir çalışma yapan Ali İhsan Yurd tarafından imkansız görülmüştür. Yurd'un ileri sürdüğü en önemli gerekçe Akşemseddin'in bir eserinde Zeynüddin Hâfî'yi tenkit etmiş olmasıdır. 38 Bize göre bu isâbetli bir gerekçe değildir. Zira tasavvuf târihinde, önceden beğenmeyip tenkit ettiği bir şeyhe daha sonra bir vesîleyle mürid olan bir çok kimse vardır. Ancak bu olayı kaydeden müelliflerden Lâmiî ve Taşköprîzâde hâdisenin meydana geldiği târihle alâkalı herhangi bir şey söylemezken, eserini bu iki müelliften sonra kaleme alan Enîsî 840 târihinde meydana geldiğini belirtmiştir. Eğer bu târih doğru kabul edilecek olursa o zaman Ali İhsan Yurd'un kanâatini kabul etmek gerekir. Zira Zeynüddin Hâfî'nin belirtilen târihten iki sene önce; 838'de vafat ettiği bilinmektedir. ^ 30 Sehâvî, IX, Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s ; Nevâî, Nesâytm, s Nakşibendiyye'nin kurucusu Bâhâeddin Nakşibend'in (ö. 791/1389) bir hac yolculuğu sırasında Herat'a uğrayıp Zeynüddin Hâfi'yi ziyaret ettiğine dair bilgiyi (Hamid Algar, "Bâhâeddin Nakşibend", DIA, IV, 459) ihtiyatla karşılamak gerekir. Nitekim Reşehât Tercümesi'nde onun Herat'ta ziyaret ettiği zatın adı "Zeynüddin Ebu Bekir Tâibâdî [Tâyebâdî?]" şeklinde kaydedilmiştir ki (s 81) bu zât, yukarıda belirtildiği gibi, Hâfî'nin sohbetlerine katılıp feyz aldığı şeyhlerdendir. Aynı eserin bir çok yerinde Zeyniyye'nin kurucusu olan Şeyh Zeynüddin ise "Hâfî" nisbesiyle anılmaktadır. 33 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s Zeynüddin Hâfî, Menhecü'r-reşâd, Süleymâniye Ktp., Ismıhan Sultan, nr. 283, vr. 63a.. u 35 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 433; Reşehât Tercümesi, s. 92; Mecdı, s C. Zeynüddin Hâfî'nin Zeynîlik Prensiplerini Ortaya Koyduğu Eserleri Zeynüddin Hâfî irşad faaliyetlerini muhtelif bölgelere yaptığı seyahatler sırasında oluşturduğu sohbet meclislerinin yanı sıra tasavvuf 36 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 442; Reşehât Tercümesi, s Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 685; Taşköprîzâde, eş-şekâik, s ; Emir Hüseyin Enisî, Menâktb-t Akşemsedditı (nşr. Ali İhsan Yurd-Mustafa S. Kaçalin, Akşemsedditı Hayatt ve Eserleri içinde), İstanbul 1994, s. 130; Hoca Sa'deddin Efendi, Tâcü't-tevârîh, İstanbul , II, Ali İhsan Yurd, Akşemsedditı Hayatı ve Eserleri (Düzeltme ve eklemelerle yayına sunan Mustafa S. Kaçalin), İstanbul 1994, s

11 prensiplerini ve tarikatın âdab ve erkânını anlattığı eserler kaleme almak suretiyle de sürdürmüştür. Onun yazdığı eserler arasında ehvasâya'l-kudsiyye'nin tarîkatm temel esaslarını belirlemesi bakımından ayrı bir önemi vardır. Bir çok nüshası bulunan bu eseri Hâfî müridlerinin talebi üzerine 825'te (1422) Kudüs'te müsvedde olarak kaleme almış, daha sonra Horasan'a gittiğinde bâzı kısımlarını değiştirerek son şeklini vermiştir. 39 Kudus'te yazıldığı için Kudsiyye nisbesiyle anılan bu Arapça eserin sonraki yıllarda özetlenerek istinsah edildiği de görülmektedir. 40 Eser Hâfî'nin ileri gelen halîfelerinden Muhammed Tebâdegânî 41 ve Zeyniyye ricâlinden Hacı Halîfe Bursevî tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir. 42 Eserin Türkçe'ye yapılmış daha başka tercümeleri de vardır. Mütercimleri tesbit edilemeyen bu 39 Eserin nüshaları için bk. Nuruosmâniye Ktp., nr. 2650, vr. 5b-lllb (istinsah: Edirne 868, küçük boy, 9 satır); Süleymâniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 210, vr. 2b-44b; Ayasofya, nr. 37, vr. 66b-90b; Ayasofya, nr. 2155, vr. lb-63a; Esad Efendi, nr. 3537, vr. 44b-75b; Reşid Efendi, nr. 1162, vr. 121b-170b; Köprülü Ktp., nr. 1231, vr. 5b-48b. Eseri önce müsvedde olarak kaleme aldığını ve bâzı kısımlarını Horasan'da değişitirdiğini müellif eserin içinde ifâde etmektedir (bk. Süleymâniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 210, vr. 37b, 44b). Eseri Kudüs'te 825'te tamamlandığı ise, müellif nüshasıyla mukabele edilmiş olan bir nüshanın sonunda kayıtlıdır (bk. Süleymâniye Ktp., Darulmesnevî, nr. 157, vr. 37b). Eser Keşfü'z-zunûn'Az yukarıda kaydedildiği şekilde Vasâya'î-Kudsiyye ismiyle Zeynüddin Hâfî'ye nisbet edildikten sonra (Kâtip Çelebi, Keşfü'z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fiinûn [nşr. Kilisli Muallim Rifat-Şerefeddin Yaltkaya], İstanbul / , II, 2012) Keşfü'z-zunûn'un zeyli îzâhu'l-meknûn'da Vasıyyetü'l-ârifîn diye de bir eserin Hâfî'ye nisbet edilmiş olması (Bağdatlı İsmail Paşa, İzâku'l-meknûn fi'z-zeyl alâ Keşfü'z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn [nşr. Kilisli Muallim Rifat-Şerefeddin Yaltkaya], İstanbul , II, 711), bunların farklı risâleler olduğunu hâtıra getirmekteyse de bu hususta kesin bir bilgi elde edilememiştir. 40 Mesela bk. Süleymâniye Ktp., Kasîdecizâde, nr. 757, vr. 13b-16b. 41 Nevâî, Nesâyim, s bk. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, nr. 1273, vr. (23b-126a); nr. 920, vr. (lb-77b). Mütercim olarak kaydedilen Hacı Halîfe Bursevî muhtemelen Kastamonulu Şeyh Abdullah (Ö.894/1489) olmalıdır. Bursa'da Abdüllatîf Kudsî'nin açtığı dergahta Tâcüddin İbrahim Karamâ? nî'den sonra posta oturduğu bilinen bu zât Hacı Halîfe diye tanınmıştı. tercümelerin bir kısmında metne sâdık kalınmış, 43 bir kısmında ise bâzı ilâve açıklamalara yer verilmiştir. 44 Hâfî'nin 825'te Kudüs'te Vasâya'l-Kudsiyye'nm yanı sıra kaleme aldığı bir başka eseri Silsiletü'ssûfiyye' dir. 45 ^Zeynüddin Hâfî bir diğer eseri Menhecü'r-reşâd.'ı ise Farsça olarak Herat'ta kaleme almıştır. Ehl-i Sünnet inancı ve buna uygun tarîkat anlayışının anlatıldığı bu eserin tam adı kapağında "Menhecü'r-reşâd fî îtikâdi'l-ibâd" şeklinde kaydedilmişse de, giriş kısmında müellif adını Arapça-Farça bir terkiple "Menhecü'r-reşâd râ Vâsıta-i Salâh-ı Itikâd -ı İbâd" şeklinde kaydetmiştir. 4^ Vasâya'l-Kudsiyye gibi bu eser de Hâfî'nin tasavvufî görüşlerini ve tarîkat anlayışını yansıtması bakımından oldukça önemlidir. Zeynüddin Hâfî tarîkatta okunacak "evrâd" ve "hizb"i de Arapça küçük bir risâle hâlinde kaleme almıştır. Sabahları okunan virdler "Hâzâ evrâdü's-subh" şeklinde kaydedilmiş, peşinden "Hâzâ hizbü'l-mev'ûd" başlığıyla diğer okunacak duâlar kaydedilmiştir. 47 Bu virdler iki cildlik bir duâ mecmuasının ikinci cil- 43. bk. Millet Ktp., Ali Emîrî/Şer'iyye, nr. 1347, vr. 2b-110a (Bu tercüme cümle cümle yapılmıştır); Süleymâniye Ktp., Darulmesnevi, nr. 158, vr. lb-45a (Bu tercümenin baş tarafında (2a) mütercim, eserin daha önce bir zât tarafından tercüme edildiğini, fakat burada müellifin bâzı görüşlerinin tam yansıtılmadığını ileri sürmüş ve bu sebeple tekrar tercüme ettiğini belirtmişti). 44 bk. Süleymâniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 438, vr. 335b-384b (Bu tercümede özellikle İbnü'l-Arabî'nin "hatmü'l-velâye" görüşüyle ilgili yapılan açıklama dikkat çekmektedir); İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, nr. 845, vr. lb-64b; Millet Ktp., Ali Emîrî/Şer'iyye, nr. 876, vr. lb-30b. 45 Cari Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband, Leiden 1938, II, Süleymâniye Ktp., İsmihan Sultan, nr. 283, vr. 4b-77a; Hacı Mahmud, nr. 2829, vr. lb-45a. Hacı Mahmud nüshasının kapağında Arapça şöyle bir dörtlük vardır: Yâ sâlike mesleki'l-ibâd / Da' minke tarîkate'l-inâd Fi sıhhati mezhebin ve dîn / Yekfî bike Menhecü'r-reşâd. (Ey sâlik! Din ve mezhep hakkında sağlam bilgi için Menhecü'r-reşâd sana yeter) 47 Süleymâniye Ktp., Murad Buharî, nr. 2100, vr. 82b-85a. 48 [Mecmûa], (nşr. Osman Salahaddin b. Nâsıru's-Seyyid Abdülbâkî Dede), ts., II,

12 di içinde Evrâd-t Şerife-i Zeyniyye adıyla neşredilmiştir. 48 Bu evradı Alâeddin Ali b. Mûsa Koçhisârî (Ö.841/ ) şerhetmiştir (Şerhti Evrâdi'z-Zeyniyye). 49 Evrâdm ayrıca meşhur âlim Kutbuddin İznikî'nin oğlu Mehmed İznikî tarafından Tenvîru'l-evrâd ismiyle Arapça olarak yapılmış bir şerhi daha bulunmaktadır.^0 Bu şerhte İznikî, virdlerin mânâsını açıklarken bunların kişiye sağladığı faydalar, belli adetlerde ve düzende okunmasının hikmetleri üzerinde de durmuştur. Zeynüddin Hâfî'nin tesbit edilebilen diğer eserleri, tarîkat ehli için gerekli olan bir kısım nasîhatları kaydettiği Arapça Mir'atü't-tâlibîn'i, 51 mürîdin davranışlarını, tarikatın rükünlerini, tasavvufun edeplerini ve makamları kısa maddeler hâlinde anlattığı Farsça Adâbü's-sûfiyye'si, 52 halîfelerinden Ahmed Semerkandî'ye 821'de (1418) Herat'ta yazdığı nasihatlerden oluşan Arapça bir risâlesi 53 ile zühdle alâkalı 825'te kaleme aldığı bildirilen bir risâlesidir. 54 Zeynüddin Hâfî'nin telif ettiği bu eserlerin yanı sıra 826'da Dervişâbâd'da Şihâbüddin Sühreverdî'nin Avârifü'l-maârif me hâşiye yazdığı belirtilmekte- 49 Keşfü'z-zunûtı, I, ; Bağdatlı îsmâil Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'lmüellifîn ve âsâru'l-musanniftn (nşr. Kilisli Muallim Rifat-İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul ,1, 731; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, 1, 352. s0 Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 290, vr. lb-37b. Rebîulâhir 863 (Şubat 1459) tarihini taşıyan bu nüshadan başka eserin Süleymaniye Kütüphânesi'nde bir çok nüshası bulunmaktadır (Mesela bk. Laleli, nr. 1593, vr. lb-54a; Halet Efendi, nr. 797, vr. 87b-122b). Mecdî, Sultan II. Murat devri âlimlerinden Balat kadısı Abdüllâtif Efendi için "Ve dahî Evrâd-ı Zeyniyye'yi bir güzel kitab eyledi" demektedir (Şekâik Tercümesi, s. 124). Bu ifâde ile kastedilenin tercüme mi? şerh mi? yoksa istinsah mı? olduğu tam anlaşılamamıştır. 51 H. T. Norris, "The Mir'ât al-tâlibîn by Zain al-dîn al-khawâfı of Khurâsân and Herat", Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), LIII/1 (1990), s H. T. Norris iki buçuk sayfa kadar olan bu eseri İngilizce tercümesi ve kısa bir değerlendirme yazısıyla birlikte adı geçen makale içinde neşretmiştir. 52 bk. Süleymaniye Ktp., Uşşâkî, nr. 23, vr. 78b-82b. 53 bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1391, vr. 84a-87b. 54 Cari Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1938, II, 266. dir. 55 Sehâvî'nin bir kaydından onun Farsça şiirler yazdığı ve talebelerine derste bunların açıklamasını yaptığı anlaşılmaktadır. 56 Molla Câmî onun Emir Kıvâmüddin Sincanî ile yaptığı yazışmalar sırasında kaleme aldığı Farsça beyitlerinden bir kaçını açıklamalarıyla birlikte kaydetmiştir. 57 Ayrıca Vasâya'l-Kudsiyye'nin bir yerinde (vr. 37b) Hâfî, âlem-i kebîr ile âlem-i sağîri, bu iki âlemin birbirleriyle ve Allah'ın sıfatlarıyla irtibâtını, yaratıcının insanı bu âlemlerden süzmesini (ıstıfâ) ve onu mazhar-ı irfan kılmasını anlatan bir risâle yazacağını haber vermişse de, anlaşıldığı kadarıyla bunu gerçekleştirme fırsatı bulamamış, ancak onun bu arzusu daha sonra Zeyniyye ricâlinden Mustafa b. Muallim'in ilgili konu hakkında 22 Ramazan 909'da (9 Mart 1504) mâna âleminde kalbine ilham olunan bilgileri yazması suretiyle gerçekleşmiştir. Müellif girişte eserini Hâfî'nin arzusunu yerine getirmek için kaleme aldığını belirtmektedir. Arapça üç varaktan ibaret olan ve bir nüshası Köprülü Kütüphânesi'nde bulunan bu eserin başında yine Arapça olarak "Hâzâ Risâletün mev'ûdetün an işâreti'ş- Şeyh Zeynüddin Hâfî" ibâresi yazılıdır. 58 Hâfî adı geçen Vasâyâ'nm sonunda da (vr. 43 a) tevhîdin mertebeleri, tevhid, ittihad ve vahdet arasındaki fark, tecellî-i Zât ve tecellî-i sıfatın mertebeleri v.b. konularla ilgili bir risâle yazmayı planladığını belirtmektedir. Muhtemelen bu planı, işâret edilen konuları da ihtivâ ettiği görülen Menhecü'r-reşâd isimli eserini kaleme almak sûretiyle gerçekleştirmiştir. 55 Hâşiyenin bir nüshasının İran Senato Kütüphânesi'nde 3355 numarada kayıtlı olduğu belirtilmektedir (Bu bilgiyi Ebu Mansur Abdülmü'min İsfehânî'nin Farsça Avârif tercümesini bir mukaddime ile neşreden [Avârifü'l-maârif, Tahran 1985] Kasım Ensârî vermiştir, bk. Mukaddime, s. 18). Mahmud Fâdıl Yezdî Mutlak ise nüshanın Meclis-i Şûrây-ı İslâmî [Millî?, Tahran] Kütüphânesi'nde 3255 numarada kayıtlı olduğunu belirtmektedir (bk. Hâfî, Vaktfnâme, s. 188); ayrıca bk. Süleyman Uludağ, "Avârifü'l-maârif", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DIA), IV, Sehâvî, IX, bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s ss bk. Köprülü Ktp., nr. 1231, vr. lb-3b.

13 BİRİNCİ BÖLÜM ZEYNÜDDİN HÂFÎ'NİN HALÎFELERİ VE ZEYNÎLİĞİN YAYILIŞI

14 ı I O öhreti daha hayatta iken çok geniş bir çevreye yayılmış olan Zey- T nüddin Hâfî, zamâmnın çoğunu mürid yetiştirmeye ayırmıştır. Yetiştirip icâzet verdiği halîfeleri vâsıtasıyla mesajını özellikle Horasan, Anadolu, Rumeli ve Hicaz bölgeleri ile Sûriye, Mısır ve Hindistan'da önemli bir kitleye ulaştırmayı başardığı görülmektedir. İleri gelen halîfeleri ve bunların faaliyet alanları üzerinde ileride genişçe durulacak olan Hâfî'den icâzet alanlar arasında yeğeni Alâeddin b. Seyyid Afîfüddin 1 ve muhtemelen, oğlu Şeyh Yahya da bulunmaktadır. 2 Ayrıca f I 1 / 1 Sehâvî, IX, Nevâî, Nesâyim, s Şeyh Yahya'dan bahseden Ali Şir Nevâî, onun babasından icâzet aldığını açıkça belirtmemiştir. Ancak ifâdelerinden bunu çıkartmak mümkün olmaktadır. İlgili bölümde onu "Şeyh Yahya kaddesallahu taâlâ sırrehu" başlığı ile kaydedip, Zeynüddin Hâfî'nin oğlu olduğunu ve zühd ve takvâda çok ileri dereceler elde ettiğini belirttikten sonra mürid yetiştirmekle meşgul olmadığını söylemiştir. Şeyh olarak takdim edildiği halde mürid yetiştirmekle meşgul olmadığı belirtildiğine göre, irşâd için izinli olmadığı anlaşılmaktadır. Tarîkat icâzetini babasından almış olmalı ki, ayrıca intisap ettiği bir şeyhin adı zikredilmemiştir. Zeynüddin Hâfî daha önce temas edilen vakfiyesinde vakıf gelirlerinin sarfedileceği yerleri zikrederken çocukları ve eşi-

15 dönemin tanınan âlimlerinden Hâce Şemsüddin Muhammed Kûsevî (Ö.21 Cemâziyelevvel 863/26 Mart 1459), 3 Mevlânâ Şemsüddin Muhammed b. Esed (ö. 8 64/1460), 4 meşhur âlim Şemsüddin Serahsî'nin oğlu Mevlânâ Ebulhayr Ahmed (Ö.887/1482), 5 allâme Ahmed b. Şa'bân b. Şihâbüddin (Ö.916/1510), 6 Seyyid Ali Horasânî 7 Hâfî'ye mürid olanlardandır. Sehâvî'nin kaydına göre Zeynüddin Hâfî 824'te (1421) Kahire'de bulunduğu sırada bir çok kimse ile birlikte İzzeddin Hanbelî'ye de zikir vermiş, ayrıca Cemâleddin Mürşidî el-mekkî, Cemal b. Celal Neyrizî ve Tâvusî (Ebulfütûh Nûreddin Ahmed b. Abdullah, ö. 861/1457 civârı) gibi âlimler de onun sohbet meclislerine katılmışlardır. Tâvusî ondan diğer bâzı talebeleriyle birlikte Farsça şiirlerini okumuştur. 8 Ayrıca Şeyh Hâfî yukarıda belirtilen tarihte Mısır'a gittiğinde meşhur hadis hâfızı İbn Hacer Askalânî'nin (ö. 852/1449) onu karşılama sadedinde övücü iki beyit söylediği, şeyhin de ona üç beyitle karşılık verdiği kaydedilmiş, ancak İbn Hacer'in şeyhe intisap edip etmediğinden söz edilmemiştir. 9 nin adını da zikretmiştir. Burada Yahya'nın tam adının Nizâmeddin Yahyâ olduğu görülmektedir. Diğerlerinin isimleri şöyledir: Nûreddin Muhammed, Burhâneddin İbrâhim, Şihâbüddin İsmâil, Âişe, Fâtıma ve Mübâreke. Eşinin adı ise Fâtıma Cânî Hân şeklinde kaydedilmiş ve merhum melik İhtiyâruddin es-selûmedî'nin kızı olduğu belirtilmiştir (Hâfî, Vaktfnâme, s. 197). Erkek çocuklarının adını Sehâvî de kaydetmiştir (bk. ed-dav'u'l-lâmi', IX, 260) 3 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 565; Nevâî, Nesâyim, s Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 512; Nevâî, Nesâyim, s Nevâî ismi "...Muhammed b. Esed" şeklinde değil de "...Muhammed Esed" şeklinde kaydetmiştir. 5 Nevâî, Nesâyim, s Ali Şir Nevâî ayrıca Mevlânâ Tâcüddin Ahmed Şicenî'nin önceleri Zeynüddin Hâfî'nin mürîdi iken daha sonra Nakşibendiyye'den Sa'deddin Kaşgarî'ye intisap ettiğini belirtmektedir (Nesâyim, s. 407). 6 Necmeddin Gazzî, el-kevâkibü's-sâire bi a'yâni'l-mieti'l-âşire (nşr. Cebrâil Süleyman Cebbûr), Beyrut 1979,1, Gazzî, el-kevâkib, II, 145. Gazzî'nin kaydına göre Seyyid Ali Horasânî Kadiriyye, Sühreverdiyye ve Rifâiyye'den hırka giymiş olan Haleb şeyhu'ş-şuyûhu Zeynelâbidîn el-cezerî'ye Zeyniyye adına bîat alma salahiyeti vermiştir (bk. aynı yer). 8 Sehâvî, IX, Sehâvî, IX, 261; İbnü'l-Hanbelî Radıyyüddin Muhammed Halebî, Dürrü'lhabeb fi târihi âyâni Haleb (thk. Mahmud el-fâhûrî-yahyâ Zekeriyya Ubbâde), Çok küçük yaşında Hâfî'nin şeyhi Abdurrahman Şirsî'den zikir aldığı belirtilen ulemâdan Ebulfeth Şemsüddin İskenderî de (Mühammed b. Atıyye el-iskenderî, ö. 18 Zilhicce 906/ 5 Temmuz 1501) Zeynüddin Hâfî'den hırka giyenlerdendir. 10 Hızırnâme isimli manzum eserin sâhibi Hamîd-ili'nden Muhyiddin Çelebi (ö.l476'dan sonra) ise Hâfî'ye müntesip olduğunu eserinde belirtmektedir. 11 Süleymâniye Kütüphânesi'nde bulunan (Dâru'l-Mesnevî, nr. 158) Zeynüddin Hâfî'ye ait Vasâya'l-Kudsiyye isimli eserin müellif nüshasıyla mukabele edilmiş nüshasının kapağındaki bir kayıtta, Tebriz'de vaaz ve nasîhatla meşgul olan Şeyh Mahdûmî diye bir Zeyniyye şeyhinin bulunduğu ifâde edilmiştir. Mürşidi belirtilmeyen bu zâtın da Hâfî'nin yanında yetişmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Nüzhetü'l-havâtır''âz meşhur kıraat âlimlerinden olduğu bildirilen ve 130 yıl yaşadığı nakledilen Şeyh Abdülmelik el-gaznevî'nin de (ö. Receb 956 / Temmuz-Ağustos 1549) Herat'ta Zeynüddin Hâfî'ye intisap ettiği, uzun müddet hizmetinde bulundutan sonra icazetle adı geçen şehirde faaliyet göstermekte iken şöhretini duyan Sikender Şah tarafından Hindistan'a davet edildiği, Agra'ya yerleşerek pek çok Hintlinin kendisine mürid olduğu belirtilmiştir. 12 Ancak Zeynüddin Hâfî 1435'de vefat ettiğinde on iki yaşlarında olması gereken Abdülmelik'in şeyhin yanında sülûkünü tamamlamış olması mümkün değildir. Bununla birlikte çocukluğunda Hâfî'nin sohbetlerine katıldığı, daha sonra halîfelerinden birinin yanında yetiştiği düşünülebilir. Nitekim aynı kaynakta onun kıraat ilmini Herat'ta Şeyh Mahmud Tebâdegânî'den öğrendiği nakledilmektedir. 13 İleride kaydedileceği gibi Hâfî'nin ileri gelen iki âlim halifesinden birinin Şeyh Muhammed Tebâdegânî olduğu biliniyor. Eğer burada Muhammed yerine yanlışlık- Dımaşk 1973, I (ikinci kısım), 840; Muhammed Râgıb et-tabbâh, î'lâmü'tınübelâ bi târihi Halebe'ş-gehbâ, Halep 1925, V, İbn Hacer ve Şeyh Hâfî'nin söylediği şiirler bu eserlerde kaydedilmiştir. 10 Gazzî, el-kevâkib, I, Ahmet Yaşar Ocak, "Hızırnâme", DÎA, XVII, Abdülhay b. Fahreddin el-hasenî, Nüzhetü'l-havâtır ve behcetü'l-mesâmi'i ve'n-nevâzır, Haydarâbâd 1973, IV, Nüzhetü'l-havâtır, IV, 217.

16 la Mahrnud yazılmış ise, o takdirde bu zâtın Hâfî'nin halifesi olduğu söylenebilir. 14 Bâzı araştırmacılar Pır Ilyas Amâsî ile 15 Hoca Sâdeddin Kaşgarî'yi Zeynüddin Hâfî'nin müridleri arasında saymışlarsa da, 16 bu doğru değildir. Zira bu zâtlardan Pîr İlyas, Halvetiyye meşâyihinden Sadreddin Şirvânî'nin uzun müddet hizmetinde bulunduktan sonra Zeynüddin Hâfî'nin şöhretini duyup Horasan'a gitmeye karar vermiş, ancak rûyâda Hz. Peygamber (a.s.) kendisinden Pîr Sadreddin'in hizmetinde kalmasını isteyince bundan vaz geçmiştir. 17 Kaşgarî'nin ise gördüğü bir takım rûyâları tâbir ettirmek üzere bağlı bulunduğu Nakşibendiyye şeyhi Nizâmeddin Hâmuş tarafından Zeynüddin Hâfî'ye gönderildiği kaynaklarda belirtilmekle birlikte ona mürid olduğundan söz edilmemektedir. 18 Gerçi Hâfî onun kendisine mürid olmasını istemiştir, ancak Kaşgarî bu talebe özetle şu şekilde mukabelede bulunmuştur: "Ben şu anda Nizâmeddin Hâmuş'a bağlıyım. Sizler güvenilir 14 Nüzhetü'l-havâtır'âakl bu bilgiler ayrıca tarikatın Hindistan bölgesinde yayıldığını göstermesi bakımından önemlidir. Horasan, Suriye, Mısır, Hicaz, Anadolu ve Rumeli'de kimler vasıtasıyla yayıldığını büyük ölçüde tesbit ettiğimiz bu tarikatın Hindistan bölgesinde hangi şahıslar vasıtasıyla yayıldığım ve silsilelerin ne şekilde devam ettiğini henüz tesbit edebilmiş değiliz. Bu hususta elimize yeni bilgiler geçtiği takdirde eserin sonraki baskılarında ilave etmeyi planlamaktayız. 15 Purgstall J. R Von Hammer, Devlet-i Osmâniyye Târihi (trc. Mehmed Ata), İstanbul 1329, II, Hans Joachim Kissling, "Einiges über den Zejnîje Orden im Osmanischen Reiche", Der islam (DI), XXXIX (1964), s ; D. S. Margoliouth-A. S. Furat, "Zeynüddin", İA, XIII, Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 573; Taşköprîzâde, eş-şekâik, s. 74; Tâcü't-tevârîh, II, ; Hulvî, Lemezât, s Lemezât'ın bir başka yerinde (s. 383) Pîr İlyas'ın Zeynüddin Hâfî'nin Horasan'daki dergâhına kadar gittiği ifâde edilmekte ve intisâbından açıkça söz edilmemekle birlikte burada şeyhle görüştüğü anlaşılmaktadır. Muhtemelen bir kısım araştırmacılar bu kayıt sebebiyle onun Hâfî'ye mürid olduğunu ileri sürmüşlerdir. Oysa Lemezât'ın yukarıda kaydedilen yerinde diğer kaynakların verdiği bilgiye uygun olarak Hâfî'ye intisap etmekten vazgeçtiği açıkça belirtilmiştir. 18 Lâmii, Nefehât, s. 442; Reşehât Tercümesi, s kimsesiniz. Eğer şeyhim hayatta iken başka bir şeyhe intisap etmemi doğru buluyorsanız, o zaman size intisap ederim." Hâfî bunun üzerine o gece istihâreye yatmasını, kendisinin de istihâreye yatacağını söylemiş ve ertesi gün görülen rûyâlar sebebiyle intisap gerçekleşmemiştir. Kaşgarî, Hâfî'nin kendisine istihâreden sonra şöyle dediğini nakleder: "Tarik cümle birdir. Hep bir yere vâsıl olur. Yine evvelki tarîka meşgul ol. Eğer bir vâkıan veyâ bir müşkilin vâkî olursa bize bildir. Kadir olduğumuz kadar meded eyleyelim." 19 Zeyniyye tarîkatı Hâfî'nin yanında yetişen önemli halîfelerden Muhammed Tebâdegânî, Sadreddin Revvâsî, Derviş Ahmed Semerkandî, Mahmud Hisârî vasıtasıyla Horasan bölgesi ve civârında, Abdülmu'tf Mağribî, Ebulfütûh Nûreddin Ahmed, Mevlânâ Muhammed Horasânî, Abdülkerîm Halîfe, Seyyid Safiyyüddin Îcî, Ahmed b. Fakih Ali Dimyâtf, Kemâleddin İbnü'l-hümâm, Emînüddin Aksarâyî vâsıtasıyla Hicaz bölgesi ile Sûriye ve Mısır civârında, Şeyh Muhammed, Abdurrahim Rûmî/Merzifonî, Mevlâ Musannifek (Alâeddin Ali b. Muhammed), Abdüllatif Kudsî/Makdisî ve halîfeleri vâsıtasıyla da Anadolu ve Rumeli'de yayılmıştır. 19 Lâmii, Nefehât, s ; Reşehât Tercümesi, s

17 ZEYNÎLİĞİN HORASAN BÖLGESİNDE YAYILIŞI A. Muhammed Tebâdegânî (ö. 891/1486) eyh Zeynüddin Hâfî'den sonra yerine geçen Muhammed Tebâdegânî, Horasan bölgesinde şeyhin en etkili halîfesi olmuştur. Tam Şemsüddin Muhammed olup, 803 (1401) senesinde muhtemelen Herat'ın köylerinden olan Tebâdegân'da doğmuştur. Daha çocuk yaşta iken köylerine gelen Şeyh Zeynüddin'in sohbetlerine katılmış ve köyden ayrılırken şeyhe mürid olmak istediğini bildirmişti. Ancak şeyh o yaşta kendisinin ilim tahsil etmesi gerektiğini söyleyince Herat'ta Fîrûzâbad pazarında bulunan Medres-i Sebz'de ilim tahsiline başladı. Bu sırada Şeyhe mürid olma arzusunu aklından hiç çıkarmayan Muhammed Tebâdegânî, nakledildiğine göre bir gün bir kitap mütâlaa ederken cenaze salâsı verildiğini duyar ve namaza iştirak etmek üzere hazırlanıp dışarı çıkar. Ancak ortada ne cenâze vardır ne de cenâzeye giden bir kimse. Tekrar odasına dönüp mütâlaaya başladığında aynı salâyı yine duyar. Bunun üzerine hâtırına "Ölmeden önce ölünüz" hadîsi gelir ve "Bu salâ benim için verilmiş olmalıdır" diyerek gidip Zeynüddin Hâfî'nin hizmetine girer. Kısa zamanda önemli merhale katettiği bildirilen Tebâdegânî için Hâfî, "O saf altın idi,

18 biz onu altın para yaptık" demiştir. Şeyhin gerek resmî gerekse resmî olmayan mektuplarının hazırlanmasını bu müridine havâle ettiği belirtilmektedir. Hâfî'nin Vasâyâ'sını Türkçe'ye tercüme ettiği daha önce belirtilen Tebâdegânî, ayrıca Tezkiretü'l-habîb isimli bir eserin de mütercimidir. Eserleri arasında Esmâü'i-busnâ Şerhi, Menâzilü's-sâirîn Şerhi (Tesnîmü'l-muğribîn) 20, biri "fakr" diğeri "zikir'le alâkalı olmak üzere iki ayrı Kırk Hadis Tercümesi ve Kasîde-i Bürde muhammesi bulunmaktadır. 21 Tebâdegânî'nin tarîkat anlayışında semâ'm 22 ayrı bir yeri olduğu anlaşılmaktadır. Zamanında muhtelif kesimlerden tarikata rağbet daha da artmış, dergahta pek çok kimse onun denetiminde halvet ve erbainlerle sülûkünü ikmâl etmiştir. Ali Şir Nevâî onun lcırk yıla yakın irşad seccâdesinde oturduğunu belirttikten sonra vefatının 891'de (1486) seksen sekiz yaşında iken meydana geldiğini kaydetmektedir. 23 Oysa 838'de (1435) vefat eden şeyhi Zeynüddin Hâfî'den sonra Hicrî sene hesâbıyla en az 53 sene şeyhlik yapmış olması gerekir. Eğer Nevâî'nin kaydında bir yanlışlık yok ise, o zaman Tebâdegânî'nin şeyhin vefatından sonra makamına hemen geçmediği söylenebilir. Her iki durumda da oldukça uzun müddet irşad faaliyetinde bulunduğu anlaşılan Tebâdegânî'den sonra müridleri tarafından Herat- Hıyâbân kanalında bulunan kabri başında bir hankâh ve yanına da bir mescid ve imâret yaptırılmış, hankâhta irşad postuna oğlu Hamîdüd- 20 Şerhin adını Said Nefisi kaydetmiştir (bk. Said Nefisî, Târîh-i Nazm u Nesr der îrân ve der Zebân-t Fârisî, Tahran 1363 hş., I, 263). 21 Nevâî, Nesâyim, s , ayrıca bk. a.mlf., Mecâlis, s. 28; Mezârât-ı Herat, s Ali Şir Nevâî şeyhin eserlerini sayarken kaydettiği Kasîde-i Bürde muhammesi, iki beyt arasına birinci beyitle uyumlu üç beyit daha ilâve edilmek sûretiyle yapılan "tahmîs" olmalıdır. Nevâî ayrıca şâirler tezkiresinde onun Farsça bir beytini kaydetmiştir. Türkçesi şöyledir: Servi gibi boyundan başkasına bakanlar, Doğrusunu söylersen hepsi ktsa görüşlüdürler (Mecâlis, s. 28). 22 Burada sema' ile kastedilen, sonraki dönemlerde Mevlevî dervişlerin dönerek icrâ ettikleri devrân değil, bâzı enstrümanlar eşliğinde dinî musikîyi ve bir kısım ilâhîleri dinleyerek rûhen olgunlaşmayı hedefleyen bir zikir türüdür. 23 Nevâî, Nesâyim, s din (Ö.917/1511) oturmuştur. 24 Nevâî 897'de ( ) kaleme aldığı şâirler tezkiresi Mecâlisü'n-nefâyis'te Şeyh Hamîdüddin'i çağının şâirleri arasında zikretmiş ve Farsça şiirlerinden bir beyti kaydetmiştir. 25 Ayrıca Nevâî, babasının halefi olması sebebiyle dervişlerin onun etrâfında toplandığım, dergâhında halvet, uzlet, semâ ve safâmn eksik olmadığını belirtmekte, o târihte şeyhin henüz zâhiri ilimleri ikmâl etmediğini, ancak mutlaka ikmâl etmek istediğini de kaydetmektedir. Nevâî'nin önemli sayılabilecek bir başka kaydı da, Hamîdüddin'in çok mütevâzî, saf ve iyi niyetli olması sebebiyle kötü niyetli Mevlânâ Muhammed Arab isimli bir sahtekârı uzun yıllar dergâhta dervişleri arasında tuttuğuna dâirdir. 26 Muhammed Tebâdegânî'ye intisap edenler arasında Ali Şir Nevâî gibi âlim-şâir bir devlet adamının bulunması, 27 yine sultanlar nezdinde önemli bir mevkiye sahip olduğu bildirilen Horasan'ın ileri gelenlerinden Seyyid Hasan Erdeşir'in, müderrislerden Mevlânâ Vecîhüddin'in ve ordu mensubu Gâzergâhî'nin onun müridleri arasında bulunması, 28 şeyhi Zeynüddin Hâfî ve ileride bahsi gelecek olan pîrdaşı Sadreddin Revvâsî gibi Tebâdegânî'nin de ulema ve devlet erkânı üzerinde derin nüfuza sahip olduğunu göstermesi yanında, tarikatın halkla birlikte ilmiye mensupları ve idâreciler arasında da taraftar bulmaya devam ettiğini göstermektedir. Zeyniyye tarikatı Horasan'da Muhammed Tebâdegânî'den sonra da halîfeleri vâsıtasıyla yayılmaya devam etmiştir. 24 Ali Şir Nevâyî, Mecâlisü'n-nefâyis (haz. Hüseyin Ayan v.dğr.), Erzurum 1995, s. 28; Nevâî, Nesâyim, s. 398; ayrıca bk. Nefisî, Târîh-i Nazm u Nesr, I, Nevâî, Mecâlis, s Beytin Türkçe'si şöyledir: Bazan hasta gönülleri anmak gerek / Allah için neş'eli olmak gerek! 26 Nevâî, Mecâlis, s Nevâî, Mevlânâ Muhammed Arab'ı şâirler tezkiresi Mecâlis' in ikinci meclisinde kaydetmiştir. Orada verdiği bilgiye göre, bu zâtın saltanat sevdası güttüğü ortaya çıkınca sultan tarafından şehirden sürülmüştür (s ). 27 bk. Nevâî, Nesâyim, s Nevâî, Nesâyim, s

19 1. Derviş Muhammed Bîhre (ö.?) Muhammed Tebâdegânî'nin ileri gelen halîfeleri arasında zikredilen Muhammed Bîhre, Zeynüddin Hâfî'nin sohbetlerine de iştirak etmiş, ancak sülûkünü Tebâdegânî'nin yanında tamamlamıştır. İrşad faaliyetini Herat'ın Bîhre kasabasında sürdürdüğü ve müridleri terbiye etmekle birlikte halk için de sohbetler tertip ettiği nakledilmektedir. Vefat târihi kaydedilmeyen Derviş Muhammed'in kabrinin Bîhre'de büyük bir tepe üstünde olduğu belirtilmektedir. 29 gânî'ye intisap ederek onun denetiminde erbaîne girmiş, yıllarca sülûkünü ikmâl için çile çektikten sonra hilâfet almıştır. 33 Hayatının sonlarına doğru Semerkant'da Hâce Nasıruddin Ubeydullah'm sohbetlerine de katıldığı belirtilmektedir. 894'te yetmiş üç yaşında iken Herat'ta vefat etmiştir. 34 Ona şâirler tezkiresi Mecâlisü 'n-nefâyis\t de yer veren Nevâî, tasavvuf öncesi ve sonrası dönemlerinde yazdığı şiirlerinden birer beyt kaydetmiştir. Tasavvuf yoluna girmeden önce söylediği Farsça şiirlerinden bir beytin Türkçesi şöyledir: 2. Derviş Seyyid Hasan (Ö.894/1489) Muhammed Tebâdegânî'ye mürid olduğu kaydedilen Seyyid Hasan Erdeşir ile alâkalı bilgilerimiz daha çok, onu sevip saydığını belirten Ali Şir Nevâî'nin eserlerine; özellikle de hakkında kaleme aldığı Hâlât-ı Hasan Big adlı risâleye dayanmaktadır. 30 Nevâî'nin kaydettiğine göre, gençliğinde zâhir ilimlerini tahsil eden Seyyid Hasan tasavvuf yoluna girmeden önce işret meclislerine devam eder, ancak yaptıklarından pişmanlık duyduğu için ardından namaz kılıp tövbe edermiş. Sultan nezdınde büyük bir itibar kazanarak devlet hizmetine girmiş, fakat gönlüne dervişlik arzusu düşünce bu görevi bırakmak istemiştir. Ne var ki sultana bunu kabul ettirememiş, derviş kıyafetleriyle iki yıl daha maaş kabul etmeden memuriyete devam ettikten sonra sultan izin vermek zorunda kalmıştır. 31 Nevâî onun görüşüp sohbetlerini dinlediği şeyhlerden Mevlânâ Bâyezid Pûrânî, Şeyh Bahâeddin Ömer, Hâce Ebu Nasr Pârsâ, Hâce Muhammed Kûsevî, Şeyh Şâh-ı Ziyâretgâhî ve Mevlânâ Muhammed Emin Kuhistânî gibi zâtların isimlerini vermektedir. 32 Seyyid Hasan sonunda Muhammed Tebâde- 29 Nevâî, Nesâyim, s Çağatay Türkçesiyle kaleme alınan bu risâlenin Kemal Eraslan tarafından tahkikli neşri yapılmıştır ("Nevâyî'nin 'Hâlât-ı Seyyid Hasan Big' Risâlesi", Türkiyat Mecmuası [TM], 1971, XVI, ). 31 Ali Şir Nevâî, Hâlât-ı Seyyid Hasan Big (nşr. Kemal Eraslan, TM, 1971, sy. XVI), s , Nevâî, Seyyid Hasan, s. 98; ayrıca bk. Nevâî, Nesâyim, s Gönlümün dinlencesi olan sevgilimle, ağzına kadar dolu olan sabah kadehini içmek ne hoştur! İkimiz gonca gibi dar bir gömlek içinde kıvrılmak ve demlenmek ne hoştur! Tasavvufa intisap ettikten sonra Çağatay Türkçe'siyle söylediği şiirlerinden bir beyt ise şöyledir: İlâhî nûr-i irfandın köngülge bir safâ birgil, Ki isyan zulmeti içre harâb-ahvâl ü hayrândur Mevlânâ Vecîhüddin (Ö.894/1489) İlmiyeden olan Mevlânâ Vecîhüddin tahsilini tamamlayıp bir medreseye müderris olarak tayin edilmişken gönlüne tasavvuf aşkı düşmüş ve vazîfesini bırakarak ilk önce Mevlânâ Sirâcüddin diye bir zâta mürid olmuştur. Bir yıl kadar bu zâtla birlikte kaldıktan sonra hacca gitmiş, dönüşünde Meşhed'de Muhammed Tebâdegânî'ye intisap ederek seyru sülûkünü tamamlamıştır. 78 yıl ömür sürdükten sonra 894'te (1489) vefat ettiği belirtilmektedir Nevâî, Seyyid Hasan, s ; ayrıca bk. Nevâî, Nesâyim, s Nevâî, Seyyid Hasan, s. 104; ayrıca bk. Nevâî, Nesâyim, s Nevâî, Mecâlis, s Nevâî, Nesâyim, s

20 4. Derviş Muhammed Gâzergâhî (ö.?) Ordu mensubu olduğu bildirilen Derviş Muhammed Gâzergâhî'nin asıl adı Maksud Ali'dir. Nisbesinden Herat-Gâzergâh'tan olduğu anlaşılmaktadır. Gönlüne tasavvuf aşkı düşünce askeriyeden ayrılmış ve Muhammed Tebâdegânî'ye intisap etmiştir. Kısa sürede şeyhin ileri gelen müridleri arasına girdiği belirtilen Gâzergâhî'nin vefat târihi kaydedilmemiştir Ali Şir Nevâî (Ö.906/1501) Klasik Çağatay edebiyâtmın en büyük temsilcisi olarak kabul edilen devlet adamı Ali Şir Nevâî, Muhammed Tebâdegânî'ye mürid olduğunu 901'de ( ) tamamladığı Nesâyimü'l-mahabbe min emâyimi'l-fütüvve isimli eserinin girişinde kaydetmektedir. 38 Adı geçen eser Molla Abdurranman Camî'nin Farsça kaleme aldığı sûfîler biyografisi Nefehâtü'l-üns'ün Çağatay Türkçesine yapılan genişletilmiş bir tercümesi olup, Nevâî'nin bu tercümeye ilâve ettiği mutasavvıflar arasında Şeyh Muhammed Tebâdegânî ve halîfeleri de bulunmaktadır. Gerek bu eserinde 39 gerekse diğer bâzı eserlerinde Nevâî Tebâdegânî'den hep sitâyişle bahseder. Şâirler tezkiresi Mecâlisü'n-nefâyis'te onu "mürşid-i zaman", "zamânmın muktedâsı" gibi vasıflarla anmış, 40 Seyyid Hasan'la alâkalı yukarıda adı geçen Hâlât-t Seyyid Hasan Big adlı risâlesinde de onun için "Cenâb-ı hakîkat-meâb, lcutbı dâyire-yi tarîkat ve mürşid-i ehl-i şerîat u hakîkat, kâşif-i ulûm-ı rabbânî" gibi yüceltici ifâdeler kullanmıştır. 41 Bununla birlikte Nefehâtü'l-üns'ün Lâmiî Çelebi tarafından Osmanlı Türkçesine yapılan genişletilmiş tercümesinde Nevâî'nin kendisinin Molla Câmî'ye mürid olduğunu ifâde eden bir beytinin olduğu görülmektedir. 42 Çağdaş araştırıcılardan Agâh Sırrı Levend ile 43 Ömer Okumuş da Nevâî'nin 37 Nevâî, Nesâyim, s Nevâî, Nesâyim, s bk. Nevâî, Nesâyim, s. 59, Nevâî, Mecâlis,'s. 28, Nevâî, Seyyid Hasan, s Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s Agâh Sırrı Levend, Ali Şir Nevâî, Ankara 1965,1, Câmî'ye mürid olduğunu ifâde etmektedirler. 44 Hâmid Algar ise onun, Câmî'nin de şeyhi bulunan Sa'deddin Kaşgarî'ye bağlı olduğunu belirtir. 45 Nitekim Câmî Nefehâtü'l-üns'ün hazırlanmasında Nevâî'nin teşviklerinin etkili olduğunu mukaddimede belirtirken, onun fakr ve fenâ yolunu şeçtiğinden sözettiği halde kendisine mürid olduğundan îmâ yoluyla bile bahsetmemiştir. 46 Zeki Velidi Togan 47 ve Günay Kut gibi araştırıcılar da şeyhinin ismini zikretmeden Nakşibendiyye tarikatına mensup olduğunu ifâde etmektedirler. 48 Bütün bu kayıtlar Nevâî'nin Nakşibendiyye'ye mensu.p olduğunda şüphe bırakmamaktadır. Bu durumda onun, ehl-i sünnet çizgisini koruma noktasında aralarında nisbî farklılıklar olmakla birlikte birbirine çok yakın görüşlere sahip bulunan Zeyniyye ve Nakşibendiyye tarikatlarından her birerine ayrı ayrı intisap ettiği anlaşılmaktadır. Yukarıda kaydedilenlerden başka Muhammed Tebâdegânî'nin Mevlânâ Muhammed Horasânî isimli bir başka halîfesi daha vardır. Ancak bu zâtın tarîkat faaliyetleri daha çok Hicaz bölgesi ve civârında olduğu için kendisine ilgili bölümde temas edilecektir. B. Sadreddin Revvâsî (ö.?) Horasan'ın Şugan vilâyetinden olan Sadreddin Revvâsî, Zeynüddin Hâfî'den sonra tarikatın Horasan bölgesi ve civârında yayılmasında önemli etkisi olmuştur. Şeyhi Zeynüddin Hâfî gibi onun da hem bâtın hem de zâhir ilminde devrin önde gelenlerinden biri olduğu belirtilmektedir. Zâhir ilimlerini Semerkand Daru'l-ilmi'nin en büyük âlimi, fıkıhta ikinci Ebû Hanife olarak tanınan Fazlullah Ebu'l-Leysî'den okumuştur. Hakkında bilgi veren Ali Şir Nevâî, kendisinin de Revvâsî'nin sohbetlerine iştirak ettiğini iftiharla belirtir. Yine Hâfî gibi onun da rûyâ tâbirinde mâhir olduğu nakledimektedir. İrşad faali- 44 Ömer Okumuş, "Câmî, Abdurrahman", DÎA, VII, Hamid Algar, "Alâeddin Attâr", DİA, II, bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s A. Zeki Velidi Togan, "Ali Şîr", İA, I, Günay Kut, "Ali Şir Nevâî", DİA, II, 450.