SIK KUZULATMA SİSTEMLERİ VE UYGULANABİLİRLİĞİ

Transkript

1 SIK KUZULATMA SİSTEMLERİ VE UYGULANABİLİRLİĞİ Prof. Dr. Mehmet Mustafa OĞAN Uludağ Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni ve Hayvan Besleme Bölümü, Zootekni AD-BURSA Koyun yetiştiriciliğinden elde edilen gelirler içerisinde en büyük pay karkas (kuzu) gelirinden gelmektedir. Bunu süt, yapağı vb. gelirler izler. Karkas (kuzu) geliri; kuzu verimi, pazarlama aşamasına kadarki kuzu yaşama gücü ve karkas ağırlığına bağlı olarak değişmektedir. Elde edilen kuzu sayısının artırılmasında, genetik ıslah metotlarının yanında çevresel ıslah da önemli bir yere sahiptir. Genetik ıslah olarak, Cornell Üniversitesinde Finn ve Polled Dorset koyunu melezi (Finndorset) koyunların kullanılması örnek olarak verilebilir. FinnDorset koyunu; Dorsetten iyi analık ve uzun tohumlama mevsimi özelliklerini, Finn koyunundan ise çoklu doğum özelliklerin alır. Çevre ıslahı arasında koç katım döneminde ek besleme (flushing), damızlıkta erken yaşta kullanma, kuzulama aralığının kısaltılması, koç etkisi, yapay ışık (fotoperiyot) uygulamaları, hormon uygulamaları vb. sayılabilir. Kuzu verimini artırmayı amaçlayan çevresel faktörler bağımsız olarak uygulanabildiği gibi, bir üretim döneminde birlikte kullanılması daha yararlı bir uygulamadır. (3-5) Koç katım döneminde besleme, kuzu verimi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Özellikle koç katımdan 2-3 hafta önce başlayan ve koç katımında 2-3 hafta devam eden olağan dönemlerden daha yüksek bir besleme (flushing) dölverimin artırmaktadır. Flushing, koyunlarda kızgınlığı belirginleştirir ve kızgınlığı toplulaştırır, kısırlığı azaltır ve ikizlik oranını artırır. Beslenme dışında, koyunların arasına uyarıcı koçlar salınması kızgınlığın uygun zamanda ve toplu olarak görülmesini sağlamaktadır. Uyarıcı koçlara ya önlük bağlanmalı ya da vazoktemi operasyonu yapılmış olmalıdır. Bu koçlar koç katımından iki hafta önce koyunlar arasına bırakılmalıdır. Koçların etkisi, anöstrus döneminden çiftleştirme mevsimine geçerken görülür. (6,7) Koyunlar genel olarak mevsime bağlı poliöstrik hayvanlardır. Tohumlama mevsimi gerek kuzey ve gerekse güney yarım kürede gün uzunluğunun kısaldığı günlerde yer alır. Klasik olarak tüm koyun yetiştiriciliği yapılan ülkelerde ekstansif koşullara da uygun olan yılda tek kuzulatma egemendir. Bu sistemde kuzulama aralığı 12 ay olmaktadır. Bunun yanında gebe kalmayan kısır koyunlar damızlıktan çıkarılmamışsa bu süre 24 aya çıkmaktadır. Bu yöntemde koyunlara bakım ve besleme daha kolay yapılmaktadır. Diğer sık kuzulatma programlarına göre gebelik ve çoklu doğum oranları daha yüksektir. Ancak bu sistem, günümüzde özellikle kuzu eti üretimi için yeterli görülmemektedir. Bu amaçla, yılda iki kuzulatma, 2 yılda 3 kuzulatma ile CAMAL ve STAR sık kuzulatma sistemleri geliştirilmiştir. Türkiye de yetiştirilen koyun ırklarından Merinos, Kıvırcık ve İvesi ırklarında sık kuzulatma çalışmaları farklı araştırmalarda incelenmiştir. Klasik kuzulatma dışındaki sık kuzulatma sistemleri aşağıdaki sıra ile açıklanmıştır. (1-4,7-13) Yılda İki Kuzulatma Sistemi Koyunlar kuzuladıktan bir ay sonra tekrar tohumlanır ve gebe kalır ise yılda iki kez kuzulatılabilir. Burada iki kuzulama arası süre 6 aydır. Bu sistemin uygulaması şöyle yapılır;

2 ilk kuzulamayı takiben koyun kuruya çıkartılır. Bu amaçla kuzu, ağız sütünü aldıktan sonra anasından ayrılır ve ana bir hafta içinde kuruya çıkartılır. Bu işlemi yaparken koyunun beslemesi düşük değerli yem ile yapılır, sulu zengin yemler kesilir ve eksik ve aralıklı sağım uygulanarak hayvanın kuruya çıkması sağlanır. Kuruya çıkma işlemi bir haftada tamamlanmalıdır. Bundan sonra koyunlara yoğun bir yemleme programı uygulanması gerekir. Böylece koyunların aşım kondisyonuna ulaşması sağlanır. Bu sistemde kızgınlığın oluşturulması ve toplulaştırılması için flushing uygulaması yanında mutlaka dışarıdan hormon uygulanması gerekmektedir. Bu sistemde kuzulatma yıl içinde farklı dönemlerde olması isteniyorsa ana sürü alt gruplara ayrılmalıdır. Böylece kuzu üretiminde devamlılık sağlanabilir. Yılda iki kuzulatma sisteminin uygulanmasında aşağıda sıralanan koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Bunlar; - Bu sistemin uygulanacağı koyun ırklarında tohumlama mevsimi uzun olmalıdır. - Koyunlara entansif bir bakım ve besleme gerekmektedir. - Kuzuların büyütülmesi bakıcı tarafından ve yapay sütlerle beslenmesi zorunludur. - Koyunlarda tekrar kızgınlık oluşturmak için yapay üreme hormonları kullanılmalıdır. - Elde edilen gelir sadece kuzu eti üretimine dayanır. - Koyunlar çok çabuk yıprandıklarından sürü yenileme (reforme) oranı yüksektir. Yılda iki kuzulatma sistemi gerek uygulamasındaki zorlukları ve gerekse çok pratik bir uygulama olmamasından dolayı genellikle sınırlı bir başarıya sahiptir. (6-7) İki Yılda Üç Kuzulatma Sistemi Sık kuzulatma sistemleri arasında en yaygın kullanım alanı bulmuş iki yılda üç kuzulatma sistemi 1980 yıllardan itibaren uygulanmaya başlanmıştır. Bu kuzulatma yöntemi iki şekilde uygulanabilmektedir. (6) - Birinci Yöntem; İlk önce sürü iki alt gruba ayrılır. İlk yıl 1. sürü yılda iki kez, 2. sürü ise yılda bir kez tohumlanır. Ertesi yıl ise 1. sürü bir kez, 2. sürü iki kez tohumlanır. Böylece bu sürüde iki yılda üç kuzulatma uygulanmış olur. Koyunların sıra ile kuzulatılması ile yıl da iki kuzulatmadan doğacak aksaklıklar giderilmeye çalışılır. Ancak bu yöntemde yılda iki kez kuzulatılan koyunlar için yılda iki kuzulatma sistemindeki koşullar yerine getirilmelidir. - İkinci Yöntem; koyunlar kuzuladıktan 3 ay sonra tekrar tohumlanır, böylece iki kuzulama arası süre 8 ay olarak gerçekleşir. Bu 8 aylık İki kuzulama aralığının 5 ayı gebelik, ayı laktasyon dönemi ve kuruya ayrılma, son bir ayı ise flushing ve tohumlama işlemleri gerçekleştirilir. Koyunlar kuzuladıktan sonraki üç ay içinde tekrar tohumlama kondisyonuna ulaşması gerekir. Bunun için öncelikle laktasyon dönemi sonunda koyunlar kuruya ayrılmalıdır. Bu amaçla, düşük düzeyde besleme ile beraber eksik ve aralıklı sağım uygulamaları ile bir hafta içinde koyunların kuruya çıkmaları sağlanmalıdır. Koyunlar kuruya ayrıldıktan sonra yoğun bir besleme (flushing) ile koç katım kondisyonuna ulaşmaları sağlanır ve koyunların kızgınlık göstermeleri ve koç katım işleri yapılır. Bu yöntemde sürü iki alt gruba ayrılır ve 4 ay aralıklarla tohumlanır. Koç katım (Aşım) işlemi sonlandırıldıktan iki ay sonra koyunlara gebelik kontrolü (ultrason) yapılmalıdır. Böylece kısır kalan koyunlara tespit edilir ve bu kısır koyunlar diğer sürüye

3 alınır ve tekrar koç almaları sağlanır. Bu durumda gebe kalmayan koyunlar 4 ay içinde tekrar tohumlanmış olur. Burada önemli bir konu da üst üste 2 kez kısır kalan koyunların damızlık sürüden çıkarılmasıdır. İki yılda üç kuzulatma sisteminin başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesi büyük ölçüde koç katım zamanının iyi saptanmasına bağlıdır. Koç katım zamanı aynı zamanda kuzulama mevsimini de belirlemektedir. Koç katım mevsimi belirlenirken; koyunların çiftleşme mevsimi uzunluğu, kuzulamadan sonra kuzu beslenmesindeki doğal beslemenin varlığı ve kuzu eti fiyatları dikkate alınmalıdır. İki ayrı grup olarak yönetilen sürülerde tohumlama ve kuzulama ayları aşağıda verildiği gibi olabilir: Tohumlama Ayları Kuzulama Ayları Sürü I Temmuz-Ağustos Aralık-Ocak Sürü II Kasım-Aralık Nisan-Mayıs Sürü I Mart-Nisan Ağustos-Eylül Sürü II Temmuz-Ağustos Aralık-Ocak Sürü I Kasım-Aralık Nisan-Mayıs Sürü II Mart-Nisan Ağustos-Eylül Kuzulamanın 8 ayda bir gerçekleştirilebilmesi için kuzulama süresin kısa olması gerekir. Bu konu koç katım süresinin süresi ile yakından ilgilidir. Koç katım süresinin en çok iki siklus uzunluğunda olması gerekir. Koyunlarda kızgınlıklar toplulaştırılarak koç katım süresi kısaltılabilir. Bunun için ya yapay hormon uygulanabilir ya da doğal yöntemler uygulanmalıdır. Doğal yöntemler olarak; koyunlar toplu olarak kuruya çıkartılır, koç katım öncesi (17 gün) koyunlar arasına uyarıcı koçlar salınır ve flushing uygulanmalıdır. (7) İki yılda üç kuzulatma sisteminin uygulanmasında aşağıda sıralanan koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Bunlar; - Bu sistemin uygulanacağı koyun ırklarında tohumlama mevsimi uzun olmalıdır. - Koyunlara entansif bir bakım ve besleme gerekmektedir. - Koyunlarda tekrar kızgınlık oluşturmak için yapay üreme hormonları kullanma zorunluluğu yoktur. - Elde edilen gelir kuzu eti üretimi yanında az miktarda da olsa sütten gelir. - Koyunlarda sürü yenileme (reforme) oranı yüksektir. İki yılda üç kuzulatma sisteminin Türk Merinos ırkı koyunlarda uygulanan bir çalışmada, Anaç koyun iki ayrı alt sürüye ayrılmış ve sürülere Ağustos, Aralık ve Nisan aylarında koç katılmıştır. Kuzulamalar ise Ocak, Mayıs ve Eylül aylarında olmuştur. Kuzulamadan ortalama 50 gün sonra koyunlar kuruya ayrılmış, kuruya ayırma; düşük düzeyde besleme, eksik ve aralıklı sağım uygulanarak bir hafta sürmüştür. Koyunlara tohumlamadan 3 hafta önce başlayan tohumlama içinde 3 hafta süren flushing uygulanmış,

4 tohumlamadan 3 hafta önce uyarıcı önlüklü koçlar sürüye katılmıştır. Koç katım 30 gün sürmüş, süre sonunda koçlar sürüden çıkarılmıştır. Koç katımı bitiminden 2 ay sonra ultrasonla gebelikler saptanmış, gebe olmayanlar takip eden tohumlanacak sürüye katılmıştır. Çalışmada elde edilen sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Çalışma sonuçlarına göre her üç tohumlama genelinde gebelik ve kısırlık oranları ortalama % 88 ve % 12 bulunmuştur. İkiz doğum oranı ise % 44 olarak gerçekleşmiştir. (10) Tohumlama Ayı Gebe Sayı / Oran Kısır Sayı / Oran AĞUSTOS ARALIK NİSAN GENEL 1094 / % / % / % / % / % / % / % / % 12.0 İkizlik Oranı % 47.6 % 39.0 % 40.0 % 44.0 CAMAL Sistemi Camal sistemi (Cornell Alternate Monthly Accelerated Lambing) Cornell Üniversitesi Çiftliğinde Dorset ırkı koyunlar üzerinde uygulanmıştır. Bu sistemde koyunlar arasına her iki ayda bir koç katılmakta ve takip eden aylarda da iki ayda bir kuzulamalar meydana gelmektedir. Bu sistemde koyunlarda iki kuzulama arası süre 6, 8 ve 10 ay aralıklarla gerçekleşebilir. Bu sistemde uygulamada bazı sorunlarla karşılaşılmıştır. Bu sorunların başında; koyunların gebelik durumlarının hangi dönemde olduklarının saptanmasındaki zorluklar nedeniyle koyunların uygun beslenmesindeki sorunlar ve aynı zamanda etkili bir flushing uygulanamaması gelmektedir. Bu gibi sorunları önlemek amacı ile aynı araştırma enstitüsünde STAR sistemi geliştirilmiştir. (3-5) STAR Sistemi Sistem, 1981 yılında Cornell Üniversitesi Koyun Çiftliğinde Magee ve Hogue tarafından geliştirilmiştir. STAR sisteminde bir yıl (365 gün) 73 günlük 5 sezona ayrılır. Her bir sezonun başında, kuzulama ve tohumlama aynı dönemde gerçekleştirilir. Aşağıdaki şekilde görüleceği gibi tohumlama 1 Ocak, 15 Mart, 27 Mayıs, 8 Ağustos ve 20 Ekim tarihlerinde başlar ve bir ay sürmektedir. Bu tarihler aynı zamanda kuzulamaların başlangıcı olup bir ay sürmektedir. Star sisteminde her sezonun başlangıcında 3 ayrı koyun sürüsü bulunur. Bunlarda; I. Grupta tohumlanacak koyunlar, II. Grupta bir önceki sezonda tohumlanmış gebeliğin başında olan koyunlar ve III. Grupta ise iki sezon önce tohumlanmış gebeliğin sonunda olan koyunlar bulunur. İlk tohumlama tarihinden 146 gün sonra doğumlar başlar ve bu kuzular 73 gün sonra sütten kesilirler. Kuzular ortalama 55 günlük yaşta sütten kesilirler. Koyunlarda sütten kesme işlemi bir hafta sürer ve bu süre içinde koyunlara su verilir ancak yem verilmez. (5) Bu sistemde, iki kuzulama arası süre 7.2 aydır. Eğer bir koyun gebe kalmamış ve bir sonraki tohumlamada gebe kalmış ise bu süre 9.2 aya ve yine gebe kalmamış ise 12 aya uzar. Eğer bir koyun 3 yılda 7.2 ay aralıklarla 5 defa kuzular ise bu koyuna STAR unvanı verilir. Bunun yanında bir koyun bu beş kuzulama döneminin her birinde ikiz veya çoklu doğum

5 yapar ise bu koyuna ALL-STAR unvanı verilir. Bu süper koyunlara karşın, 2 veya 3 kez kısır kalan koyunlar damızlıktan çıkarılmalıdır. (3-5,9). STAR sık kuzulatma sistemi (5) Cornell Üniversitesi nin bu sisteminde hiçbir hormon ve tohumlamayı kontrol etmek için yapay ışık kullanılmamıştır. Bunun yerine yıl boyu kuzulayabilen koyunların elde edilebilmesi için genetik ıslah yapılmıştır. STAR sisteminde FinnDorset koyunları kullanmışlardır. Buna karşın birçok çalışmada hormon uygulamaları da mevcuttur. (5) STAR sistemi ile 2 yılda 3 kuzulatma sistemi karşılaştırılması aşağıdaki tabloda verilmiştir. (5) STAR SİSTEMİ 2 YILDA 3 KUZULATMA Kuzulama Aralığı (Ay) Laktasyon Süresi (Gün) Tohumlama süre (Gün) <30 <50 Kuzulama Dönemi/Yıl 5 3 Tohumlama Dönemi/Yıl 5 3 Kuzulama sayı/yıl/koyun STAR sisteminin uygulanmasında aşağıda sıralanan koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Bunlar;

6 - Bu sistemin uygulanacağı koyun ırklarında tohumlama mevsimi uzun olmalıdır. - Koyunlara entansif bir bakım ve besleme gerekmektedir. - Koyunlarda tekrar kızgınlık oluşturmak için yapay üreme hormonları kullanma zorunluluğu yoktur. - Her 73 günde bir kuzulama, sütten kesme, tohumlama vb işler için daha fazla işçiliğe gereksinim duyulur. - Elde edilen gelir kuzu eti üretiminden gelir. - Koyunlarda sürü yenileme (reforme) oranı yüksektir. - Koyunlar alt gruplara ayrıldığı için daha fazla bölmelere ihtiyaç vardır. - Birden fazla kuzulama bölümüne gereksinim vardır. - Üretimi optimize etmek için daha yüksek bir sağlık programına ihtiyaç vardır. - Kış mevsiminde de kuzulama gerektirir. STAR sık kuzulatma sisteminin avantajları; - Yılda bir kuzulatmaya göre daha fazla kuzulatma sağlanır (1 1.67/yıl) - 3 yıllık üretim dönemi sonunda geleneksel sisteme göre % 26 oranında daha fazla sütten kesilmiş kuzu elde edilebilir. - Her bir kuzulama döneminde sürünü 1/3 ü kuzulayacağından barınaklar daha etkin kullanılır. - Tüm Kuzulamayı tek bir döneme alıp daha fazla kuzu kaybına neden olmak yerine, kuzulamayı tüm yıla yayarak kuzu ölümleri azaltılabilir. - Yılın her döneminde kesime hazır kuzu elde edilir. Bu durumda yıl boyu işletmeye nakit akışı sağlanabilir. - Kuzu eti ihtiyacı olan firmalara, yıl boyu üretim yaparak önemli tedarikçilerden biri olunabilir. Sonuç olarak; Bir işletmede sık kuzulatma sistemi uygulamaya geçirileceğinde; öncelikle koyun ırkının seçimi ve hangi mevsimlerde tohumlama ve kuzulamaların yapılacağı pazar koşulları da dikkate alınarak belirlenmelidir. Başlangıçta bir program yapılmalı ve buna harfiyen uyulmalıdır. Aksi takdirde bir dönemde meydana gelen aksaklıklar tüm dönemleri etkileyeceği unutulmamalıdır. Koyunlara entansif bir bakım ve besleme gerekmektedir. Özellikle tohumlamada (flushing), gebeliğin son 4-6 haftası ve laktasyon döneminde beslenmeye gerekli itina gösterilmelidir. Bütün bu faktörler göz önünde tutularak yetiştiricilik yapılan bölgeye uygun sık kuzulatma sistemi seçilmelidir. KAYNAKLAR 1. El-Saied U.M., Fuente L.F., San Primitivo F., Lifetime traits comparison between annual and accelerated lambing systems for dairy ewes. Livestock Science 101, Gül S., Keskin M., Reproductive characteristics of Awassi ewes under Cornell alternate month accelerated lambing system. Italian Journal of Animal Science, volume 9:e49 3. Hogue, D.E., New Tecniques in Sheep Production London, UK; Butterworths. 4. Hunter G.L., Accelerated Lambing. Part 2. Increasing The Frequency of Pregnancy In Sheep. Animal Science Reviews

7 5. (last access ) 6. Kaymakçı M., İleri Koyun Yetiştiriciliği.3. baskı Bornova-İzmir 7. Keskin M., Biçer O., Gül S., Sık kuzulatma sistemleri. MKU Ziraat Fak. Derg. 7 (1-2): Koyuncu M., Reproductive Performance Of Kivircik Ewes On Accelerated Lambing Management. Pakistan journal of biological sciences. 8(11): Lewis, R.M., Notter, D.R., Hogue, D.E., Magee, B.E., Ewe Fertility in the STAR Accelerated Lambing System. Faculty Papers and Publications in Animal Science. Paper Oğan M., Türk Merinos koyunlarada 2 yılda 3 kuzulatma uygulamaları. (yayınlanmadı). 11. Smith, M.C., Veterinary experiences with the Cornell STAR system of accelerated lambing. Small Ruminant Research 62, Yavuzer, Ü., The Possibilities of Twice-Yearly Lambing of Awassi Sheep Ewes Without Using Hormones in an Organic Animal Production System. Turk J Vet Anim Sci Zarkawi M., Response of fat-tailed Syrian Awassi ewes to accelerated lambing systems. Trop. Anim. Health Prod. 43: