Hilmi KIRLIOĞLU 1 Mustafa ZEYTİN 2 BELEDİYELERDE ÇEVRE MUHASEBESİ VE RAPORLAMA: MARMARA BÖLGESİNDE BULUNAN BELEDİYELER ÜZERİNE BİR DURUM ANALİZİ

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s Hilmi KIRLIOĞLU 1 Mustafa ZEYTİN 2 BELEDİYELERDE ÇEVRE MUHASEBESİ VE RAPORLAMA: MARMARA BÖLGESİNDE BULUNAN BELEDİYELER ÜZERİNE BİR DURUM ANALİZİ Özet Çevre sorunlarının asıl kaynağı yerel nitelikli olduğundan belediyelere bu konunun çözümünde ve çevreyi geliştirme konusunda büyük görevler düşmektedir. Dolayısıyla belediye faaliyetleri içerisinde önemli bir yere sahip olan çevresel hizmetler ve bu hizmetler dolayısıyla katlanılan çevresel maliyetlerin belediye muhasebe sistemine entegre edilmesi ve bu bilgilerin kamuoyu ile paylaşılması gerekmektedir. Ülkemizde belediyelerin çevre muhasebesi ve çevresel raporlama uygulamaları açısından hangi noktada oldukları ve bu sistemin uygulanıp, uygulanamayacağı çalışmamız içerisinde açıklanmaya çalışılacaktır. Çalışmamızda, çevre muhasebesi ve çevresel raporlama hakkında genel açıklamalar yapılarak hazırlanan anket formu aracılığı ile Marmara Bölgesinde bulunan belediyelerin çevre muhasebesi uygulamaları ve raporlama faaliyetleri konusunda bilgi edinilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Çevre, Belediye, Çevre Muhasebesi, Çevresel Raporlama. ENVIRONMENTAL ACCOUNTING AND REPORTING IN MUNICIPALITIES: A CASE ANALYSIS ON THE MUNICIPALITIES LOCATED IN THE MARMARA REGION Abstract Since the main sources of the environmental problems are local, municipalities have great duties to solve such problems and improve the environment. For this reason, it is necessary to integrate the environmental services, which have important roles in activities of municipalities, and the environmental costs caused by the related activities into an account system and to share this information with 1 Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi, 2 Öğr. Gör., Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muhasebe Finans Bilim Dalı, Doktora Öğrencisi, mustafa.zeytin@bilecik.edu.tr

2 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 754 the public. This study examines at what level the municipalities in our country in terms of environmental accounting and environmental reporting and whether this system could be implemented or not. In the study, general explanations about environmental accounting and reporting are given and the activates of the municipalities in the Marmara Region related to environmental accounting and reporting are examined through survey method. Keywords: Environment, Municipality, Environmental Accounting and Reporting 1. GİRİŞ Sanayileşme ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak üretimin ve tüketimin hızla artması sonucu; doğal kaynaklar tükenmeye başlamış, doğanın kendi kendini yenileme niteliği azalarak doğal çevre büyük ölçüde zarar görmüştür. Çevre kirliliği insanoğlunun karşılaştığı sorunların en önemlileri arasında yerini almıştır. Küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, hayvan ve bitki türlerinin çeşitliliğinin giderek azalması, hava, su ve toprak kirliliğinin yaygınlaşmasının olumsuz sonuçlarının gözlemlenmesi ve bu çevresel sorunların devasa bir boyut kazanması tüm toplumlarda çözüm arayışlarını da hızlandırmıştır. Ülkemiz 1970 li yıllarda yüz yüze geldiği çevre sorunlarına karşı, uluslar arası gelişmelerin de ışığında bir takım düzenlemelerde bulunmuştur. Doğaldır ki çevre sorunları birer tehdit olarak ortaya çıktığında, bu tehdidin çözümlenmesi kuşkusuz her şeyden önce merkezi yönetimin soruna eğilmesi, gerekli hukuki, ekonomik ve yönetsel önlemleri alması ile olanaklıdır (Yaşamış, 1992: 137). Ülkemizde de bu yıllardan itibaren çevre koruma konusu ile ilgili olarak mevzuatta, kalkınma planlarında, yönetmeliklerde, kurumsallaşmada önemli gelişme yaşanmıştır. Türk Çevre Politikasını da oluşturan bu gelişmelerde belediyeler önemli bir noktadadır (Çetin, 2012: 1). Belediye Kanunu nun 14. Maddesi belediyelerin görev ve sorumluluklarının neler olduğunu düzenlemektedir. Bu maddenin a bendinde İmar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrafî ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır ifadesi ile belediyelerin çevresel sorunların çözümüne yönelik görevleri açıkça belirtilmektedir. Ayrıca 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu nun, Büyükşehir Belediyesinin Görev, Yetki ve Sorumlulukları başlıklı 7. Maddesinde Büyükşehir Belediyelerine; sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak çevrenin, tarım alanlarının ve su havzalarının korunması, ağaçlandırma, hafriyat toprağı, moloz, kum ve çakıl depolama alanları, odun ve kömür satış ve depolama alanlarının belirlenmesi ve bunların çevre kirliliğine yol açmayacak şekilde taşınmaları, katı atıkların toplanma, taşınma, depolama, bertaraftı ve yeniden değerlendirilmesi, sanayi ve tıbbı atıklarla ilgili hizmetleri yürütmek ve deniz araçlarından kaynaklanan atıkların toplanıp arıtılmasıyla ilgili konularda gerekli düzenleme ve hizmetleri yerine getirme gibi görev, yetki ve sorumluluklar verilmiştir. Çevre sorunlarının küresel ölçekte artan önemi sonucunda meydana gelen gelişmeler de yerel yönetimleri çevre alanında en önemli aktörlerden birisi durumuna getirmiştir (Çakır Sümer, 2009: 59) de Rio da düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı

3 755 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi sonucunda dünya üzerinde "yerelleşme" noktasında bir yönetimsel irade söz konusudur. Bu konferanstan sonra Yerel Gündem 21 Eylem Planları'nın uygulanmasına karar verilmesi; bir bölgede etkin çevre yönetiminin ancak bölgede yaşayan halkın etkin katılımı ile mümkün olabileceği vurgulanmaktadır (Zeytin ve Kırlıoğlu, 2014: 239). Bu doğrultuda yerel yönetimlerin sağlıklı ve işlevselliği yüksek çevre yönetim sistemleri oluşturmaları ve yapmış oldukları çevresel faaliyetlerini muhasebe sistemlerine entegre etmeleri kaçınılmaz olarak görünmektedir. Bu çalışmamızda çevre muhasebesi ve çevresel raporlama hakkında kısa teorik bilgiler verildikten sonra Marmara bölgesinde bulunan belediyelerin çevre muhasebesi ve raporlama uygulamalarında ki durumlarının araştırılması amacıyla hazırlanan anket formu ışığında elde edilen bulgular yorumlanmaya çalışılmıştır. 2. BELEDİYE MUHASEBE SİSTEMİ VE ÇEVRE MUHASEBESİ Belediye muhasebesi; "bir belediyenin mali kaynaklarının oluşumunu, bu kaynakların kullanımını, kaynaklarda meydana gelen artış ve azalışları, belediyenin finansal açıdan durumunu açıklayan ve bunları belediye hakkında karar verme durumundaki kişi ve kurumlara ileten bir bilgi sistemidir" (Dumanoğlu, 2005: 141). Mevcut şekliyle belediyelerin muhasebeleri, faaliyet sonuçlarını ve bunların varlık ve kaynaklarda yarattıkları etkiyi ölçmek, hizmet maliyetlerini ve tahsis edilen kaynakların kullanım yerlerini gerçek anlamı ile tespit etmekten uzak sadece bütçe uygulaması hakkında bilgi veren yapılardır. Dolayısıyla bu şekliyle belediye muhasebesi; yapılan harcama ve tahsis edilen gelirlerin kanunlara ve mevzuata uygunluğunu denetleme fonksiyonuna sahiptir. Ancak belediyelerde muhasebe sistemlerinin bu durumu mevcut ihtiyaçları karşılamaya yetmemektedir. Artık belediye demek kamu kaynaklarının etkin kullanımı ve yeniden yapılandırması demektir ve belediyeler kâr amaçlı işletmeler gibi ekonomik kurumlardır; yöneticileri karar verici, belediye sınırları içinde yaşayan halk ise müşteri olarak nitelendirilebilir. Bu nedenle belediyelerin muhasebe yapısından beklenenler; belediye mal varlıklarındaki artış ve azalışları, gelir ve giderlere ait işlemleri ait oldukları dönemler içinde göstermek, hizmet faaliyetlerinin yanında karar verme, denetim ve performans değerlemede yardımcı olacak bilgileri sağlamak, muhasebe bilgilerini finansal kontrol ve yönetim amaçlı kullanabilecek bir hale getirmektir (Dumanoğlu, 2005: 141). Artan çevresel sorunların önlenmesi, çevresel etkilerin azaltılması ve çevresel kaynakların daha verimli kullanılabilmesi için bu faaliyetlerin de muhasebe sistemi içerisine yerleştirilmesini zorunlu hale getirmiştir (Kırlıoğlu ve Can, 1998: 48). Bu ifadelerden hareketle çevre muhasebesinin literatürde yapılan birkaç farklı tanımına aşağıda yer verilmiştir: Çevre muhasebesi bir işletmenin çevre, kalite ve maliyet bütününü oluşturan yönetim anlayışının önemli bir kısmıdır (EPA, 1995: 18). Çevresel kaynakların etkin kullanılması ve sonucunda ortaya çıkan etkilerinin muhasebeleştirilmesidir (Gautam, 1997: 1). Çevre muhasebesi birçok amacın gerçekleştirilmesi için kullanılan önemli bir yönetim aracıdır. Çevresel performansı geliştirebilir, maliyetleri kontrol edebilir, temiz teknolojilere yatırıma ve yeşil süreçlerin geliştirilmesine yardım edebilir, ürün karması ve fiyatlama konusunda yönetime bilgi verebilir (EPA,1995:1; Spomar, 2003: 1). Bir işletmenin ekonomik faaliyetlerinin çevresel etkisi ve çevresel yönetim sistemini belirlemek, ölçmek ve raporlamak için temel muhasebe teori ve yöntemlerini kullanan, muhasebenin yeni bir dalıdır (Xiaomei, 2004: 49). Çevresel konuların (maliyetler, varlıklar ve yükümlülüklerin)

4 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 756 çevresel değerler (üçüncü şahıslar için muhasebe) ve/veya finansal tablolarda işleniş şeklidir (Collison ve Slomp,2000: 115) Çevresel etkileri ve birleştirilmiş finansal sonuçlarının sağlanması amacıyla, çevre muhasebesi sistemleri kullanılarak, malzeme hareketlerinin ve bunların para akışlarının tanımlanması, dağıtımı ve analizidir (Beer ve Friend, 2005: 2). AICPA tarafından yapılan tanıma göre, çevre muhasebesi, çevresel maliyetlerin belirlenmesi, ölçülmesi ve dağıtılması, bu çevresel maliyetlerin işletme kararlarına entegrasyonu ve işletmenin çıkar gruplarına bilginin sonradan iletilmesi şeklinde tanımlanmıştır (Stanko vd.,2006:21). Bu tanımlamalar çerçevesinden hareketle çevre muhasebesini, işletmelerin ekonomik faaliyetleri sonucu ortaya çıkan çevresel etkilerinin para ile ifade edilmiş olarak belirlenmesi, kaydedilmesi, raporlanması, analizi ve yorumlanması suretiyle hem işletme içi kararlarda hem de üçüncü şahısların alacakları kararlarda kullanabilecekleri verileri üreten bir bilgi sistemi şeklinde ifade edebiliriz (Hatunoğlu ve Yıldırım, 2014: 4). Belediyelerin çevresel hizmetleri daha çok kirliliği önleme, koruma ve çevreyi geliştirme yönündedir. Belediyelerin yapmış olduğu bu hizmetleri dikkate alarak çevre ile ilgili faaliyetlerini şu şekilde sınıflandırabiliriz (Kasapoğlu, 2003: 198): Katı Atık Hizmetleri Su ve Kanalizasyon Hizmetleri Çevre Sağlığı Hizmetleri Çevresel Planlama Hizmetleri Çevre Düzenleme ve Kültürel hizmetler Çevresel Eğitim, Koruma ve Kontrol Hizmetleri. Görüldüğü üzere belediyelerin yapmış oldukları hizmetlerin büyük bir kısmını çevre konuları oluşturmaktadır tarihinde belediyeler tahakkuk esaslı muhasebe sistemine ve analitik bütçe düzenlemesine geçmişlerdir. Analitik bütçe yanında aynı zamanda bilanço düzenleme zorunluluğu getirilerek belediyeler için yeni hesap planı oluşturulmuştur. Ancak bütçe düzenlemelerinde harcama kalemleri dikkate alındığından muhasebeleştirme yapılırken ana hesaplara alt hesap oluşturulurken mevzuattaki ekonomik sınıflandırmaya göre hareket edilmekte ve çevreye ilişkin faaliyetler tam anlamıyla ayrı olarak izlenememektedir (Hatunoğlu ve Yıldırım, 2014: 29). 3. ÇEVRESEL RAPORLAMA Belediyelerin muhasebe sistemlerinin düzenlediği mali tablolar tarihli Mahalli İdareler Bütçe ve Muhasebe Yönetmeliği'nde belirtilen çerçeveye göre gerçekleştirilir. Her yerel yönetim; kendi adına ekonomik varlık edinebildiğinden, yükümlülük üstlenebildiğinden, üçüncü şahıslarla ekonomik ilişkiye girebildiğinden kurumsal bir birimdir ve bu nedenle de raporlamaya tâbidir. Dolayısıyla il, ilçe, kademe, belde, büyükşehir belediyeleri ayrı ayrı raporlama birimleri olarak kendi mali tablolarını düzenlemek zorundadırlar (Türkyener, 2011: 51). Genel amaçlı mali tabloların amacı; kaynak tahsisine yönelik kararların alınması ve değerlendirilmesinde geniş çaplı kıllanıcı kitlesinin yararının gözetilmesi, idarenin mali durumu, performansı ve nakit akışları hakkındaki bilgilerin sağlanmasıdır. Mali tablolar yerel yönetimler düzeyinde şu unsurların nasıl gerçekleştiğinin gösterilmesini sağlar (Türkyener, 2011: 51); Kaynakların dağılımı ve kullanımı,

5 757 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Faaliyetlerin finansman biçimi ve nakit ihtiyaçların karşılanma biçimi, Mali durum ve mali durumdaki değişiklikler, Faaliyetlerdeki performans, etkinlik ve başarı, Kendilerine sağlanan kaynakların bütçeye ve yasalara uygun kullanımını, Mali işlemlerde saydam olup olmadıklarını ve hesap verilebilirliklerini. Bu doğrultuda mali tablolar bir kamu idaresi ile ilgili varlıkları, kaynakları, gelirleri ve giderleri ile birlikte nakit akışları hakkında bilgiler sağlamaktadır. Belediye muhasebe sistemlerince düzenlenen tablolar tarihli Mahalli İdareler Bütçe ve Muhasebe Yönetmeliği'nin 421. maddesi ile 439. maddesi dâhil olmak üzere aradaki tüm maddeler tek tek sıralanmıştır (MİBMY, 2006). Yerel yönetimler birer ekonomik kurum/işletme olarak faaliyetlerinden doğan çevresel etkileri ve çevreyi koruma faaliyetleri hakkında topluma bilgi sağlama sorumluluğu altındadırlar. Bu aynı zamanda sosyal sorumluluğa yer veren bir raporlama anlayışına geçildiğini göstermektedir. Çevresel raporlama bu bilginin sağlanması noktasında önemli bir enstrüman olarak devreye girmektedir. Çevresel raporlama uygulandığı durumda, kullanılacak çevresel bilgi türü açıklanmalı ve ilgili tarafların bilgi ihtiyaçları analiz edilmelidir. Bu doğrultuda, çevresel raporlama kavramı tanımlanacaktır. Çevresel raporlama; bir işletmenin çevresel etkileri, bu etkileri yönetme performansı ve ekolojik anlamda sürdürülebilir kalkınmaya katkısını da içeren çevresel performansı hakkındaki bilgilerin kamu ile paylaşılması sürecidir (Ulusan, 2009: 184). Çevresel raporlama, üç boyutlu raporlama ve kurumsal sosyal sorumluluk raporlaması sürdürülebilir raporlamanın bir alt dalı olarak ilgili taraflara çevresel risk, etkiler, politikalar, stratejiler, hedefler, maliyetler, borçlar ya da çevresel performans gibi denetlenmiş ya da denetlenmemiş çevresel bilgilerin açıklamasını tanımlamada kullanılmaktadır. Çevresel raporlama işletmenin çevresel performansının taraflara iletilmesini amaçlamaktadır. Çevresel raporlamanın hem iç hem de dış raporlama unsurları bulunmaktadır. İç raporlama kavramı işletme yönetiminin ihtiyaç duyduğu bilgilere referans verirken, dış raporlama ise kamuya yapılan bilgi açıklamalarını içerir. Bu doğrultuda işletmeler, çevresel sorumluluk noktasında taahhüt etmenin ve çevresel performansları konusunda bilgi sağlamanın bir aracı olarak çevresel raporlama hazırlamaktadırlar. Çevresel raporlar, niceliksel ve niteliksel bilgilerden oluşmaktadır. Bunlardan niceliksel bilgiler; finansal veya finansal olmayan biçimlerde de olabilmektedir (Ulusan, 2009: 185). Finansal nitelikli bilgilerin muhasebe sistemine entegre edilmesi noktasında sorun yaşanmamakla birlikte, finansal olmayan bilgiler noktasında sıkıntı yaşanabilmektedir. Bu bilgiler, ana sözleşme, çeşitli yönetmelikler, genel kurul ve yönetim tutanakları, kira sözleşmeleri, sendika sözleşmeleri, yazışma dosyaları, geleceğe dair yatırım planları vb.' dir. Finansal nitelik taşımayan bilgiler, finansal nitelik taşıyanlarla birlikte raporlanamaz ve bunların ayrı bir raporun konusu olmaları gerekmektedir. Bu raporlarda (Kaya, 2006: ); İşletmenin çevre politikası, Çevre ile ilgili yasalar ve yönetmelikler, Mali nitelik taşımayan çevresel etkiler, Çevresel kontrol, ölçüm ve testlerin raporları, Düzeltici faaliyet raporları,

6 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 758 Çevresel durum analiz raporları, Çevresel eğitim raporları vb. yer verilmelidir. Çevresel raporlama, Çevresel Çalışma Grubu (Environmental Working Party-EWP) stratejik planında, genellikle finansal raporlamanın (ötesine geçen) kapsamının dışında olan çevresel konuların raporlanması ve kitapçıkta (mali tablolardan ayrı olarak) farklı bir sayfada veya ayrı olarak raporlanması şeklinde tanımlanmıştır (Collison ve Slomp, 2000:117). Bu ifadelerden baktığımızda çevresel raporlamada tek bir yöntem söz konusu değildir. Çevresel bilgilerin raporlanmasının ilk yöntemi geleneksel doküman esaslı raporlamadır. Bu raporlama yönteminde çevresel bilgiler finansal tablolar ve finansal tablolara ilave raporlar, bağımsız çevresel raporlar ya da yıllık faaliyet raporlarının bir bölümünde ilgili taraflara iletilebilmektedir. Buna göre çevresel bilgilerin finansal tablolarda raporlanması finansal tabloların içerik kısmında, sadece dipnotlarında hem içerik hem de dipnotlarında ya da finansal tabloların ayrı bir bölümünde gerçekleştirilebilmektedir. Bir diğer raporlama yöntemi ise elektronik ortamda gerçekleştirilebilmektedir. Bugün küresel çapta faaliyet gösteren işletmelerin çevre ile ilgili bilgilerini yıllık raporlarında açıkladıkları ve çevresel bilgileri ayrı olarak yayınladıkları bilinmektedir (Ulusan, 2009: 185). Çevresel raporlamanın niteliksel özellikleri şu şekilde sıralanmaktadır (Aymaz, 2009: 77); Uygunluk: İçerdiği bilgiler kullanıcıların karar verme ihtiyacına uygun olmalı ve bu nedenle dikkat çekici, bilgilendiren, fikir yürütmeye yardımcı olacak şekilde tasarlanmalıdır. Güvenilirlik: İlgili taraflar raporlamanın dürüstlüğünden şüphe duymamalıdır. Teknik anlamda anlaşılır olması, çevreyle sınırlanması, tarafsız hazırlanması, dolaylı ve doğrudan çevresel etkileri içermesi, ihtiyatlı olması önem arz etmektedir. Anlaşılabilirlik: Raporda teknik ve bilimsel terminoloji dikkatli bir şekilde kullanılmalı ve raporda açıklanmalıdır. Karşılaştırılabilirlik: Rapor belirli dönemler ve işletmeler arasında karşılaştırma yapmaya imkân verecek şekilde hazırlanmalıdır. Bu nedenle çevresel bilgilerin ölçümü, tanınması ve sunulması arasında uyum sağlanmalıdır. Zamanlılık: Çevresel raporlama belirli periyotlarda, finansal raporlarla aynı zamanlarda ya da farklı zamanlarda yayımlanabileceği gibi yıllık raporlar ya da hesap paketi içerisinde de yer alabilmektedir. Kanıtlanabilirlik: Dışsal bir rapor ilgili taraf nezdinde güven uyandırmalıdır. Bu nedenle raporun bağımsız bir 3. kişi tarafından kanıtlanması ya da onaylanması gerekmektedir. Çevresel raporlama işletmeler için çeşitli fayda ve sakıncalar oluşturmaktadır. Buna göre çevresel raporlamanın işletmelere getirdiği faydalar şöyle sıralanmaktadır; Kamuoyu nezdinde "yeşil işletmeci" imajına sahip olup çıkar gruplarının üzerlerinde oluşturduğu baskıdan kurtulmak, Alıcı, satıcı ve tedarikçilerin gözünde "sosyal sorumlu işletme" imajını tesis etmek imkânına kavuşmak, Rekabet avantajı yaratmak, Çevresel riskleri yönetmek,

7 759 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Riskin daha iyi tanımlanması ve yönetilmesini sağlayarak sigorta prim tutarlarında tasarruf imkânı sağlamak, Enerji ve hammadde maliyet tasarrufunu sağlamak, Acil durumlarda müdahale planı yapılmasına ve genel planlarda veri tabanı oluşturulmasına yardımcı olmak, Çevresel performanslarını arttırmak, Çalışanların motivasyonunu arttırmak, Çevre konusunda güçlü ve zayıf yönleri için bir performans değerlendirme sistemine sahip olmak (Kaya, 2006: ), Çevresel bilgiler diğer bilgiler ile aynı bilanço ve gelir tablosunda yer aldığında tüm mali bilgiler arasında bağlantı kurulabilmesi ve verilerin aynı havuzda toplanması, Çevresel bilgilerin bağımsız bir formata sahip olmasına gerek duymaması ve raporlamada kolaylık ile bütünlük sağlanması, Yıllık raporların genişletilmesi ile yazılan raporun daha az maliyetli olması, işletmeye daha az iş yükü getirmesi, Bağımsız raporlamada seçilen herhangi bir raporlama rehberinden istifade edilebilmesi, Mevcut hesap planının yasal mevzuat değişirse bağımsız raporlamaya karşın adaptasyon sürecinin kolaylığı (Taşdemir, 2011: ). Çevresel raporlamanın faydaları yanında çeşitli sakıncaları da söz konusudur. Bunlar (Taşdemir, 2011: 141); Çevresel bilgilerin mevcut hesap planına uyarak raporlanmasından ötürü yetersiz kalan niceliksel bilgilerin rapor kapsamı dışında kalması, dipnotlarda açıklansa bile sayısal olarak ifade edilememesi, Dipnotlar yetersiz kaldığında niteliksel ve niceliksel bilgilerle ilgili detaylara girilememesi ve "Tam Açıklama Kavramının" ihlâl edilmesi, Muhasebe bilgisi olmayan çıkar gruplarının çevresel bilgilere ulaşırken zorluk yaşaması, ihtiyaç duyduğu bilgiye ulaşamaması, çevresel bilgilerin muhasebe bilgileri içerisinde kaybolması, Çevresel etkilerin gerçek boyutlarının tam anlamıyla bilinememesi nedeniyle işletmeler çevreye verdikleri zararlı etkileri ölçüp kayıt altına alamamaktadırlar. Dolayısıyla, bazen çevresel etkiler yıllık mali raporlara yansımamaktadır (Haftacı ve Soylu, 2008: 94). Belediyelerin çevreye yönelik olarak gerçekleştirmiş oldukları faaliyetlerinin kanunlarla da belirlenmiş olması ve bu etkilerinin muhasebe kayıt ve raporlarına yansıtma zorunluluğu ortadadır. Yapılacak olan değişiklikler ile belediye hesap ve raporlama yönetmeliklerinde çevre konusunun en kısa zamanda yer alacağını düşünmekteyiz. 4. Araştırmanın Metodolojisi Bu başlık altında çalışmanın amacı, evreni ve örneklemi, sınırlılığı, yöntemi ve çalışmada kullanılan tekniklere ilişkin bilgilere yer verilmiştir. 4.1 Araştırmanın Amacı Bu çalışmanın amacı belediyelerin çevre muhasebesi ve çevresel raporlama faaliyetleri ile ilgili durumlarını ve farklılıklarını tespit etmektir. Ülkemizde bu konuda belediyeler üzerine yapılmış

8 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 760 bir çalışma bulunmamaktadır. Yapılan anket çalışması ile Marmara bölgesinde bulunan belediyelerin bu konudaki durumları hakkında fikir oluşturulmaya çalışılacaktır. 4.2 Araştırmanın Evreni ve Örneklemi Bu çalışmanın evrenini Marmara bölgesinde bulunan belediyeler (Büyükşehir belediyeleri, İl belediyeleri, Büyükşehir ilçe belediyeleri, ilçe belediyeleri ve Belde belediyeleri) oluşturmaktadır. Bu bölgede bulanan 6 adet Büyükşehir Belediyesi, 5 adet İl Belediyesi, 115 adet Büyükşehir İlçe Belediyesi, 38 adet İlçe Belediyesi ve 42 adet Belde belediyesi olmak üzere toplam 206 adet belediye başkanlığı bulunmaktadır. Bu belediyelere anket formları ulaştırılarak geri bildirimi sağlanmaya çalışılmıştır. Ancak bu belediyelerden 102 tanesinden geri dönüş sağlanabilmiş bunlardan da 71 belediyeden elde edilen sağlıklı veriler ile anket tamamlanmıştır. Örneklem ana kütleyi %34,47 oranında temsil etmektedir. 4.3 Araştırmada Kullanılan Yöntem ve Teknik Araştırmada veri toplama aracı olarak anket formu 3 düzenlenmiştir. Anket formlarından daha sağlıklı sonuçlar alınması amacıyla formların bir kısmı belediye çalışanları ile yüz yüze görüşülerek, bir kısmı da belediyelerin kurumsal mail adresleri, fax ve telefonları yoluyla doldurulmuştur. Anket verilerinin değerlendirilmesinde SPSS 16.0 for Windows programı kullanılmıştır. 5. Araştırmanın Bulguları Araştırmada elde edilen veriler SPSS 16.0 for Windows programına girilerek Frekans analizi sonucunda elde edilen bulgular tablolar halinde sunularak yorumlanmaya çalışılmıştır. Tablo 1: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Cinsiyetlerine Göre Dağılımı Frekans Erkek Geçerli 44 62,0 62,0 62,0 Kadın Toplam 27 38,0 38,0 100, ,0 100,0 Araştırmaya katılan Marmara bölgesi belediyelerinden 71 belediyeden gelen verilere göre çalışanların cinsiyetlerine göre frekans dağılımları Tablo 1 de de görüldüğü gibi %62 si erkek %38 i kadın çalışanlardan oluşmaktadır. 3 Anket formunun hazırlanmasında aşağıdaki kaynaklardan yararlanılmıştır. KURŞUNEL, Fahri; BÜYÜKŞALVARCI, Ahmet; ALKAN, Alper Tunga, (2006), Muhasebe Meslek Mensuplarının Çevre Muhasebesi Hakkındaki Görüşleri: Konya İli Üzerine Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi Karaman İ.İ.B.F Dergisi, Y:9, S:11, s OTLU, Fikret; KAYA, Gamze Ayça, (2010), Çevre Muhasebesi İle İlgili Muhasebe Meslek Mensupları Üzerine Bir Araştırma, Akademik Yaklaşımlar Dergisi, C:1, S:1, s TAŞDEMİR, Vahdi, (2011), İşletme-Çevre İlişkilerinin Muhasebe Açısından Raporlanması, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

9 761 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Tablo 2: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Yaşlara Göre Dağılımı Frekans Geçerli ,2 28,2 28, ,2 35,2 63, ,6 29,6 93,0 50 ve üzeri 5 7,0 7,0 100,0 Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan belediye çalışanlarının Tablo 2 de de görüldüğü gibi %28,2 si yaş aralığında, %35,2 si yaş aralığında, %29,6 sı yaş aralığında ve %7 si de 50 yaş ve üzerinde yer almaktadır. Tablo 3: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı Frekans Geçerli Lise 8 11,3 11,3 11,3 Ön Lisans 20 28,2 28,2 39,4 Lisans 35 49,3 49,3 88,7 Yüksek lisans 8 11,3 11,3 100,0 Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan belediye çalışanlarının eğitim seviyelerinin yüzdelik dilimlere göre dağılımı; %11,3 ü lise, %28,2 si önlisans, %49,3 ü lisans ve %11,3 ü Yükseklisans şeklindedir. Tablo 4: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Görevlerine Göre Dağılımı Frekans Geçerli Belediye Başkanı 1 1,4 1,4 1,4 İç Denetçi 1 1,4 1,4 2,8 Mali işler Şube Müdürü 16 22,5 22,5 25,4 Mali işler Personeli 33 46,5 46,5 71,8

10 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 762 Diğer 20 28,2 28,2 100,0 Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan 71 belediyeden anketi cevaplayan belediye çalışanlarının görevlerine göre dağılımına bakıldığında Tablo 4 de de görüldüğü gibi %1,4 ü Belediye Başkanı, %1,4 ü İç Denetçi, %22,5 i Mali İşler Şube Müdürü, %46,5 i Mali İşler Personeli ve %28,2 si ise diğer personelden oluşmaktadır. Bu soruya Diğer seçeneğini işaretleyen personelin Belediye Başkan Yardımcısı, Mali işler Şube Müdür Vekili, Mali Hizmetler personeli, Tahsilât Memuru, Tahakkuk memuru, Bütçe ve Denetim Personeli, Çevre Mühendisi, Yazı işleri Müdürü, Çevre koruma ve Kontrol personeli, Strateji Geliştirme personeli şeklinde faaliyet gösterdikleri verdikleri cevaplardan görülmektedir. Tablo 5: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Mesleki Deneyimlerine Göre Dağılımı Frekans Geçerli 0-5 yıl 21 29,6 29,6 29, yıl 15 21,1 21,1 50, yıl 10 14,1 14,1 64, yıl 13 18,3 18,3 83, yıl 9 12,7 12,7 95,8 25 yıl üzeri 3 4,2 4,2 100,0 Toplam ,0 100,0 Tablo 5 de de görüldüğü gibi araştırmaya katılan belediye çalışanlarının %29,6 sı 0-5 yıl arası, %21,1 i 6-10 yıl arası, %14,1 i yıl arası, %18,3 ü yıl arası, %12,7 si yıl arası, %4,2 si 25 yıl ve üzeri tecrübeye sahiptirler. Tablo 6: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Faaliyet Gösterdikleri Birimlere Göre Dağılımı Frekans Geçerli Büyükşehir Belediyesi 2 2,8 2,8 2,8 İl Belediyesi 3 4,2 4,2 7,0 Büyükşehir İlçe Belediyesi 43 60,6 60,6 67,6 İlçe Belediyesi 17 23,9 23,9 91,5 İlk Kademe (Belde) Belediyesi 6 8,5 8,5 100,0

11 763 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan belediye çalışanlarının Tablo 6 da da görüldüğü gibi faaliyet gösterdikleri birimlere göre dağılımı; %2,8 i Büyükşehir Belediyesi, %4,2 si İl Belediyesi, %60,6 sı Büyükşehir İlçe Belediyesi, %23,9 u İlçe Belediyesi, %8,5 i İlk Kademe (Belde) Belediyesi olduğu görülmektedir. Tablo 7: Belediyelerin Sahip Oldukları Standart Belgelerine Göre Dağılımı Frekans Geçerli ISO ,9 22,4 22,4 ISO ,6 5,3 27,7 OHSAS ,8 2,6 30,3 Standart Belgemiz Yoktur 53 74,6 69,7 100 Toplam ,0 Yapmış olduğumuz anket çalışmasında ülkemizde bulunan belediye başkanlıklarından ankete cevap veren 71 belediyeden sahip oldukları standart belge ve sertifikaları olup olmadığını araştırdığımız soruya vermiş oldukları cevapların dağılımı Tablo 7 de görüldüğü gibi, ISO 9001 sertifikasına sahip olduğunu söyleyen 17 belediye (%22,4), ISO belgesi olduğunu söyleyen 4 belediye (%5,3), OHSAS belgesine sahip olduğunu söyleyen 2 belediye (%2,6), herhangi bir standart belge veya sertifika sahibi olmadığını belirten 53 belediye (%69,7) ve diğer seçeneğini seçen belediye ise bulunmamaktadır. Ayrıca ISO 9001, ISO ve OHSAS belgelerinin üçüne de sahip olduğunu belirten 2 belediye başkanlığı ve ISO 9001 ve ISO belgelerinin ikisi de bulunan 1 belediye başkanlığı bulunmaktadır. Tablo 8: Belediyelerin Yazılı/Resmi Çevre Politikalarının Olup Olmadığına Göre Dağılımı Evet Hayır Toplam Frekans Geçerli 34 47,9 47,9 47, ,1 52,1 100, ,0 100,0 Araştırmaya katılan 71 belediyeden yazılı/resmi çevre politikalarının olup olmadığı sorusuna %47,9 u Evet,%52,1 i ise Hayır şeklinde cevaplandırmıştır.

12 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 764 Tablo 9: Belediyelerin Bütçelerinden Çevre Koruma ve Önleme Faaliyetlerine Ayırmış Oldukları Paya Göre Dağılımı Frekans Geçerli % ,7 43,7 43,7 % ,4 32,4 76,1 % ,1 14,1 90,1 % ,8 2,8 93,0 %21 ve üzeri 3 4,2 4,2 97,2 Ayırmıyoruz 2 2,8 2,8 100,0 Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan 71 belediyenin bütçelerinden çevre koruma ve önleme faaliyetleri için ayırmış oldukları paylara göre dağılımı; %43,7 si bütçelerinden %0-5 arasında bir pay, %32,4 ü bütçelerinden %6-10 arasında bir pay, %14,1 i bütçelerinden %11-15 arasında bir pay, %2,8 i bütçelerinden %16-20 arasında bir pay ve %4,2 si ise bütçelerinden %21 arasında bir pay ayırdığını belirtmiştir. Tablo 10: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Çevre Muhasebesi Hakkındaki Bilgilerine Göre Dağılımı Frekans Geçerli Bir kaç adet makale okumuştum Bir kaç adet kitap okumuştum Yayın ve gelişmeleri sürekli takip ediyorum 39 54,9 54,9 54,9 2 2,8 2,8 57, ,9 16,9 74,6 Hayır Yok 18 25,4 25,4 100,0 Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan belediye çalışanlarının Tablo 10 da da görüldüğü gibi yaklaşık %75 i çevre muhasebesi hakkında bilgiye sahiptir. %54,9 u birkaç adet makale okumuş, %2,8 i birkaç adet kitap okumuş, %16,9 u ise yayın ve gelişmeleri sürekli olarak takip etmektedir. Çevre muhasebesi konusunda bilgi sahibi olmayanların oranı ise %25,4 tür. Tablo 11: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Çevre Muhasebesi Sizde Neyi Çağrıştırmaktadır Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Çevresel bilgilerin 29 40,8 40,8 40,8

13 765 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi muhasebe sistemine uyumlaştırılması Çevresel maliyetlerin muhasebesidir Çevresel Kaynakların Muhasebesidir ,8 33,8 74,6 8 11,3 11,3 85,9 Diğer 10 14,1 14,1 100,0 Toplam ,0 100,0 Araştırmaya katılan belediye çalışanlarının çevre muhasebesi sizde neyi çağrıştırmaktadır sorusuna verdikleri cevapların dağılımı Tablo 11 de de görüldüğü gibi; %40,8 i çevresel bilgilerin muhasebe sistemine uyumlaştırılması, %33,8, çevresel maliyetlerin muhasebesi, %11,3 ü çevresel kaynakların muhasebesi şeklindedir. Bu soruya Diğer seçeneğini işaretleyen belediye çalışanları çevre muhasebesinin çevreyi etkileyen unsurların muhasebesi, kirliliği önlemek amacıyla yapılan faaliyetlerin muhasebesi olduğunu ifade etmişler. Bir kısmı ise bir fikirlerinin olmadığını beyan etmişlerdir. Tablo 12: Belediyelerin Muhasebe Kayıtlarında Çevre Faaliyetleri İçin Ana ve/veya Yardımcı Hesap Kullanımına Göre Dağılımı Frekans Evet Hayır Toplam Geçerli 45 63,4 63,4 63, ,6 36,6 100, ,0 100,0 Çalışmamızın Çevre ile ilgili maliyet, gider ve faaliyetleriniz için muhasebe kayıtlarınızda ana ve/veya yardımcı hesaplar kullanıyor musunuz? sorusuna verilen cevapların dağılımı ise 45 belediyenin (%63,4) çevresel faaliyetleri için ana veya yardımcı hesap kullandığı, 26 belediyenin (%36,6) ise herhangi bir hesap kullanmadığı şeklinde gözlenmiştir. Tablo 13: Belediyelerin Muhasebe Kayıtlarında Çevre Faaliyetleri İçin Ana ve/veya Yardımcı Hesap Kullanımına Göre Dağılımı Frekans Geçerli Genel Yönetim Giderleri içinde Yardımcı Hesaplarda Kar/Zarar Hesabı içinde Tüm giderleri Fonksiyonlarına göre 27 38,0 38,0 38,0 1 1,4 1,4 39, ,4 25,4 64,8

14 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 766 Sınıflayarak (Arge, pazarlama, üretim ile ilgili alt hesaplarda) 8 Numaralı Hesaplar içinde Sadece ana hesaplarda 3 4,2 4,2 69, ,5 15,5 84,5 Göz ardı ediliyor 11 15,5 15,5 100,0 Toplam ,0 100,0 Anketimizi cevaplandıran belediye çalışanlarının Çevre faaliyetlerinizle ilgili kullanmış olduğunuz hesaplar nelerdir? sorusuna verdikleri cevapların dağılımı ise Tablo 13 de de görüldüğü gibi 27 belediyenin Genel Yönetim Giderleri içinde yardımcı hesaplarda, 1 belediyenin Kar/Zarar hesabı içerisinde, 18 belediyenin Tüm giderleri fonksiyonlarına göre sınıflayarak (Ar-Ge, pazarlama, üretim ile ilgili alt hesaplarda), 3 belediyenin 8 kodlu Bütçe hesapları içerisinde, 11 belediyenin sadece ana hesaplarda ve 11 belediyenin ise çevresel faaliyetlerini kaydederken ayrıca bir hesap kullanmayarak göz ardı ettiklerini belirttikleri veriler sonucunda ifade edebiliriz. Tablo 14: Ankete Katılan Belediyelerin Türlerine Göre Çevre Muhasebesi Konusundaki Durumları Belediyelerin Türleri Büyük şehir Belediyesi İl Belediyesi Büyük şehir İlçe Belediyesi İlçe Belediyesi İlk Kademe (Belde) Belediyesi TOPLAM Çevre muhasebesi hakkında bilginiz var mı? Birkaç adet makale okumuştum Birkaç adet kitap okumuştum Yayın ve gelişmeleri sürekli takip ediyorum Hayır yok. TOPLAM %2,6 %5,1 %64,1 %23,1 %5,1 % %0 %50 %50 %0 %0 % %8,3 %0 %75 %16,7 %0 % %0 %0 %44,4 %33,3 %22,3 % %2,8 %4,2 %60,6 %23,9 %8,5 %100

15 767 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Çevre muhasebesi sizde neyi çağrıştırmaktadır Çevresel bilgilerin muhasebe sistemine uyumlaştırılmasıdır Çevresel maliyetlerin muhasebesidir. Çevresel kaynakların muhasebesidir Diğer TOPLAM %6,9 %10,3 %55,2 %20,7 %6,9 % %0 %0 %70,8 %25 %4,2 % %0 %0 %75 %25 %0 % %0 %0 %40 %30 %30 % %2,8 %4,2 %60,6 %23,9 %8,5 %100 Çevresel Faaliyetleriniz için ana/yardımcı hesap kullanıyor musunuz? Çevre faaliyetlerinizle ilgili kullanmış olduğunuz hesaplar nelerdir? EVET HAYIR TOPLAM Genel Yönetim Giderleri içinde Yardımcı Hesaplarda Kar/Zarar içinde Hesabı Tüm giderleri Fonksiyonlarına göre Sınıflayarak (Arge, pazarlama, üretim ile ilgili alt hesaplarda) 8 Numaralı Bütçe Hesapları içinde Sadece ana hesaplarda %4,4 %6,7 %64,4 %24,4 %0 % %0 %0 %53,8 %23,1 %23,1 % %2,8 %4,2 %60,6 %23,9 %8,5 % %0 %3,7 %81,5 %14,8 %0 % %0 %0 %100 %0 %0 % %11,1 %11,1 %44,4 %33,3 %0 % %0 %0 %100 %0 %0 % %0 %0 %54,5 %36,4 %9,1 %100

16 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 768 Göz ardı ediliyor TOPLAM %0 %0 %27,3 %27,3 %45,5 % %2,8 %4,2 %60,6 %23,9 %8,5 %100 Çalışmamıza katılan belediye çalışanlarının çevre muhasebesi hakkındaki bilgileri ile çalışmış oldukları belediyelerin türlerine göre dağılımları ise Tablo 14 de görüldüğü gibi, birkaç adet makale okumuştum diyen 39 belediye çalışanının 1 tanesi (%2,6) Büyükşehir belediyesi, 2 tanesi (%5,1) İl Belediyesi, 25 tanesi (%64,1) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 9 tanesi (%23,1) İlçe Belediyesi ve 2 tanesi (%5,1) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Birkaç adet kitap okumuştum diyen 2 belediye çalışanının 1 tanesi (%50) İl Belediyesi, 1 tanesi (%50) Büyükşehir İlçe Belediyesinde ki çalışanlardan oluşmaktadır. Yayın ve gelişmeleri sürekli takip ediyorum diyen 12 belediye çalışanının 1 tanesi (%8,3) Büyükşehir belediyesi, 9 tanesi (%75) Büyükşehir İlçe Belediyesi ve 2 tanesi (%16,7) İlçe Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Hayır, bilgim yok diyen 18 belediye çalışanının 8 tanesi (%44,4) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 6 tanesi (%33,3) İlçe Belediyesi ve 4 tanesi (%22,3) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Bu elde edilen sonuçlarda göstermektedir ki çevre muhasebesi konusunda en az bilgiye sahip olan belde belediyesinde çalışanlardır. Anketi cevaplandıran belediye çalışanlarının çevre muhasebesi sizde neyi çağrıştırmaktadır sorusu ile çalışmış oldukları belediyelerin türlerine göre dağılımları Tablo 14 de incelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre; Çevresel bilgilerin muhasebe sistemine uyumlaştırılması diyen 29 belediye çalışanının 2 tanesi (%6,9) Büyükşehir belediyesi, 3 tanesi (%10,3) İl Belediyesi, 16 tanesi (%55,2) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 6 tanesi (%20,7) İlçe Belediyesi ve 2 tanesi (%6,9) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Çevresel maliyetlerin muhasebesidir diyen 24 belediye çalışanının 17 tanesi (%70,8) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 6 tanesi (%25) İlçe Belediyesinde ve 1 tanesi (%4,2) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Çevresel kaynakların muhasebesidir diyen 8 belediye çalışanının6 tanesi (%75) Büyükşehir İlçe Belediyesi ve 2 tanesi (%25) İlçe Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Diğer cevabını veren 10 belediye çalışanının 4 tanesi (%40) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 3 tanesi (%30) İlçe Belediyesi ve 3 tanesi (%30) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Diğer seçeneğini işaretleyen belediye çalışanlarının büyük bir kısmı bu konu hakkında bir bilgilerinin olmadığını, bir kısmı çevre faaliyetlerinin muhasebe kayıtlarında gösterilmesi olduğunu ve bir kısmı da çevre kirliliğinin engellenmesi amacıyla muhasebe kayıtlarının da önemli olduğunu vermiş oldukları cevaplarda belirtmişlerdir. Anketi cevaplandıran belediye çalışanlarının çevresel faaliyetleriniz için ana/yardımcı hesaplar kullanıyor musunuz? sorusu ile çalışmış oldukları belediyelerin türlerine göre dağılımları Tablo 14 de görüldüğü gibi; Evet kullanıyoruz diyen 45 belediye çalışanının 2 tanesi (%4,4) Büyükşehir belediyesi, 3 tanesi (%6,7) İl Belediyesi, 29 tanesi (%64,4) Büyükşehir İlçe Belediyesi ve 11 tanesi (%24,4) İlçe Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Hayır, kullanmıyoruz cevabını veren 26 belediye çalışanının 14 tanesi (%53,8) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 6 tanesi (%23,1) İlçe Belediyesinde ve 6 tanesi (%23,1) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Bu sonuçlardan da görüldüğü gibi ankete katılan büyükşehir belediyelerinin tamamı muhasebe kayıtlarında çevresel bilgileri için ana veya

17 769 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi yardımcı hesaplar kullanırken, belde belediyelerinin tamamının da kullanmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmamıza katılan belediye çalışanlarının çevresel faaliyetlerinizle ilgili kullanmış olduğunuz hesaplar nelerdir? sorusu ile çalışmış oldukları belediyelerin türlerine göre dağılımları ise, Genel Yönetim Giderleri içinde yardımcı hesaplarda seçeneğini işaretleyen 27 belediye çalışanının 1 tanesi (%3,7) İl Belediyesi, 22 tanesi (%81,5) Büyükşehir İlçe Belediyesi ve 4 tanesi (%14,8) İlçe Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Kar/zarar hesabı içinde seçeneğini işaretleyen 1 belediye çalışanı vardır ve Büyükşehir İlçe Belediyesinde görev yapmaktadır. Tüm giderleri fonksiyonlarına göre sınıflayarak (Arge, pazarlama, üretim ile ilgili alt hesaplarda) diyen 18 belediye çalışanının 2 tanesi (%11,1) Büyükşehir belediyesi, 2 tanesi (%11,1) İl Belediyesi, 8 tanesi (%44,4) Büyükşehir İlçe Belediyesi ve 6 tanesi (%33,3) İlçe Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. 8 kodlu bütçe hesapları içinde diyen 3 belediye çalışanının tamamı Büyükşehir İlçe Belediyesinde görev yapmaktadır. Sadece ana hesaplarda seçeneğini işaretleyen 11 çalışanın 6 tanesi (%54,5) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 4 tanesi (%36,4) İlçe Belediyesinde ve 1 tanesi (%9,1) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Göz ardı ediliyor diyen 9 belediye çalışanının 3 tanesi (%27,3) Büyükşehir İlçe Belediyesi, 3 tanesi (%27,3) İlçe Belediyesi ve 5 tanesi (%45,5) de İlk Kademe (Belde) Belediyesinde çalışanlardan oluşmaktadır. Tablo 15: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Raporlama Türlerinden Hangileri Hakkında Bilgi Sahibisiniz Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Çevresel raporlama 18 25,4 25,4 25,4 Sosyal Raporlama 6 8,5 8,5 33,8 Kurumsal Sosyal Sorumluluk Raporlaması Sürdürülebilirlik Raporlaması 2 2,8 2,8 36,6 8 11,3 11,3 47,9 Hiçbiri 37 52,1 52,1 100,0 Toplam ,0 100,0 Yapmış olduğumuz anket çalışmasında ülkemizde bulunan belediye başkanlıklarından ankete cevap veren 71 belediyeden raporlama türlerinden hangisi hakkında bilgi sahibisiniz veya kullandınız? sorusuna verdikleri cevaplara göre dağılımları Tablo 15 de görüldüğü gibi; 18 tanesi çevresel raporlama, 6 tanesi sosyal raporlama, 2 tanesi kurumsal sosyal sorumluluk raporlaması, 8 tanesi sürdürülebilirlik raporlaması, 37 tanesi de hiçbiri seçeneğini cevaplarken üç boyutlu raporlama seçeneğini işaretleyen hiçbir katılımcı olmamıştır. Tablo 16: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Belediyenin Çevre İle ilgili Faaliyetlerini Raporluyor musunuz Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı

18 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 770 Evet Hayır Toplam Frekans Geçerli 21 29,6 29,6 29, ,4 70,4 100, ,0 100,0 Anketi cevaplandıran 71 belediye başkanlığından çevre ile ilgili faaliyetlerinizi raporluyor musunuz? sorusuna cevaplandıran 21 belediye çevresel faaliyetlerini raporladıklarını 50 belediye ise çevresel faaliyetlerini raporlamadıklarını belirtmişlerdir. Bu sonuçtan da görüldüğü gibi ankete katılan belediyelerin yaklaşık %70 inin çevre raporu hazırlamadığı gözlenmiştir. Tablo 17: Ankete Katılan Belediye Çalışanlarının Belediyenin Çevre İle ilgili Faaliyetlerini Raporluyor Musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Kurum içi 7 9,9 33,3 33,3 Kurum Dışı 2 2,8 9,5 42,9 Kurum içi ve dışı 12 16,9 57,1 100,0 Hiçbiri ,0 Toplam 21 29,6 100,0 Çevresel raporlama yaptığını belirten 21 belediyeden 7 tanesi (%33,3) bu raporu sadece kurum içi bilgi kullanıcıları ile 2 tanesi (%9,5) çevre raporunu sadece kurum dışı bilgi kullanıcıları ile 12 tanesi (%57,1) hem kurum içi hem de kurum dışı bilgi kullanıcıları ile paylaştığını belirtmiştir. Bu verilere göre çevresel rapor hazırlayan belediyelerin tamamı bu raporları bilgi kullanıcıları ile paylaşmaktadırlar. Tablo 18: Çevresel Raporlarınızı Hangi Dönemlerde Düzenliyorsunuz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Aylık 7 9,9 33,3 33,3 Üç aylık 3 4,2 14,3 47,6

19 771 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Altı aylık 4 5,6 19,0 66,7 Yıllık 7 9,9 33,3 100,0 Toplam 21 29,6 100,0 Çevre raporu hazırlayan 21 belediyeden 7 tanesi (%33,3) bu raporu aylık olarak hazırladığını, 3 tanesi (%14,3) bu raporu üç aylık olarak hazırladığını, 4 tanesi (%19,0) bu raporu altı aylık olarak hazırladığını belirtirken 7 belediye (%33,3) ise bu raporu yıllık olarak hazırladığını belirtmiştir. Tablo 19: Hazırlamış Olduğunuz Çevresel Raporunuzun Herhangi Bir Formatı Var Mı? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Belirli bir formatımız yok Kendi oluşturduğumuz formatta raporluyoruz Uluslararası bir formatta raporluyoruz Toplam 8 11,3 38,1 38, ,9 57,1 95,2 1 1,4 4,8 100, ,6 100,0 Çalışmamıza katılan ve çevresel raporlama yapan 21 belediyeden 8 tanesi (%38,1) çevresel raporlama yaparken belirli bir formatlarının olmadığını, 12 tanesi (%57,1) kendi oluşturdukları formatta raporladıklarını ve 1 tanesi (%4,8) de uluslararası bir formatta raporlarını hazırladıklarını belirtmişlerdir. Bu sonuçlarda göstermektedir ki belediyelerin yaklaşık olarak %95 inin bir format olmaksızın çevresel rapor hazırladıkları ve bu eksikliğin yapılacak çalışmalar sonucunda tüm belediyelerin ortaklaşa kullanabileceği bir formata ihtiyaç olduğunu da göstermektedir. Tablo 20: Çevresel Raporunu Hangi Yönteme Göre Hazırlıyorsunuz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Mevcut Mali Tabloları Genişleterek Bağımsız Bir Rapor Hazırlıyoruz 6 8,5 28,6 28,6 2 2,8 9,5 38,1

20 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 772 Sadece Faaliyet Raporlarında Toplam 13 18,3 61,9 100, ,6 100,0 Ankete katılan belediyelerin Çevresel raporunuzu hangi yönteme göre hazırlıyor sunuz? sorusuna verdiklerin cevapların dağılımı Tablo 20 de görüldüğü gibi; 21 belediye bu soruyu yanıtlamış ve bunların 6 tanesi (%28,6) mevcut mali tabloları genişleterek, 2 tanesi (%9,5) Bağımsız bir rapor hazırladığını ve 13 tanesi (%61,9) de sadece faaliyet raporlarında çevresel faaliyetlerinden kaynaklanan bilgileri gösterdiklerini belirtmişlerdir. Tablo 21: Çevresel Bilgilerinizi Hangi Mali Tabloda Gösteriyorsunuz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Bilançoda 2 2,8 9,5 9,5 Gelir tablosunda 1 1,4 4,8 14,3 Bilanço Dipnotlarında Gelir Tablosu Dipnotlarında Mali Tabloların Diğer Bölümlerinde Toplam , , ,4 85,7 100, ,6 100,0 Belediyelere çevresel faaliyetlerinden kaynaklanan bilgilerini nerelerde gösterdikleri sorusu yöneltilmiş ve verdiklere cevaplara göre dağılımlara bakıldığında 21 belediyeden 2 tanesinin (%9,5) bilançoda, 1 tanesinin (%4,8) gelir tablolarında ve 18 tanesinin (%85,7) de mali tabloların diğer bölümlerinde çevresel bilgilerine yer verdiklerini belirtmişlerdir. Bilanço ve gelir tablosu dipnotlarında çevresel bilgilerini belirten belediye bulunmamaktadır. Tablo 22: Rapor Hazırlama Rehberlerinden Hangisinden Faydalanıyorsunuz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Küresel Raporlama Girişimi Sürdürülebilirlik Raporlama Rehberi Kamu Çevresel Raporlama Çerçevesi-Avustralya 2 2,8 9,5 9,5 1 1,4 4,8 14,3

21 773 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi Yaklaşımı Çevresel Raporlama Forumu 7 9,9 33,3 47,6 Hiçbiri 5 7,0 23,8 71,4 Diğer 6 8,5 28,6 100,0 Toplam 21 29,6 100,0 Çalışmamıza katılan belediyelerin uluslararası raporlama rehberlerinden hangisi hakkında bilgi sahibi oldukları sorusuna vermiş oldukları cevapların dağılımına baktığımızda 21 belediye bu soruyu cevaplamış ve bunların 2 tanesi (%9,5) Küresel Raporlama Girişimi Sürdürülebilirlik Raporlama Rehberi, 1 tanesi (%4,8) Kamu Çevresel Raporlama Çerçevesi-Avustralya Yaklaşımı, 7 tanesi (%33,3) Çevresel Raporlama Forumu hakkında bilgi sahibi olduğunu belirtirken, 5 tanesi (%23,8) hiçbir uluslararası rehber hakkında bilgi sahibi olmadığını ve 6 tanesi (%28,6) de diğer seçeneğini işaretleyerek bu soruyu cevaplandırmıştır. Diğer seçeneğini işaretleyen belediyelerin bir kısmı Avrupa Birliği Eko-Yönetim ve Denetim programı ve Birleşmiş milletler çevre programı hakkında bilgi sahibi olduklarını bir kısmı ise çevresel bilgilerin uluslararası bir formata raporlanabilmesi için belediyelerin Avrupa birliğine uyum sürecini yerine getirmeleri gerektiğini belirtmişlerdir. Burada belirtilen bu sonuç şunu da göstermektedir ki ülkemizde belediyelerin Avrupa çevre direktiflerine uyum çalışmaları halen devam etmektedir. Tablo 23: Hazırladığınız Raporları Kamuoyu İle Paylaşıyor Musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Paylaşmıyoruz 3 4,2 14,3 14,3 Kurumumuz internet sitesinde Faaliyet Raporları ile birlikte 5 7,0 23,8 38, ,9 57,1 95,2 Diğer 1 1,4 4,8 100,0 Toplam 21 29,6 100,0 Çalışmamıza katılan belediyelerden çevresel raporlama hazırladığını belirten belediyelerin bu raporlarını kamuoyu ile paylaşıp paylaşmadıklarını yönelttiğimiz soruya 21 belediye cevaplandırırken bunlardan Tablo 23 de görüldüğü gibi; 3 tanesi (%14,3) paylaşmadıklarını, 5 tanesi (%23,8) kurumlarının internet sitesinde, 12 tanesi (%57,1) faaliyet raporları ile birlikte ve 1 tanesi (%1,6) diğer iletişim araçları ile paylaştıklarını belirtirken basın-medya aracılığını hiç birinin kullanmadığı gözlenmiştir. Tablo 24: Çevresel Rapor Hazırlamama Nedeniniz? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı

22 Mustafa Zeytin - Hilmi Kırlıoğlu 774 Frekans Geçerli Yasal bir zorunluluk olmaması Kurumun bu tür bir rapora ihtiyaç duymaması Çevresel rapor kavramı hakkında bilgi sahibi olunmaması 28 39,4 39,4 39, ,1 14,1 53, ,5 22,5 76,1 Diğer 17 23,9 23,9 100,0 Toplam ,0 100,0 Anketimize katılan 71 belediyenin çevresel raporlama hazırlamama nedenlerine göre dağılımları incelendiğinde; 28 belediyenin (%39,4) yasal bir zorunluluk olmaması, 10 belediyenin (%14,1) kurumun bu tür bir rapora ihtiyaç duymaması, 16 belediyenin (%22,5) çevresel rapor hakkında bilgi sahibi olunmaması nedeniyle çevre raporu hazırlamadıkları belirlenmiştir. Bu soruya Diğer seçeneğini işaretleyen belediyelerin büyük çoğunluğu çevre raporu hazırladıklarını, bir kısmı ise personel yetersizliği nedeni ile rapor hazırlamadıklarını belirtmişlerdir. Tablo 25: Çevresel Raporlama Gönüllülük Esasından Çıkarılarak Zorunlu Hale Getirilmeli midir? Sorusuna Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Frekans Geçerli Evet 68 95,8 95,8 95,8 Hayır 3 4,2 4,2 100,0 Toplam ,0 100,0 Çalışmamıza katılan 71 belediyenin 68 tanesi (%95,8) çevresel raporlamanın gönüllük esasından çıkarılarak zorunlu hale getirilmesi gerektiğini, 3 tanesi (%4,2) ise hayır yanıtını vererek gönüllülük esasında devam etmesini bunun gerekçesi olarak da büyük bölümünün personel sıkıntısı çektiklerini, çevre raporu hakkında bilgilerinin olmadığını ve yeteri kadar yasal prosedürlerin olduğunu ve kendilerinin bunlara da yetişemediklerini böyle bir raporun ek çalışmalar yaratacağını belirtmişlerdir. Sonuç Çevresel bilgilerin muhasebe sistemine entegre edilmesi, çevre kaynaklarının kullanımı ve sonucunda ortaya çıkan etkilerinin kayıt altına alınması olarak belirtebileceğimiz çevre muhasebesi ve bu bilgilerini ilgili bilgi kullanıcılarına iletilmesi amacıyla oluşturulan çevresel raporlama faaliyetlerinin belediyelerdeki durumunu ve farklılıklarını tespit etmek amacıyla

23 775 Belediyelerde Çevre Muhasebesi ve Raporlama: Marmara Bölgesinde Bulunan Belediyeler Üzerine Bir Durum Analizi hazırlamış olduğumuz anket çalışmamız ile elde etmiş olduğumuz bulguları aşağıdaki şekilde açıklayabiliriz. Çalışmamızda 71 belediyeden elde edilen veriler doğrultusunda gerçekleştirilen frekans analizine göre belediye çalışanlarının yaklaşık %75 i çevre muhasebesi hakkında bilgiye sahip oldukları gözlenmiştir. Çevre muhasebesi sizde neyi çağrıştırmaktadır sorusuna belediye çalışanlarının %40,8 i çevresel bilgilerin muhasebe sistemine uyumlaştırılması olarak yanıt vermişlerdir. Ankete katılan belediyelerin %63,4 ü çevre faaliyetleri için ana ve/veya yardımcı hesap kullandıklarını ve bu bilgileri Genel Yönetim Giderleri içinde yardımcı hesaplarda (%38) ve Tüm giderleri fonksiyonlarına göre sınıflandırarak (%25,4) kayıt altına aldıklarını belirtmişlerdir. Büyükşehir Belediyeleri, İl Belediyeleri ve Büyükşehir İlçe Belediyeleri bu yöntemleri en fazla tercih eden belediyelerdir. Çevresel faaliyetlerin kayıt altına alınmasını göz ardı eden belediyeler büyük oranda Belde Belediyeleri olarak gözlemlenmiştir. Çevresel raporlama konusunda belediyelerin durumuna bakıldığında; çevresel faaliyetler sonucunda oluşan bilgilerini raporlayan belediyelerin yaklaşık %30 oranında olduğunu ve bu raporların aylık ve yıllık olarak kendi oluşturdukları formatlarda kurum içi ve kurum dışı bilgi kullanıcılarıyla sadece faaliyet raporlarında (%61,9) yer vererek ve mali tablolarının diğer bölümlerinde (%85,7) bu bilgilerini paylaştıklarını belirtmişlerdir. Çevresel rapor hazırlamama nedenlerinin başında ise Yasal bir zorunluluk olmaması ilk sırayı alırken (%39,4), Çevresel rapor kavramı hakkında bilgi sahibi olunmaması yanıtı (%22,5) ikinci sırada gelmektedir. Çalışmamıza katılan belediyelerin %95,8 i çevresel raporlamanın gönüllülük esasından çıkartılarak yasal bir zemine oturtulup zorunlu hale getirilmesi gerektiğini belirtmektedirler. Yerel yönetimler birer ekonomik kurum/işletme olarak faaliyetlerinden doğan çevresel etkileri ve çevreyi koruma faaliyetleri hakkında topluma bilgi sağlama sorumluluğu altındadırlar. Gerçekleştirmiş oldukları çevresel faaliyetlerini de muhasebenin temel kavramlarından olan sosyal sorumluluk ilkesinin bir gereği olarak kayıtlarına yansıtmaları gerekmektedir. Bu aynı zamanda sosyal sorumluluğa yer veren bir raporlama anlayışına geçildiğini göstermektedir. Çevresel raporlama bu bilginin sağlanması noktasında önemli bir enstrüman olarak devreye girmektedir. Çevresel raporlama uygulandığı durumda, kullanılacak çevresel bilgi türü açıklanmalı ve ilgili tarafların bilgi ihtiyaçları analiz edilmelidir. Belediyelerin muhasebe hesap planlarında ve raporlama faaliyetlerinde çevresel bilgilerinin de entegre edilmesi gerekliliği kaçınılmaz olarak görülmektedir. Yapılacak olan yasal düzenlemeler ile birlikte bu ihtiyacın giderilebileceğini söyleyebiliriz. KAYNAKLAR AYMAZ, Rukiye, (2009), Isparta Antalya Burdur Üretim İşletmelerinin Çevre Konularına ve Çevre Muhasebesine Yaklaşımlarına İlişkin Bir Araştırma, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. BEER, Patrick de; FRİEND Francois, (2005), Environmental Accounting: A Management Tool for Enhancing Corporate Environmental and Economic Performance, Ecological Economics, s.1-12.