Bölüm 1. TARIMDA ÖRGÜTLENME Bölüm 2. KOOPERATĠFLER

Transkript

1 TARIMSAL ÖRGÜTLENME Bölüm 1. TARIMDA ÖRGÜTLENME Bölüm 2. KOOPERATĠFLER I. Kooperatifçilik Hakkında Genel Bilgiler A. Kooperatifin anlam ve kapsamı B.Toplu halde yaşam ve kooperasyon C- Modern kooperatifçilik düşünce ekolleri 1. Avrupa da Kooperatifçilik Hareketleri 2. Türkiye de Kooperatifçiliğin Doğuşu ve Gelişimi D- Bir ülkede kooperatiflerin yeri ve öneminin ortaya konulmas II. Kooperatifin Tanımı ve Kooperatifçilik İlkeleri A. Kooperatifin tanımı B. Kooperatifçilik ilkeleri 1. Gönüllü ve Açık Üyelik 2. Üyeler tarafından gerçekleştirilen demokratik denetim ilkesi 3. Üyelerin ekonomik katılımı 4. Özerklik ve bağımsızlık 5. Eğitim, öğrenim ve bilgilendirme 6. Kooperatifler arasında işbirliği 7. Topluma Karşı Sorumluluk III. Kooperatif İle Şirketler Arasındaki Farklılıklar A- Kooperatif kuruluşların ayırıcı özellikleri B- İş dünyasındaki kuruluşlar 1. Kamu Kuruluşları 2. Özel Kuruluşlar 3. Kollektif Kuruluşlar 4. Genel olarak kooperatif ve şirketler arasındaki farklar IV. Devlet ve Kooperatifler V. Türkiye de Kooperatiflerin Hukuki Statüsü A. Türkiye de kooperatiflerle ilgili yasalar B. Ana sözleşmeler C. Kooperatifin kuruluşu 1. Kurucular ve Ana Sözleşmenin Hazırlanması 2. İlgili bakanlıktan İzin Alınması 3. Tescil ve İlan 4. Kuruluştan Sonra Yapılacak İşlemler VI. Kooperatiflerde Yönetim ve Yönetim Organları A. Yönetim kavramı: Yönetmek B. Genel kurul (Ortaklar) C. Yönetim kurulu D. Denetim kurulu E. Kooperatifin diğer idari personeli

2 VII. Kooperatiflerde Üst Örgütlenme A.Kooperatiflerde Üst Örgütlenmenin Niteliği ve Önemi 1.Kooperatifler Birliği 2.Kooperatifler Merkez Birliği 3. Kooperatifler Ulusal Birliği VIII. Tarım Kooperatiflerinin Küçük Tarım İşletmelerini Tamamlayıcı İşlevleri IX. Kooperatiflerin Sınıflandırılması ve Kırsal Kooperatifler A. Kooperatiflerin sınıflandırılması B. Türkiye de kooperatifler C. Tarımsal kooperatifler 1. Tarımsal Hizmet ve Tedarik Kooperatifleri 2. Tarımsal İşleme ve Pazarlama Kooperatifleri 3. Tarımsal Üretim Kooperatifleri; VII. Kooperatiflerin Başarısını Etkileyen Faktörler VIII. Yeni Nesil Kooperatifler Bölüm 3. ÜRETĠCĠ BĠRLĠKLERĠ I. Mahalli İdare Birlikleri II. Köylere Hizmet Götürme Birlikleri A. Sulama Birlikleri B. Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği C. Tarımsal Amaçlı Üretici Birlikleri Bölüm 4. AVRUPA BĠRLĠĞĠNDE TARIMSAL ÖRGÜTLENME 2

3 Bölüm 1. TARIMDA ÖRGÜTLENME Tarımsal ve kırsal alanda örgütlenme, var olan sosyal yapı içerisinde aynı amaca yönelmiş bireylerin bir araya gelerek, sorumluluk ve karar alma yetilerinin geliştirilmesi ile tek başlarına yapamayacakları veya birlikte yapıldığı zaman üyelerine daha çok fayda sağlayacak olan bir yapılanmadır. Bu yapılanma farklı örgütlenme organizasyonları aracılığıyla sağlanmaktadır. Bu organizasyonlar tarıma hizmet veren kurum ve kuruluşlar aracılığıyla olabileceği gibi, politik, ekonomik ve sosyal amaçlı kuruluşlar da olabilir. Bugün, gelişmiş ülkelerin ulaştıkları sosyal ve ekonomik refahın temelinde tarım alanındaki gelişme yatmaktadır. Tarım, zenginlik üreten bir sektör olarak ülkelerin sanayileşmesinde büyük rol oynamıştır. Tarım sektörünün oynadığı bu roldeki en büyük pay ise üretici örgütlerinindir. Üretimden pazarlamaya kadar örgütlü bir yapıda hareket eden üreticiler, gerek kendileri ve gerekse ülkeleri için yararlar sağlamışlar ve güçlü üretici örgütleri sayesinde, tarım sanayi bütünleşmesini (entegrasyonunu) başarı ile kurmuşlardır. Kurdukları pazarlama yapısı ile de pazardan daha fazla pay almışlar ve ürettikleri ürünlerden daha fazla gelir elde etme imkanına kavuşmuşlardır. Günümüzde, tarımsal örgütlenmenin en yaygın olduğu ve geliştiği ülkelerin başında Avrupa Birliği (AB) ülkeleri gelmektedir. Avrupa Birliği nde, tarım kesimine yönelik politikaların oluşturulmasında ve bu politikaların uygulanmasında tarımsal örgütlerin önemli bir yeri vardır, tarıma dayalı sanayinin yaklaşık %50 si de bu örgütler aracılığıyla yürütülmektedir. AB ülkelerindeki tarımsal örgütlenme modellerinin geçmişi, uzun bir sürece dayanmaktadır; yaşanan deneyimler neticesinde her ülke kendi koşullarına uygun bağımsız demokratik çiftçi örgütlerini oluşturmuştur. Eğitim ve yayımdan başlayarak bilinçlenme sürecini tamamlamış olan bu örgütler, kendi sorunlarına sahip çıkarak serbest piyasa ekonomisi içersinde var olan pazarlara göre üretimlerini gerçekleştirmekte ve bu süreçte hükümetler tarafından maddi olarak desteklenmektedirler. AB de tarım üreticilerinin kurdukları örgütler, izledikleri farklı hedeflere göre üretim ve pazarlama ile ilgili olabildikleri gibi, çiftçinin üretim ve piyasa koşulları hakkında bilgilendirilmesi ve çıkarlarının korunması gibi faaliyetlerle ilgili de olabilmektedir. Çiftçi kuruluşları, rekabet hukukunu ilgilendirmediği sürece, ülkelerin ulusal düzenlemeleri ile yönlendirildiği için tüm Avrupa Birliği bünyesinde aynı özellikleri taşımamakta, hatta federatif yapıdaki üye devletlerde bir eyaletten diğerine üretici kuruluşlarının işlev 1

4 ve yöntemleri farklılık gösterebilmektedir. Ancak yapısal olarak farklılık gösterseler de, AB genelinde tarımsal örgütlenme oldukça iyi işleyen bir mekanizmaya sahiptir. Ülkemizde, kooperatifler, ziraat odaları, birlikler, vakıflar, dernekler gibi tarım alanında faaliyette bulunan pek çok örgüt bulunmasına rağmen, bu örgütler, üreticilerin yenilikleri izleyebilecekleri, dayanışma içinde olabilecekleri ve haklarını koruyabilecekleri güçlü bir yapıya sahip değildir. Küçük tarım işletmelerinin hakim olduğu, dağınık bir tarımsal yapıya sahip olan ülkemizde, tarımın istihdamdaki payı çok yüksek buna karşılık milli gelirdeki payı oldukça düşüktür. Üreticiler bir araya gelerek ortak çıkarlarını savunabilecekleri birlikler oluşturma konusunda çok geç kalmışlar, bunun sonucunda da üreticilerden çok aracı kesimin söz sahibi olduğu tarım sektöründe hem ürüne yüksek fiyatlar ödemek zorunda kalan tüketiciler hem de emeğinin karşılığını tam olarak alamayan üreticiler zarar görmüş ve ülkemiz tarımı yeterince gelişememiştir. AB ye tam üyeliğe aday kabul edildiğimiz bu dönemde, Ortak Tarım Politikasına (OTP) uyum sağlayacak mekanizmaların oluşturulabilmesi ancak, Birliğe üye ülkelerinkine benzer yapıda güçlü, demokratik ve kendi sorunlarına sahip çıkan üretici örgütlerinin hayata geçirilmesiyle mümkündür. Tarımsal verimliliği arttırmak, tarım ürünlerinin kalitesini yükseltmek ve üreticilerin gelir düzeyini istikrara kavuşturarak belli bir oranda tutmak için tarım kesimine büyük miktarlarda destek aktarmak gerekmektedir. Tarımın bu kadar çok desteklenmesinin en önemli nedeni, tarımın doğa koşullarından büyük ölçüde etkilenmesi, bu durumun da elde edilecek ürün miktarı ve kalitesi üzerinde önemli etkiler, dalgalanmalar yaratabilmesidir. Bu durumun tüketici fiyatlarında ve dolayısıyla çiftçi gelirlerinde istikrarsızlık yaratmasının önüne geçebilmek ancak iyi işleyen bir örgütlenme modeli yaratılarak mümkün olabilir. Günümüzde tarımda örgütlenme konusu, tarımın ülke ekonomisindeki öneminin farkında olan gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin tümünde önemli bir çalışma alanıdır. Nitekim dünyadaki en önemli ve başarılı entegrasyon hareketlerinden biri olan Avrupa Birliği de kuruluşundan itibaren tarım sektörüne gerekli önemi vererek Ortak Tarım Politika sını belirli amaçlar, ilkeler ve araçlar üzerine kurmuş ve dinamik bir örgütlenme modeli oluşturmuştur. Örgütlenme çok farklı şekilde anlaşılabilecek geniş bir kavramdır. Örgütlenme ortak yaşama, birlikte hareket etme, işbirliği yapma ve kurumsallaşma olarak tanımlanabilir. Bir ülkenin sahip olduğu siyasi ve ekonomik yapı ve gelişmişlik düzeyi örgütsel yapısıyla yakından ilgilidir. Bir toplumda örgütlenmenin yaygın ve 2

5 güçlü olması gelişmişliğin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu açıdan incelendiğinde gelişmiş batı dünyasının örgütlü bir yapıya sahip olduğunu belirtebiliriz. Örgütlenme en genel anlamda kamu örgütlenmesi ve sivil örgütlenme olarak karsımıza çıkmaktadır. Günümüz küreselleşen dünyasında, toplumsal örgütlenme içinde kamu örgütlenmesinin ağırlığının giderek azaldığı, sivil örgütlenmenin öne çıktığı ve daha etkin hale geldiği açıktır. Dünyada her alanda olduğu gibi, kırsal alanda ve tarımsal faaliyetlerde de yaygın bir örgütlü yapı söz konusudur. Tarım alanında da kamu örgütlenmesi ve sivil örgütlenme ayrımı yapılabilir. Sivil örgütlenme ana hatlarıyla mesleki örgütler ve ekonomik amaçlı örgütler şeklindedir. Sivil Örgütlenme Mesleki Örgütler (Ziraat Odaları, Çiftçi Dernekleri, Diğer Çiftçi Organizasyonları) Ekonomik Amaçlı Örgütler (Kooperatifler, Üretici Birlikler) Mesleki örgütler genellikle üreticileri mesleki olarak temsil eden, onların mesleki ve sosyo-ekonomik sorunlarını dile getiren bu konuda politikalar oluşturulmasına çalısan örgütlerdir. Mesleki örgütlerin basında Ziraat Odaları gelmektedir. Bunların yanında, dernek vakıf gibi örgütlenmeler de söz konusudur. Dünya çiftçileri mesleki açıdan uluslar arası düzeyde de örgütlenmiş bulunmaktadırlar. Türkiye Ziraat Odaları Birliği nin de üyesi olduğu Uluslararası Tarım Üreticileri Federasyonu (IFAP) 1946 yılından beri, 80 ülkeden 600 milyon çiftçinin ortağı olduğu 115 örgütün ortak kuruluşudur. Ayrıca yine Türkiye Ziraat Odaları Birliğinin de üye olduğu Avrupa Profesyonel Tarım Örgütleri Komitesi (COPA) 1959 den beri faaliyette olup, günümüzde 25 üye ve Türkiye nin de arasında bulunduğu 53 üretici örgütünün ortak olduğu bir üst kuruluştur. Ekonomik örgütler ise, esas itibarıyla üretim, girdi temini, isleme, pazarlama vb faaliyetleri yerine getiren daha çok ekonomik amaçlı örgütlenmelerdir. Bu örgütlerin basında da kooperatifler gelmektedir. Dünya nüfusunun yaklaşık %10 u kooperatif üyesidir. Örneğin ABD de çiftçilerin (üreticilerin) kredi ve üretim girdileri gereksiniminin neredeyse üçte biri kooperatifler tarafından sağlanırken, tarım ürünleri pazarlanmasında kooperatiflerin payı sütte %70 ve diğer ürünlerde ortalama %30 dolayındadır. AB de tarım kooperatifleri 1959 yılında Tarım Kooperatifleri Genel Komitesini (COGECA-General Confederation of Agricultural Co-operatives in the European Union) olusturmus ve 1962 yılında bu örgütün 3

6 sekretaryası COPA ile birleserek ortak hareket etme kararı almıstır ( AB de 12 bin dolayında tarım kooperatifi olup, AB tarımında kooperatiflerin payı, girdi sağlamada %50, pazarlamada %60 ve dış satımda ise %50 den fazladır. 4

7 Bölüm 2. KOOPERATĠFLER I. Kooperatifçilik Hakkında Genel Bilgiler A. Kooperatifin anlam ve kapsamı Kooperatif sözcüğünün kökeni latincede Cooperation ; ingilizcede Co-operation sözcüklerinden türemiştir. Kooperatifçilik ya da kooperasyon, geniş anlamda büyük bir kitlenin aradığı bir sonuca ulaşmak için ortaklaşa gösterilen faaliyet ve gayret ve olanakların birleştirmek, bir araya toplamak veya ahenkleştirmekt anlamına gelmektedir. Gönüllü birleşme zararlara birlikte katlanma dış destek ve yardımlara fazla bel bağlamama, prensipleri adil olarak uygulamak yukarıdaki tanımın ilkelerini oluşturur. Kooperatifler başlı başına bir amaç olmayıp daha ziyade bir araç durumunda olduklarından rasyonel (akılcı) üretim için sermayeyi teknikle birleştiren yolları arayıp buldukları gibi üretim araçlarını ve küçük sermayelerin bir araya gelmesini sağladıklarından ferdi ekonomiye olan faydaları yanında toplumsal kalkınmanın başlıca yollarından birini de oluştururlar. Özellikle tarım sektöründe kooperatifçilik daha fazla önem kazanmaktadır. Kooperatifler çok defa tarımsal reform programlarının vazgeçilmez araçları olarak kabul edilirler. Kooperatifler tarımsal üretim dalında pazarlamada, satın almada (girdi temininde), tasarrufta, kredi sağlamada, elektrifikasyonda ve diğer hizmetlerin sağlanmasında etkili olabilmektedirler. Kırsal alanda kooperatiflerle ekonomik geliģme aģağıdaki Ģekillerde sağlanabilir: Eğer bir bölgede bir kredi kooperatifi mevcut ise çok yüksek faizle borç veren tefeciler barınamazlar. Kooperatif etkin pazarlama ile çiftçinin gelirini yükseltebilir. Kırsal kesimde endüstrinin kurulmasına ortam hazırlar. Dağınık arazi parçaları toplulaştırılabilir. Arazi ıslah çalışmaları yapılabilir ve sulama şebekeleri geliştirilebilir. Elektrik, telefon, tarım sigortası vb. hizmetler yaygınlaştırılabilinir. Kooperatiflerle hayvan yetiştiriciliği teşvik edilir, hayvansal ürünlerin pazarlama koşullarının geliştirilmesiyle üretici güven altına alınır. Kırsal alanda kooperatiflerle sosyal geliģme ise Ģu Ģekilde sağlanabilir: Kırsal hayatın iyi organize olmamış dağınık yaşam tarzı beraber çalışma faaliyetleri ile (kooperatifleşme ile) daha uyumlu hale getirilebilinir. Kırsal kesimin durgun ortamı dinamik bir hale dönüştürülebilinir. Birlikte çalışma, dayanışma, yardımlaşma duygularının gelişmesiyle daha açık görüşlü, daha az ferdiyetçi bireyler yaygınlaşır. Kooperatifler kitle eğitimine olumlu katkılar yaparak üreticilerin çeşitli iş metodlarına aşina olmalarına, demokratik olarak idare etme ve edilme koşullarına alışmalarına yardım eder. 5

8 Gerek fertler gerek onun ait olduğu toplumun, birlikte alım-satım, ödünç alıp verme, makina kiraları vb. dışa açık tutumlarla, kapalı ekonomi tipinden ayrılarak pazar için üretimde bulunurlar. Kooperatifleşme yolu ile yurttaşlar arasındaki sosyal bağlar kuvvetlenir. B.Toplu halde yaģam ve kooperasyon İlk kooperatif karekterli arazi kiralama sisteminin M.Ö yılında Babiller de uygulandığı, Eski Çin de kooperatiflere benzeyen kredi kurumlarının olduğu ayrıca orta çağda, Eski Yunan ve Roma da yine kooperatif benzeri kurumların olduğu bildirilmektedir. İskoçya da 1761 de ev dokumacılığı yapan ailelerin kurduğu kooperatif ilk kooperatif örneklerindendir. Kooperasyonun (kooperatifçiliğin) insanlar ve toplumlar tarafından benimsenmesi ve tarihler boyu sürdürülmesinin mutlaka belirli nedenleri vardır. Bu nedenler, kooperasyonun bir çok faziletine dayandırılabilir. Kooperasyonun faziletleri aşağıdaki gibi özetlenebilir. İlk kooperasyon insanlara dayanışma ve birlikte güçlü olma durumlarını kazandırmıştır. Kooperasyon sayesinde anlaşmazlıkların giderilebilmesi sağlanabilmiş, çıkar sürtüşmeleri ve gereksiz yere rekabet ortadan kalkmıştır. Kooperasyonda adil fiyatlar ve aşırı kazançların giderilebilmesi sağlanabilmiştir. Kooperasyonda fertlerin mülk edinebilmeleri sağlandığı gibi gruplara ve toplumlara ait varlıklar kazandırılmıştır. Kooperasyon yolu ile ekonomik ve sosyal faaliyetlerde her kesimden kişilerin katkısı elde edilmiştir. Kooperasyon ile gereksiz aracılar saf dışı edilmiştir. C- Modern kooperatifçilik düģünce ekolleri 1. Avrupa da Kooperatifçilik Hareketleri İngiliz Robert Owen ( ) ilk kooperatif terimini kullanmıştır. Owen, insanlara konut yaptırmış ve onların sağlıklarıyla ilgilenmiş, bulunduğu yere mutluluk getiren adam diye tanınmış ve kooperatifçiliğin babası olarak kabul edilmiştir. Fransız Charles Gide ( ) 1902 de Fransız kooperatifler birliği başkanı olmuş, 1903 de de Uluslararası Kooperatif Alyansını (ICA-International Cooperatives Alliance) kurmuştur. Charles Gide kooperatifçiliğin 12 fazileti olduğunu söylemiştir. Daha iyi yaşamak Peşin alış-veriş Zahmetsiz tasarruf Kötü alışkanlıklarla savaşım Aracıların ortadan kaldırılması Kadınların katılımı Halkın ekonomik eğitimi 6

9 Mülkiyet sahibi olma Ortaklaşa mülkiyet yaratılması Adil fiyat Kârın ortadan kaldırılması Anlaşmazlıkların giderilmesi 1844 de İngiltere nin Rochdale kasabasında ilk kooperatif hareketlerinden olan Rochdale kooperatifi kurulmuştur. Dokuma işçilerinin kurmuş olduğu bu kooperatif 150 yıl boyunca bazı hedefleri paylaşmış üyelerden oluşmaktadır. Halen faaliyetlerine devam etmekte olan bu kooperatifin hedefleri şunlardır: Ortağa tüketim maddeleri sağlamak, Ortağa konut ihtiyacını karşılamak, Ortağa çocuk eğitimini sağlamak, Ortak için gerekli tüketim, maddelerinin üretim yollarını aramak, Kooperatifin serbest piyasaya göre aynı fiyatta, fakat daha kaliteli malların satılmasını sağlamak, Kooperatifin veresiye satış kapısını kapatmak, Kooperatifin gelir-gider farkı (bir anlamda kâr) alışveriş yapan ortağa alış-veriş miktarı ile orantılı olarak dağıtılmalıdır. Kooperatif ortağının iştirak paylarını ifade eden sermayelerinin, bu sermayenin miktarı ne olursa olsun tüm ortaklara aynı hak ve imtiyazlar verilmelidir. Kooperatif ortağın dini ve siyasi görüşleri konusunda tarafsız olmalıdır. 2. Türkiye de Kooperatifçiliğin DoğuĢu ve GeliĢimi Ziraat Bankası: 19 yy ın II. yarısında Avrupadaki kooperatifçilik hareketlerinden etkilenen Mithat Paşa Türkiye deki ilk kredi kooperatifini Memleket Sandıkları adı ile kurmuştur. Mithat Paşa (1822) 1858 de Avrupa ya gitmiş döndükten sonra 1861 de Niş e vali olarak tayin olmuştur. Toplumcu bir insan olarak tanınan Mithat Paşa kan davalarını önleme, kimsesiz çocuklara yardım, yol, sulama, kanal yapımı konularında önemli çalışmalar yapmıştır. Daha sonra Tuna valiliğine atanan Mithat Paşa belediyeyi ıslah etmiştir. Mithat Paşa Memleket Sandığı adını verdiği ilk tarım kredi organizasyonunu 1863 yılında Niş şehrinin Pirot kasabasında kurmuştur. Memleket Sandıklarının yayılması düşüncesini uygulama amacıyla hazırlamış olduğu bir nizamnameyi hükümetçe kabul edilmiş ve Memleket Sandıkları ülkenin her tarafında kurulmuştur Memleket Sandıklarının Oluşum Dönemi Memleket Sandıklarının yayılması ve nizamnamenin uygulanması Menafi Sandıkları Ziraat Bankasının Kurulması 1913 de Kâzım Nuri ve Nazmi Topçuoğlu şu andaki Tarişin temeli olan Aydın İncir Müstahsilleri Kooperatifi kurulmuştur. Daha sonra üreticiye kredi verebilmek ve kurulan bu 7

10 ilk tarım satış kooperatifine mali yardımda bulunabilmek amacıyla 1914 de şu anki adı Tarişbank olan Milli Aydın Bankası kurulmuştur. Kooperatifçilikle ilgili konular: 1924 itibari Zirai Birlikler Kanunu 1926 Türk Ticaret Kanunu na kooperatiflerle ilgili madde eklenmiş 1929 Zirai Kredi Kooperatif Kanunu sayılı Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu 2836 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri Kanunu sayılı Kooperatifler Kanunu D- Bir ülkede kooperatiflerin yeri ve öneminin ortaya konulması Uluslar arası Kooperatif Alyansı (ICA) 1951 den beri kooperatiflerin toplumsal ve ekonomik katkılarını ortaya koymak amacıyla birçok ülkeden bilgi toplamakta ve değerlendirmektedir. Bir ülkede kooperatiflerin yeri ve önemini belirlemenin iki yolu vardır. Bunlardan ilki Demografik (nüfusla ilgili) Katılım Oranı, diğeri ise Ekonomik Katılım Oranıdır. Demografik Katılım Oranı (DKO); ülkedeki kooperatiflerin toplam ortak sayılarının, ortalama aile sayısı olan 4 ya da 5 ile çarpılarak toplam nüfusa oranlanması şeklinde hesap edilir. Bu oranın % ifadesi ülkede kooperatifçiliğin yeri ve önemi hakkında fikir verir. Tahmin edileceği gibi bu oranın yüksek olması kooperatifçilik açısından gelişmeyi ortaya koyarken, bu oranın düşük olması ülkede kooperatifçiliğin daha az geliştiğini belirtebilmektedir. DKO %30 un üzerindeyse kooperatifçilik açısından yüksek düzeyde gelişmiş ülkeler DKO %20 - %30 arasında ise kooperatifçilik açısından gelişmiş ülkeler DKO %10 - %20 arasında ise kooperatifçiliğin orta düzeyde geliştiği ülkeler DKO %10 nun altında ise kooperatifçiliğin az geliştiği ülkeler Ekonomik Katılım Oranı (DKO) Katma Değer Yöntemi; ülkede kooperatifler aracılığı ile elde edilen toplam katma değerin, ülkenin toplam Milli Gelirine oranlanması ile bulunur. Bu yöntemde de kooperatiflerin ülke ekonomisindeki yeri ve önemi belirlenmeye çalışılır. 8

11 II. Kooperatifin Tanımı ve Kooperatifçilik Ġlkeleri A. Kooperatifin tanımı Geniş anlamda ortak bir hedef için birlikte çalışmadır. Ancak kooperatifin evrensel bir tarifini yapmak güçtür. Bunun nedeni kooperatiflerin çok farklı amaçlara ve birbirinden çok ayrı ekonomik ve toplumsal sistemlere kolayca uyabilen bir organizasyon olmasıdır. Amerikan Literatüründe Kooperatif Tanımı: Üretim işlemlerinde birikimleri iyi kullanmada veya ürünlerin pazarlanmasında yada diğer hizmetlerin gerçekleştirilmesinde adil prensipler üzerine kurulmuş devlet yardımı olmaksızın oluşturulan gönüllü şahıs birliğidir. Türkiye de 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa Göre Kooperatif Tanımı: Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik faaliyetlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve kamu tüzel kişileriyle özel idareler, belediyeler, köyler ve dernekler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli müteşekkillerdir. En genel anlamıyla kooperatif ise üretim, kredi, tüketim ve konut temini gibi başlıca ekonomik ihtiyaçları sağlamak amacıyla kendi arzu ve iradeleriyle bir araya gelen bu ihtiyaçları karşılamak için kendi ekonomik gayretleriyle bir iş yeri ve işletme vücuda getiren insanların birleşme ve teşebbüsü olarak tanımlanabilir. B. Kooperatifçilik ilkeleri 1. Gönüllü ve Açık Üyelik Kooperatifler üye olmanın sorumluluğunu almaya gönüllü herkese açık organizasyonlardır. Cinsiyet, sosyal, ırk, politik ve dini ayrım gözetmeksizin herkese açıktır. Önceleri serbest giriş-açıklık ilkesi olarak tanımlanan bu ilke insanların istedikleri zaman kooperatiflere üye olabilecekleri ya da istedikleri zaman üyelikten çıkabilecekleri anlamını taşır. Elbette ki üyelikten ayrılabilmek için ortağın kooperatife olan bütün yükümlülüklerini yerine getirmesi gerekir. Bu ilkenin üç yönü vardır. Bunlar; Kooperatife katılmanın gönüllü olma niteliği, Bu ilkenin sürekli olarak korunması Dini ve siyasi tarafsızlık 2. Üyeler tarafından gerçekleģtirilen demokratik denetim ilkesi Kooperatif, ortaklarının denetimi altında, onların yararına çalışan bir örgüttür. Kooperatifler demokratik bir yönetime sahiptir. Bu ilke genellikle bir oy bir insan deyimiyle özetlenmiştir. Demokratik yönetim ortakların eşitliğine dayalı, kendi kendini yönetme anlamına gelir. Karar almada, şirketlerin tersine yatırılan sermaye değil, kişisel katılım önemlidir. Kooperatifler, siyasa oluşturma ve karar alma süreçlerine katılan üyelerince denetlenen demokratik kuruluşlardır. Seçilmiş temsilci olarak hizmet eden erkekler ve kadınlar üyelere 9

12 karşı sorumludur. Birim kooperatif kuruluşlarında üyeler eşit oy hakkına sahiptir (her üyeye bir oy hakkı). Diğer düzeydeki kooperatif kuruluşlarında ise oy hakkı demokratik bir yaklaşımla düzenlenir. 3. Üyelerin ekonomik katılımı Üyeler, kooperatiflerinin sermayesine adil bir şekilde katkıda bulunur ve bunu demokratik olarak yönetirler. Bu sermayenin en azından bir kısmı genellikle kooperatifin ortak mülkiyetidir. Çoğunlukla üyeler, üyeliğin bir koşulu olarak taahhüt edildiği üzere (var ise) sermaye üzerinden kısıtlı miktarda gelir elde ederler. Üyeler gelir fazlasını, muhtemelen "en azından bir kısmı taksim olunamaz kaynaklar" oluşturma yoluyla kooperatiflerini geliştirme, kooperatifle yapmış oldukları işlemlerle orantılı olarak üyelerine kar sağlama ve üyelerce onaylanan diğer faaliyetlere destek olma gibi amaçların biri ya da tamamı için ayırırlar Bu ilke iki kapsamda incelenebilir, bunlardan ilki sermayeye sınırlı faiz verilmesi diğeri ise Bölüşümün düzenlenmesi-risturn dir. Kooperatiflerin finansmanlarıyla ilgili olarak sermayeye sınırlı oranda faiz verilmesi gerekmektedir. Bununla beraber sermaye, ortaklar için gerekli işlemlerin düzenli bir akışını sağlamak için de gereklidir. Kooperatifin sabit tesislerini yapmak ve işleri çevirebilmek için ortaklar bir miktar sermaye getirmek zorundadır. Her ortak kooperatife girerken isme yazılı en az bir pay senedi olmak zorundadır (aksiyon= pay senedi). Fakat bu pay senedi başka bir kişiden satın alınamaz. Kooperatif her yeni ortak için yeni bir pay senedi yaratır. Bu pay senetleri işletme kârından (gelir-gider farkı) yararlanma hakkı vermezler. Zorunlu olmamakla beraber ortakların bu sermaye paylarına sınırlı oranda faiz verilir. Risturn dağıtımında şöyle bir sıra izlenir. Öncelikle yasada ve sözleşmede belirlenmiş fonlar ayrılır. Daha sonra ortakların sermayelerine verilecek olan faizler ayrılır. Son olarak da ortada bir kaynak varsa üyelere dağıtılır. Bu dağıtılan paya risturn adı verilir. (Yedek akçe, eğitim fonu, sosyal fon vb.) Risturn dağıtımı şu şekilde yapılabilir: Dağıtılacak Kâr x 100 Ödeme oranı = Ortaklarla yapılan toplam iş hacmi Üyenin kooperatifle yaptığı işlem hacmi x Ödeme oranı Üye başına ödenecek miktar = Özerklik ve bağımsızlık Kooperatifler özerk, kendi kendine yeten ve üyelerince yönetilen kuruluşlardır. Kooperatifler, hükümetler dahil olmak üzere diğer kuruluşlarla bir anlaşmaya girmeleri ya da dış kaynaklar 10

13 yoluyla sermayelerini artırmaları durumunda, bunu kooperatiflerin özerkliğini sürdürecek ve üyelerinin demokratik yönetimini koruyacak şekilde gerçekleştirirler. 5. Eğitim, öğrenim ve bilgilendirme Kooperatifçiliğin gelişmesinde sermaye ve yararlardan çok eğitim önemlidir. Kooperatifçilik eğitiminin önem verildiği ülkelerde kooperatif birçok sosyal ve ekonomik sorunların çözümüne katkılarda bulunmaktadır. Bu nedenle her kooperatif kendi ekonomik bünyesi içinde kooperatifçilik yöntem ve ilkelerini ortaklarına ve halka öğretmek ve yaymak için çaba göstermeli, bu iş için bir fon kurulmalıdır. Kooperatifler gelişim odaklı olarak, üyeleri ve seçilmiş temsilcileri, yöneticileri ve çalışanları için eğitim sağlayabilir. Kooperatifler genel kamuoyunu, özellikle de gençleri ve kamuoyunu oluşturanları işbirliğinin şekli ve yararlan konusunda bilgilendirirler. 6. Kooperatifler arasında iģbirliği Kooperatifler, yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası oluşumlarla birlikte çalışarak üyelerine daha etkin bir şekilde hizmet eder ve kooperatifçilik hareketini güçlendirir. Kooperatifler genellikle tam rekabet piyasasına yakın piyasalardaki fiyatları oluşturmaktan çok piyasadaki fiyatları etkileyen ekonomik bir örgütlenme biçimidir. Çağımızda ekonomik kurumlar giderek bütünleşmekte ve piyasa koşullarını kendi lehlerine çevirmek istemektedirler. Kooperatiflerde kendi aralarında bütünleşmeye giderek rekabeti kendi lehlerine çevirmenin yollarını aramalıdır. 7. Topluma KarĢı Sorumluluk Kooperatifler, üyelerince onaylanan politikalar aracılığıyla toplumlarının sürdürülebilir kalkınması için çalışırlar. 11

14 III. Kooperatif Ġle ġirketler Arasındaki Farklılıklar A- Kooperatif kuruluģların ayırıcı özellikleri Kooperatifin kendi ortaklarını piyasa ekonomisinin yaratmış olduğu olumsuzluklardan koruma ve bu amacını gerçekleştirmek için herşeyden önce kooperatifin bir girişim olması gerekir. İşte kooperatifi diğer halk örgütlerinden ayıran ilk nitelik bu noktada belirlenir. Kooperatif girişim, ortaklara mülkiyet ilkesine dayanan kendine has bir girişimdir. Örneğin ortaklara mülkiyet ilkesine göre beş farklı ekmek fabrikası kurulduğunu düşünelim. Bunlar; İş ortaklığı (şirket) Yardım veya hayır derneği (hizmet işletmesi) Belediye tarafından kurulmuş ekmek fabrikası (gelir işletmesi) Bizzat tüketiciler tarafından ihtiyaçlar için kurulmuş bir fabrika (tüketim kooperatifi) Fırın işçileri tarafından kurulmuş bir fabrika olsun (üretim kooperatifi) Dış görünüş ve teknik denetim bakımından bütün işletmeler aynı özellikleri taşır. Ancak bu işletmeler hakkında bazı soruların yanıtları arandıkça aralarındaki farklar ortaya çıkar. Örneğin; bu işletmeyi kuranların amaçları aynımıdır? Bu işletmeler kimler tarafından yönetilir, sahipleri kimlerdir? Bunlar kimlerin menfaatlerine çalışmaktadır? Birinci tip fırın bir şirkettir. Bu ekmek fabrikasının amacı ortakların sermayelerini değerlendirmek ve onlara kâr sağlamaktır. Yani bu girişimin tek amacı kârdır. Sermaye ekmek fabrikasından kâr elde edemediğini anladığı anda yeni kârlı alanlar arayacaktır. İkinci ekmek fabrikası onu kuranların kişisel ihtiyaçları göz önüne alınmadan yönetilir. Böyle bir ekmek fabrikası sermayeye kâr arayan bir işletme değil, bir hizmet işletmesidir. Belediye tarafından kurulan üçüncü ekmek işletmesine gelince bu işletme yörenin bir takım ihtiyaçlarını karşılamak yanında gelir sağlamak içinde kurulmuş olabilir. Eğer sadece belediyeye hizmet etmek amacıyla kurulmuşsa bir hizmet işletmesi gelir sağlamak amacıyla kurulmuşsa gelir işletmesi sayılır. Gerek tüketicilerin gerekse fırın işçilerinin kurmuş olduğu son iki tip ekmek fabrikasının mülkiyeti onlara, kuranlara ait olduğu gibi onların yönetenler ve onların hizmetlerinden yararlananlar aynı kişilerdir. İşte böyle kuruluşlara kooperatif hizmet veya mal üretmek için kurdukları işyerlerine de kooperatif girişim denir. Burada açıklanan kooperatif tiplerinden dördüncü tip ekmek fabrikası tüketim kooperatifi, beşinci tip ekmek fabrikası ise işçi üretim kooperatifidir. B- ĠĢ dünyasındaki kuruluģlar 1. Kamu KuruluĢları Devlet savunmasında ve yurt kalkınmasında ihtiyaçların giderilmesinde kurulmak üzere temel malların devlet üretebilir. Bu tip teşebbüslerin bir kısmının sermayesi devlete ait olabileceği gibi bir kısmının ise devlet, özel ve tüzel kişilere ait olabilir. KİT, KİK, T.C. Ziraat Bankası, İş Bankası 12

15 2. Özel KuruluĢlar Her şeyden önce kazanç gayesi hakimdir. Bu bakımdan özel teşebbüslerin amaçları aynıdır. İşleyişleri farklıdır. Genel olarak özel kuruluşlar, bireysel ve şirket halindeki teşebbüsler olmak üzere 2 kısımda incelenir. 2 veya daha çok kimsenin emek veya mallarını ortak bir amaca erişmek için birleştirdiği organizasyonlara şirket denilmektedir. Şahıs şirketleri (kollektif şirketler, komandit şirketler) ve sermaye şirketleri (anonim şirketler, limited şirketler) olmak üzere farklı şekilleri mevcuttur. 3. Kollektif KuruluĢlar Ekonominin işleyişinde düzenleyici bir rol üstlenen kooperatifler aşırı kazanç ve spekülasyonlara karşıdırlar. Tam rekabet piyasasında bir regülatör görevi üstlenmişlerdir. Bu yönüyle kooperatifler antikapitalist değil, iş hayatında düzenleyici bir görev yapan kuruluşlardır. 4. Genel olarak kooperatif ve Ģirketler arasındaki farklar Sermaye şirketleri mümkün olduğunca fazla kâr elde etmeye çalışırlar. Bunun içinde işçilere ve ham madde üreticilerine az ödemeye, tüketicilere ise fazla ödetmeye uğraş gösterirler. Kooperatiflerde ise amaç bunun tersi doğrultusundadır. Çünkü kooperatiflerde mülkiyet ve işletme görevi ortaklar (müşteri yada üretici) tarafından yüklenilmiştir. Sermaye şirketleri kâr amaçlıyken, kooperatif kuruluşlar kâr amaçlı değildir. Sermaye şirketlerinde elde edilen kârlar sermaye sahiplerine temettü olarak sermaye katılım miktarına göre verilir. Kooperatiflerde ise elde edilen kârlar ortakların kooperatifle yapmış oldukları işlem esasına göre dağıtılır. Şirket ortakları diğer ortakların kimler olduklarını bilmeyebilirler. Çünkü şirkette hisse senetleri borsalarda alınıp satılır. Oysa kooperatiflerde ortaklık senetleri ancak kooperatife veya kooperatifin rızası ile başkasına devredilir. Sermaye şirketlerinde bir şahıs hisse senetlerinin % 50 sinden fazlasına sahip olunca şirkete hakim duruma geçebilir. Oysa kooperatiflerde bir şahsın ortak olabileceği max ortaklık sınırı kanunla belirlenmiştir. Bu durumda bir veya birkaç şahıs kooperatif üzerinde hakimiyet kuramazlar. Sermaye şirketlerinde ortaklar sahip oldukları hisse senetleri miktarlarına göre oy verirler. Kooperatiflerde ise ortaklık payı ne olursa olsun genel kurulda her kişinin bir oy hakkı vardır. Sermaye şirketlerinde sosyal amaç çok sınırlı olduğu halde, kooperatiflerde sosyal amaç kuruluşun temel felsefelerinden birisidir. Kooperatifler serbest ticaretin aleyhinde değil, onları düzenleyen mekanizmalar olarak işlev gösterirler. 13

16 IV. DEVLET VE KOOPERATĠFLER Milyonlarca ortağı bulunan ve birçok ülkelerde tarımsal üretimin nerdeyse tamamına sahip olan kooperatiflerin devlet politikası ve yasaların kapsamı içerisine gireceği de beklenen bir sonuçtur. Devlet ilk planda, kooperatif hareketine yön verecek yasaları hazırlama sorumluluğu nedeniyle kooperatif hareketine ilgi duyar. Kooperatif hareketinin ekonomik yönü de devleti kooperatiflerle ilgilenmeye zorlar. Kooperatifler esas itibariyle bir ekonomik örgüttür. Kooperatif hareketin ekonomik fonksiyonu ve kooperatifin devletin ekonomi politikasını etkileme olasılığından gibi nedenlerden dolayı da devlet ekonomik açodan kooperatiflerle ilgilenir. Devletle kooperatifler arasındaki ilişkiler kooperatif teorisyenlerini her zaman uğraştırmış çok karmaşık bir konudur. En sık kullanılan sistematik ayrım ünlü bir kooperatifçi olan Gine nin oluşturduğu sınıflandırmadır. Gine, devletle kooperatifler arasındaki ilişkileri şu biçimde sınıflandırmıştır. a. Serbest sistem; Bu sistemde devletle kooperatifler arasında hiçbir bağlılık yoktur. Devletten hiçbir yardım istenmez. Bu sistemde kooperatifler devlet içinde bir devlet gibidir. Devlet kooperatifçilik hareketini tamamen serbest bırakmıştır. (İngiltere ve Danimarka) Bu sistem bugün İngiltere de ve birçok batı ülkelerinde görülmektedir. Öyle ki özellikle İngiltere de kooperatifler devlet içinde devlettir. Yani kooperatifler devlet kurumlarının yanı başında kuvvetli bir biçimde yerleşmiş ve başlı başına bir güç haline gelmişlerdir. İngiltere de kooperatiflerin böylesine güçlü olmasının nedeni Rocdale kooperatifçiliğinin temelini oluşturan birlik, bireyin özgürlüğüyle bir arada bulunan beraberliktir. Bu beraberlik ise karşılıklı bağlılık fikrinin güçlenmesine neden olmuştur. Böylece Rochdale kooperatifçiliği kuruluşundan başlayarak devletten hiçbir yardım istememiştir. Danimarka da da benzer şekilde olup kooperatifler, ekonominin esasını oluşturmasına rağmen devlet kooperatifçilik hareketini tamamen serbest bırakmıştır. b. KarĢılıklı yardım sistemi; Bu sistemde devlet kooperatiflere kuruluş ve işleyişlerinde çeşitli yönlerden (eğitim, araştırma, devlet mal ve hizmetlerinden yararlandırma, ucuz kredi, vergi kolaylığı, hibe, v.b) yardımcı olur. Hatta kooperatif belli bir düzeye gelince devlet yavaş yavaş yardımı azaltır. Ancak bu yardımlarına karşılık devlet kooperatiflerin yönetimine karışmaz. (Fransa,İtalya) Karşılıklı yardım sistemi Fransa da doğmuş olup daha sonra başka ülkelere de yayılmıştır. Kooperatifçilik Fransa ya ilk girdiğinde bir taraftan sosyalisler, öte yandan kapitalislerle çatışmıştır. Sosyalisler, bu yeni hareketi kendilerine mal etmeye çalışırken, kapitalistler tavsiye etmeye çalışmışlardır. Kooperatifleri bir yandan sosyalislerin ellinden kurtarmak için, diğer yandan kapitalistlerin rekabetine karşı koymak için Fransa da devlet Rochdale temel fikirlerine bağlı kalarak kooperatiflere yardımı ilke olarak kabul etmişlerdir. Bu amaçla Fransa da devlet, kooperatiflere öncülük yapmış, onların gereksinim duydukları maddi olanakları sağlamış ve eğitici görevini yerine getirmiştir; fakat bu yardımlarına karşılık kooperatiflerin yönetiminde etki ve oy sahibi olmak yoluna girmemiştir. 14

17 Devletin yardımları, ortaklara kooperatifçiliği ve kooperatif ortağı olarak sorumluluk yüklenmesi gerektiğini öğretmiştir. Böylece ortaklar, her şeyi devletten beklemeyerek, kendi kendilerine de güvenmeyi öğretmiştir. c. Vesayet sistemi; Devlet sadece kooperatiflere ait yasaları çıkartmakla kalmaz, ayrıca kooperatiflerin yönetiminde de sorumluluk alır, onları kontrolü altında tutar ve gerektikçe müdahalelerde bulunur. Bugün birçok az gelişmiş ülkede görülen sistem budur. Türkiye deki kooperatifçilik hareketinde özellikle Tarım Kredi ve Tarım Satış gibi önemli bir kısmında da 1995 yılına kadar esas itibariyle vesayet sistemi uygulamıştır. Vesayet sisteminin çok çeşitli sakıncaları vardır. Özel hukukta yasa vesayetin sonlanacağı tarihi saptamıştır. Fakat siyasal ve toplumsal haklar söz konusu olduğunda devlet tarafından bu tarih tespit edilmeme durumu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla kooperatiflerde devlet vesayetinin sona erdirilmesi çok güç olmaktadır. Vesayet sisteminde kooperatifçiliğin ortağın demokratik yönetimi ile özerklik ve bağımsızlık ilkeleri tamamen ihlal edilmiş olmaktadır. d. Devletçilik Sistemi; Bu sistem, Çin Halk Cumhuriyeti ve eski Sovyetler Birliğindeki kooperatiflerin ve özellikle de Komün ve kolhozların halidir. Bu sistemde kooperatifler demokratik kuruluşlar olmaktan çıkmış; devletin organları haline girmiştir. Diğer bir değimle kooperatifler devletleşmiştir. Hatta denilebilir ki bu sistemde devlet ve kooperatifler özdeş haline gelmiştir. Bu sistemde artık batı anlamında demokratik kooperatiflerden söz etmek olanaksızdır. V. Türkiye de Kooperatiflerin Hukuki Statüsü A. Türkiye de kooperatiflerle ilgili yasalar Türkiye de kooperatiflerle ilgili genel olarak yasalar şunlardır sayılı tarım satış kooperatifleri ve birlikleri kanunu 1581 sayılı tarım kredi kooperatifleri ve birlikleri kanunu 1196 sayılı tütün tarım satış kooperatifleri ve birlikleri kanunu 1163 sayılı kooperatifler kanunu B. Ana sözleģmeler Bir kooperatifin kuruluş ve işleyişi için yasal bir esasa dayandırılması gerekmektedir. Çünkü kooperatifin kuruluşu ve işleyişi yasal gücünü ilgili kanundan alır. Kooperatifle ilgili diğer esaslar ise ana sözleşmede belirtilir sayılı kooperatifler yasası ana sözleşmede bulunması gereken hükümleri zorunlu hükümler ve isteğe bağlı hükümler olmak üzere gruplandırmıştır. 15

18 Zorunlu hükümler: - Kooperatif adı ve merkezi - Kooperatifin amacı ve çalışma konuları - Ortaklık sıfatını kaybettiren veya kazandıran durum ve şartlar - Ortaklık pay tutarı ve kooperatif sermayesinin ödenme şekli - Ortakların ayni sermaye (malla ilgili) koyup koymadıkları - Ortakların sorumluluk durumu ve derecesi İsteğe bağlı hükümler: - Genel kurulun toplanması, kararların alınması, oyların kullanılması ile ilgili açıklayıcı hükümler, - Kooperatifin birliklerle olan ilişkilerini açıklayan hükümler, - Kooperatifin diğer kooperatiflerle birleşme koşullarını açıklayan hükümler C. Kooperatifin kuruluģu Kooperatif kuruluşu şirketlere göre daha basit ve kolaydır. Kooperatif kurmak isteyen bireyler kendi sorunlarını bilmekte ve bu sorunlara ancak kooperatif yoluyla çözüm bulabileceklerine inanmaktadırlar. Kooperatif kurmak için girişimde bulunacak kişiler aşağıdaki sorulara açık ve net yanıt aramalıdırlar: Kooperatif hangi sorunları çözmek için kurulacaktır? Kurulacak kooperatif türü hangi grup insanların sorunlarına yönelik olacaktır? Kurulacak kooperatifin çalışma alanı ne olacaktır? Yeteri kadar kurucu üye var mıdır? (7 kişi) Kurucu üyelerin kooperatifçilik hakkında bilgi durumları nedir? Kooperatifin ortaklarına sağlayabileceği faydalar nelerdir? Bu yönde bir incelemenin yapılmasından sonra kooperatif kurmanın yararlı olacağına inanılıyorsa kooperatif kurulması işlemlerine geçilir sayılı kanunun 1. maddesinde tanımı yapılan kooperatiflerin en az 7 ortaklı bir ana sözleşme ile ilgili bakanlığın iznine ihtiyacı vardır. Ancak bu şekilde kooperatifin tescil ve ilanı yapılabilir. Bir kooperatifin kurulabilmesi için gerekli olan aşamalar şunlardır: 1. Kurucular ve Ana SözleĢmenin Hazırlanması Ana sözleşmenin kooperatif kurucuları tarafından (7 kişi) imzalanması ve bu imzaların noter tarafından onaylanması gerekir. On kopya ana sözleşme 7 ortak tarafından ayrı ayrı imzalanır. 3 tanesi notere onaylatılır. Onaylanmış olan bu 3 ana sözleşmenin 1 tanesi noterde kalır. Diğer 2 tanesi ilgili bakanlık dilekçesine eklenmek üzere saklanır. 16

19 2. Ġlgili bakanlıktan Ġzin Alınması İlgili bakanlıktan izin alınması için aşağıda örneği görülen bir dilekçe hazırlanır. Bu dilekçeye ek olarak 2 si noterden onaylı olmak üzere toplam 9 adet ana sözleşme eklenir. Bu dilekçeye eklenmesi gereken diğer bir belge ise kuruluş sermayesiyle ilgili olan bir makbuzdur. Bu makbuz kuruluş sermayesinin ¼ ünün ulusal bankalardan birine (T.C. Ziraat Bankası) yatırıldığını gösteren bir makbuzdur. 3. Tescil ve Ġlan İlgili bakanlığın izninden sonra, kooperatif bulunduğu yerin ticaret siciline kaydedilmelidir. Bu kayıt ile T.C. ticaret sicili gazetesinde kooperatifin kuruluş ilanı kamuoyuna duyurulur. Ancak bu işlemlerden sonra kooperatif tüzel bir kişilik kazanır. 4. KuruluĢtan Sonra Yapılacak ĠĢlemler Tescil edilerek resmen kurulmuş olan kooperatifin ilk yapacağı iş bakanlık adına bankada bloke edilmiş olan sermayenin serbest bırakılması işlemidir. Kooperatif ana sözleşmesinde aksine bir hüküm yoksa kurucu ortakların görevi bitmiş sayılır. Bu durumda kurulan kooperatifi yönetmek için gerekli kurulların seçimleri yapılmalıdır. Bu amaçla ilk genel kurul toplantıya çağrılır. Kooperatifin ilk kuruluş sürecinde yapılan masraflar kurucu ortaklar tarafından karşılanmıştır. Belgelendirilen bu masraflar ilk genel kurula sunulur. Genel kurul bu masrafların kurucu ortaklara geri ödenmesi hususunda yeni seçilecek olan yönetim kuruluna yetki vermelidir. 17

20 VI. Kooperatiflerde Yönetim ve Yönetim Organları A. Yönetim kavramı: Yönetmek Geniş anlamda belli konularda karar vermek ve işletmedeki işleri yönetmektir. Burada karar vermek değişik alternatifler arasından bir seçimi gerektirir. Sonuç olarak yönetim işletme bünyesinde amaç, araç ilişkilerini düzenleyen ve yürüten çabalar bütünü şeklinde tanımlanabilir. Kooperatif grubun etkin ve etkili bir işbirliğini örgütlemesi herşeyden önce dağınık bireysel faaliyet ve çabaları uyumlaştırması ve bulunmaktadır. Kooperatiflerin yönetimi birbirinden ayrı üç grubun birleşimiyle sürdürülmektedir. Bu gruplar genel kurul (ortaklar), yönetim kurulu ve denetim kurulları ile idari kadrolardır. B. Genel kurul (Ortaklar) Kuşkusuz insan faktörü kooperatif girişimin hem ekonomik, hem de sosyal başarısının temelidir. Ortak sayısı, sermayesi, tesisleri ve benzeri birçok özellikleri birbirine çok benzeyen iki örgütten birisinin başarılı diğerinin ise başarısız olduğu görülebilir. Başarıyı etkileyen temel faktör insandır. Ortakların başlıca görevleri: İlgili kanunlar, ana sözleşme ve yönetmelik hükümlerine uymak. Kooperatifin bütün hizmetlerine yardımcı olmak. Yüklendiği paylar ve kooperatife olan borçlarını zamanında ödemek. Kooperatifi siyasi görüş ve amaçlarına alet etmemek. Genel kurul kooperatif organları olarak nitelendirilen 3 kuruldan (genel kurul, yönetim kurulu, denetim kurulu) tüm ortakları temsil eden, ortakların biraraya toplanmaları ile oluşan kooperatifin en yetkili kuruludur. Genel kurul ortaklardan oluştuğuna göre ortakların yetkili olduğu anlamına gelmektedir. Genel kurulun yetkileri: Ana sözleşmeyi değiştirmek. Yönetim kurulu üyelerini, denetçileri ve gerektiğinde tasviye kurulu üyelerini seçmek. Risturn dağıtımı hakkında karar almak. İmalat ve inşaat işleri hakkında karar almak. C. Yönetim kurulu Yönetim kurulu kooperatif işletmesi bakımından gerçek iş sahibi durumundadır. Genel kuruldan almış olduğu yetkiyle kooperatifin amacına uygun, her türlü işleri yapmaya yetkili bir yürütme organıdır. Yönetim kurulunun bazı görevleri: 18

21 Kooperatif işlerini ortaklar menfaatine uygun bir şekilde yürütmek, Aylık masrafları incelemek, kasa ve mevcutları tespit etmek. Gerekli defterleri tutmak Genel kurulu toplantıya çağırmak Genel kurul tarafından verilen kararları yerine getirmek. Yönetim kurulu üyelik şartları T.C. vatandaşı olmak. Aynı tür diğer bir kooperatifin yönetim kurulu üyesi olmamak. Türk ceza kanunundaki zimmet, görevi suistimal, hırsızlık, dolandırıcılık, yüz kızartıcı suçlardan mahkum olmamak. Birbirleriyle ve denetleme kurulu üyeleriyle 3. dereceden bile akraba olmamak. Aralarında herhangi bir iş ortaklığı bulunmamak. 18 yaşından büyük olmak. En az ilkokul mezunu olmak. D. Denetim kurulu Kooperatif ortaklığındaki topluluk adına ve yönetim kurulundan bağımsız olarak kooperatifin muhasebesini ve hesaplarını sürekli denetleme yetkisiyle donatılmış bir organdır. Denetleme kurulu görevini genel kurul adına yapar. Kooperatif ortaklarının büyük çoğunluğunun yönetimde fiilen görev almadıkları düşünülürse denetçilerin önemi daha iyi anlaşılmış olur. Kooperatiflerin başarısı birçok faktörle ilgilidir. Fakat bu faktörlerden en önemlisi yönetim ve denetim mekanizmalarının iyi işleyebilmesidir. Denetim kurulunun görev ve yükümlülükleri; Denetim kurulunun görev ve yükümlülükleri üç çeşittir. Bunlar inceleme, rapor hazırlama ve sır saklamadır. Denetçilerin inceleme görevlerini kendiliklerinden veya ortakların ikazlarıyla yerine getirirler. Yönetim kurulu gerekli defterleri denetçilere vermek zorundadır. Denetçiler hazırladıkları raporları yönetim kuruluna gerektiği hallerde de genel kurula sunarlar. Denetçiler öğrendikleri bilgileri kooperatif ortaklarının zarar görebileceklerini düşünerek başkalarına açıklamamak zorundadır. E. Kooperatifin diğer idari personeli Müdür ve idari personel mekanizması her kooperatifte olmayabilir. Özellikle küçük kooperatiflerde idari personel istihdamına rastlanılmaz. Bu hallerde müdürlük görevi yönetim kurulu başkanı veya yönetim kurulu üyesi tarafından yürütüldüğü gibi, bazen kooperatifin bir başka ortağı tarafından yürütülebilmektedir. Herhangi bir ortağın müdürlük görevini yerine getirmesi her zaman sağlıklı bir yöntem değildir. Müdürlük şartları: 19

22 Kooperatifçilik bilgilerine sahip olmak ve işinin ehli olmak Siyasi bir partinin faal bir üyesi olmamak Memuriyete engel bir hali bulunmamak Müdürün görevleri: Yönetim kurulu kararlarını yıllık çalışma programlarını göz önüne alarak uygulamak Kooperatif işlerini yürütmek işlerin uyum ve düzenini sağlamak Yönetim kurulu toplantılarında oy kullanmamak şartıyla hazır bulunmak VII. Kooperatiflerde Üst Örgütlenme 1. Kooperatiflerde Üst Örgütlenmenin Niteliği ve Önemi Kooperatiflerde üst örgütlenme bir ülke kooperatifinin birim kooperatiften ulusal birliğe kadar, aşağıdan yukarıya doğru, piramit biçiminde dikey olarak örgütlenmesini ifade eder. Bireylerin tek başlarına yapamayacakları veya birlikte yapmalarında yarar bulunan işleri en iyi bir biçimde ve maliyet fiyatında üzere dayanışma suretiyle ekonomik güçlerini bir araya getirerek örgütlenmelerinden birim kooperatifler; aynı amaçla birim kooperatiflerinin bir araya gelerek örgütlenmelerinden ise birim üstü kooperatifler oluşmaktadır. Kooperatiflerde üst örgütlenmeye, kooperatif literatüründe kooperatiflerle merkezi örgütlenme ya da kooperatiflerde fedaratif örgütlenme de denilmektedir. Bazı kooperatifçiler birim kooperatiflerine birinci derece kooperatif, kooperatif birliklerine ikinci derece kooperatif, kooperatif merkez birlikleri ve ulusal birliklere üçüncü derece kooperatif adını vermektedirler. Kooperatiflerde üst örgütlenmede, birim kooperatifler, işletme bütünlüğünü korumakta ve faaliyetlerini, bazı sınıflandırmalarla serbestçe yürütmektedirler. Birimin üstünde meydana gelen kooperatif birlikleri, onu kuran ve finanse eden birim kooperatifler tarafından yönetilmektedir. Aynı biçimde birlikler kooperatifler, merkez birlikler ise birlikler tarafından oluşturulmakta ve yönetilmektedirler. Kısacası, bütün kooperatifin üst örgütünün yönetimi de esas olarak kooperatif hareketinin temelini oluşturan fertlere dayanmaktadır. Kooperatiflerde üst örgütlenme, bir bakıma kooperatiflerde ekonomik merkezileşmeyi sağlamaktadır. Ekonomik merkeziyetleşme ilkesinden şirketler kolaylıkla yararlanabildikleri halde birim kooperatifleri yararlanamamaktadırlar. Çünkü bir birim kooperatif, kooperatifin sosyal temeline zarar vermeden ekonomik merkeziyetleşmeyi sağlayamamaktadır. Bir birim kooperatifinin sosyal temeli fertlerdir. Bu şekilde kooperatiflerde üst örgütlenme yardımıyla kooperatiflerin sosyal temelini bozmadan ekonomik amacına yanıt verme suretiyle merkeziyetleşme sorununu çözebilmektedir. 20

23 ġekil. Kooperatiflerde Üst Örgütlenme Piramidi a. Kooperatifler Birliği Aynı sektörde faaliyet gösteren birim kooperatifler, kendi aralarında ve kendilerinin üstünde ve bizzat kooperatiflerin gereksimlerini karşılamak için, kooperatif şeklinde birleşerek kooperatifler birliğini oluşturmaktadır. Söz gelişi, bir bölgede şeker pancarı tarım satış kooperatifleri aralarında birleşerek bir pamuk tarım satış kooperatifleri birliği oluşturmaktadır. Türkiye de bu şekilde kurulmuş birçok tarım satış kooperatifleri birliği bulunmaktadır. Ör. Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği b. Kooperatifler Merkez Birliği Aynı konuda çeşitli kooperatif birliklerinin birleşmesiyle oluşan bir üst örgütlenmedir. Türkiye de çeşitli Tarım Kredi Kooperatif Birliklerinin Birleşimi ile Türk-Koop u kurmuşlardır. (Köy-Koop,Kent-Koop) Bir Kooperatifler Merkez Birliğinin amacı, mali, idari ve teknik bütünleşmeden doğan yararları üyeleri olan kooperatif birliklerine ve varsa kooperatiflere sağlamaktır. c. Kooperatifler Ulusal Birliği Tarım veya tarım dışı kooperatifçilikle ilgili öyle hizmetler veya amaçlar vardır ki, bunları kooperatif merkez birlikleri tam anlamıyla sağlayamayabilir. Bu durumda tarım ve tarım dışı kooperatifleri bütün olarak ilgilendiren durumlarda, tarım ve tarım dışı merkez birlikleri bir araya gelerek ulusal birliği oluştururlar. 21

24 VIII. Tarım Kooperatiflerinin Küçük Tarım ĠĢletmelerini Tamamlayıcı ĠĢlevleri Küçük tarım işletmesi: Bir üreticini kendi aile fertleriyle, dışarıdan hiç işçi almadan veya çok az alarak kendi emeği ile işlediği işletmedir. Bu işletme tipi ülkemizde büyük çoğunluğunu oluşturur. Tarım kooperatiflerinin asıl önemi küçük tarım (aile) işletmeleri diğer bir değimle küçük çiftçiler yönündendir. Hiç bir zaman ne tarım satış kooperatifleri, ne tarım kredi kooperatifleri ne de diğer tarım kooperatifleri, zengin ve büyük işletmeler için kurulmazlar. Asıl amaç, küçük tarım işletmelerinin, kooperatifler yardımıyla kendi haklarını savunmalarıdır. Bu sayede tarım kooperatifleri, küçük köylü işletmelerinin pozisyonlarını sağlamlaştırmakta ve hatta yeni küçük tarım işletmelerinin doğmasını da sağlamaktadır. Çoğu zaman, bir ülkede tarımsal kooperatifçiliğin geliştirilmesi ve özendirilmesi, dolaylı olarak küçük tarım kooperatiflerinin güçlenmesi anlamına gelmektedir. Küçük tarım işletmeleri tarımsal kooperatifçilik için önemlidir. O halde, küçük tarım işletmelerinin üstünlükleri ve sakıncalarının nitelikleri bilinmelidir. Küçük Tarım İşletmelerinin Üstünlükleri 1) Üretime katılan şahıslar (işçi ve işveren) arasında olabilecek bütün anlaşmazlıklar, zıtlıklar, küçük tarım işletmelerinde ortadan kalkar: Bu tip işletmelerde çiftçi aynı zamanda müteşebbis, işçi, kapitalist ve yöneticidir. Kısacası bu işletmelerde işçi ve işveren aynı kişidir. Küçük tarım işletmeler sayesinde kapitalist spekülasyonlar (işçi ve iş veren arasındaki zıtlıklar) önlenmiş olunur. 2) Küçük tarım işletmelerinde işin randımanı fazladır: Bir çiftçinin kendi işletmesinde bir saat çalışmakta elde edeceği randıman, bir ortakçının ya da bir gündelikçinin başkasının toprağında bir saat çalışmakla vereceği randımandan fazladır. 3) Küçük tarım işletmeleri işgücüne dayanan melyorasyon daha fazla yapılır: Bir küçük tarım işletmesi sahibi, yaptığı işten kendisinin ve çocuklarının da yararlanacağını düşünmesi, melyorasyon yapma isteğini arttırmaktadır. Öyle ki, bu sayede birçok Kayılıklar ve kumluklar, küçük tarım işletmeleri sayesinde zengin topraklar haline dönüştürülmüştür. 4) Küçük işletme sahipleri tasarruf etme zihniyeti hakimdir: Bu tip işletmelerde gelecek kaygısı yüksek olmasından dolayı tasarruf etme anlayışı yoğun olarak görülmektedir. Bu tasarruflar bir çok ülkede ulusal tasarrufların temelini oluşturmaktadır. 5) Dekar başına verim küçük köylü işletmelerinde, büyük işletmelere oranla daha yüksektir: Bu ip işletmelerde toprak daha entansif olarak işlenmektedir. Küçük Tarım İşletmelerinin Sakıncaları 1) Tarım tekniğinin noksanlığı: Küçük tarım işletmeleri modern teknikleri ve modern tarım yöntemlerini uygulamada biraz yavaş hareket ederler. Bu çiftçiler sadece kendi el emeklerinin değerini bilirler ve bunu bol bol kullanırlar. Bu nedenle Kimyevi gübre, kesif hayvan yemi, zirai mücadele ilacı, sertifikalı tohum v.s. almak için pazarla temas etmekten çekinirler ve bu üretim araçlarını mümkün olduğunca az kullanırlar. Küçük tarım işletmelerinin bilgi noksanlığı bu tür araçların kullanımına yönelik benimseme de güçlük çekmektedirler. 22