Ghrelin: enerji metabolizmasýnýn düzenlenmesinde yeni bir hormon

Transkript

1 Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi 2005; 48: Derleme Ghrelin: enerji metabolizmasýnýn düzenlenmesinde yeni bir hormon Uluç Yiþ 1, Yeþim Öztürk 2, Benal Büyükgebiz 3 Dokuz Eylül Üniversitesi Týp Fakültesi 1 Pediatri Araþtýrma Görevlisi, 2 Pediatri Doçenti, 3 Pediatri Profesörü SUMMARY: Yiþ U, Öztürk Y, Büyükgebiz B. (Department of Pediatrics, Dokuz Eylül University Faculty of Medicine, Ýzmir, Turkey). Ghrelin: enerji metabolizmasýnýn düzenlenmesinde yeni bir hormon. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi 2005; 48: Ghrelin has been recognized as an important regulator of growth hormone secretion and energy homeostasis. It is synthesized primarily by the stomach, and in substantially lower amounts by the bowel, pituitary, kidney, placenta, and hypothalamus. It is suggested that ghrelin contributes to the short- and long-term regulation of body weight as a key element of a complex central signaling network that regulates food intake and energy expenditure. Its levels increase preprandially and decrease after meals, suggesting a role in meal initiation. In this review, we summarize general features of the ghrelin hormone and results of studies done in childhood. Key words: ghrelin, energy homeostasis, children, appetite. ÖZET: Ghrelin, büyüme hormonu salýnýmý ve enerji homeostazýnda önemli bir düzenleyici olarak tanýmlanmaktadýr. Esas olarak midede üretilmekle birlikte daha düþük miktarlarda baðýrsak, hipofiz, böbrek, plasenta ve hipotalamusta da yapýlmaktadýr. Ghrelinin besin alýmýný ve enerji harcanmasýný düzenleyen kompleks santral sinyal aðýnda anahtar rol oynadýðý, kýsa ve uzun dönemde vücut aðýrlýðýnýn düzenlenmesinde katkýsý olduðu düþünülmektedir. Kan düzeylerinin öðün öncesi artmasý, beslendikten sonra düþmesi, ghrelinin oral alýmý baþlatmada rolü olduðunu düþündürmektedir. Burada ghrelin hormonunun genel özellikleri ve çocukluk çaðýnda yapýlan çalýþmalarýn sonuçlarý özetlenmiþtir. Anahtar kelimeler: ghrelin, enerji homeostazý, çocuk, iþtah. Ghrelin, gastrointestinal sistem tarafýndan üretilen, santral etki ile yeme davranýþý ve vücut aðýrlýðý düzenlenmesinde görev alan bir peptit hormondur. Keþfinin ilk yýllarýnda vücutta, büyüme hormonu salýnýmýný arttýrýcý bir hormon olarak görülse de, son yýllarda iþtah ve vücut aðýrlýðýnýn düzenlenmesi üzerine etkileri daha çok dikkat çekmektedir. Ghrelin, ilk kez 1999 yýlýnda Kojima ve arkadaþlarý 1 tarafýndan farelerin midesinde tanýmlanmýþtýr. Ghrelin midenin oksintik mukozasýnda yer alan endokrin fonksiyonlara sahip X/A hücreleri tarafýndan üretilmekte ve 28 amino asit içermektedir 2,3. Daha az miktarda baðýrsak, böbrek, hipofiz bezi, plasenta ve hipotalamus tarafýndan da üretilip dolaþýma verilmektedir 4-6. Enerji homeostazisi üzerine etkileri, üretim yerinden baðýmsýz olup santral sinir sisteminde hipotalamus düzeyinde ortaya çýkmaktadýr. Ghrelin ve büyüme hormonu Büyüme hormonu organizmanýn büyüme ve geliþmesinde önemli rol oynamaktadýr. Ghrelinin büyüme hormonu salgýlatýcý etkileri hem in vitro olarak hem de gönüllüler üzerinde yapýlan çalýþmalarda gösterilmiþtir 7,8. Ghrelin, büyüme hormonu salgýlatýcý hormon (GHRH) salýnýmýný arttýrýrken, somatostatin salýnýmýný azaltmaktadýr. Farelere periferal veya intraventriküler olarak verildikten sonra büyüme hormonu düzeyleri dakika içinde zirveye çýkmakta, 60 dakika içinde normale dönmektedir. Ýnsanlara sentetik ghrelin verilmesi sonrasýnda ise büyüme hormonu düzeyleri 30. dakikada zirveye çýkmakta, 180. dakikada normal düzeylerine inmektedir. Büyüme hormonu salgýlatýcý hormon ghrelinin büyüme hormonu üzerine etkisini göstermesi için gereklidir. Ghrelin ve GHRH nýn birlikte verilmesi sinerjistik olarak büyüme hormonu salýnýmýný

2 Cilt 48 Sayý 2 Ghrelin 197 arttýrmakta, GHRH antiserumu ile beraber ghrelin verildiðinde ise büyüme hormonu düzeylerinde artýþ gözlenmemektedir 9. Ghrelin ve enerji dengesi Ekzojen ghrelin farelerde besin alýmýný arttýrmakta, yað kullanýmýný azaltmakta ve sonuçta yað dokusu artýþýna neden olmaktadýr. Ghrelinin yað dokusunu ve iþtahý arttýrýcý etkilerinin büyüme hormonu üzerine olan etkilerinden baðýmsýz olduðu ve bunun, leptinin de aracý olduðu santral sinir sistemindeki özel nöronlar tarafýndan düzenlendiði düþünülmektedir 10. Ýnsanlarda ghrelin düzeyleri obesite ve kalori alýmý ile azalmakta, açlýkta ve anoreksiya nervozalý hastalarda artmaktadýr 11,12. Buradan yola çýkarak ghrelinin enerji depolarýnýn boþalmasýný ve kaþeksiyi önleyen bir hormon olduðu, her öðün öncesi düzeylerinde artýþ olmasý nedeniyle iþtahý uyardýðý düþünülmektedir 13. Farelerde açlýðýn ghrelin salýnýmýný uyardýðý, karbonhidrat alýmýnýn ise bunu azalttýðý gösterilmiþtir 14. Vücudun metabolik dengesinin düzenlenmesinde görev alan santral sinir sistemindeki bölgelerin belirlenmesi, fare beyinlerinde bazý bölgelere zarar verilerek ortaya çýkan sonuçlarýn gözlemi ile saðlanmýþtýr. Hipotalamusta ventromediyal çekirdek ile beraber paraventriküler ve dorsomediyal çekirdeklere zarar verilmesi sonucunda hiperfaji ortaya çýkmadýðý gösterilmiþtir 15. Lateral çekirdeðe zarar verilmesi ise besin alýmýný azaltmaktadýr 16. Nöropeptit Y (NPY), santral sinir sisteminde besin alýmýný uyaran baþlýca peptittir 17. Besin alýmýný uyaran diðer peptitler melanin konsantre edici hormon (MCH) ve oreksinler olup, lateral hipotalamusun perifornikal bölgesinde üretilmektedir 18,19. Son yýllarda bu aileye katýlan diðer bir hormon ise NPY ile birlikte arkuat nukleusta üretilen agouti-related protein (AGRP) dir. Besin alýmýný baskýlayan nöropeptitler ise arkuat nukleusun perikarya bölümünde üretilen propiyomelanokortin (POMC) kökenli hormonlar ve alfa-melanosit uyarýcý hormondur 20. Ghrelin midede üretildikten sonra ön hipofiz ve hipotalamik bölgedeki reseptörlerine ulaþýp büyüme hormonu salýnýmýný uyarmakta ve enerji homeostazýný düzenlenmektedir. Beyinde hipotalamik nukleusta, hipokampusta, substansia nigrada, ventral tegmental bölgede, dorsal ve median rafe çekirdeðinde ghrelin reseptörleri bulunmaktadýr 21. Son yýllarda santral enerji metabolizmasýnýn düzenlenmesinde ghrelinin de, leptin gibi yukarýda sözedilen hipotalamik peptiderjik sistemler içinde yer aldýðý gösterilmiþtir. Ghrelinin santral olarak verilmesi sonrasýnda hücresel aktiviteyi gösteren ve erken bir proto-onkogen olan c-fos un NPY ve AGRP hücrelerinin bulunduðu mediyal arkuat çekirdekte aktivitesinin arttýðý izlenmiþtir 22. Ghrelinin santral sinir sisteminde iþtah arttýrýcý etkilerini esas olarak bu iki sistem üzerinden yaptýðý düþünülmektedir 22. Nöropeptit Y, Y 1 reseptör antagonistleri ile birlikte verilen ghrelinin iþtahý arttýrmamasý bu görüþü desteklemektedir. Ancak son yýllarda NPY den yoksun farelerde ghrelinin iþtah üzerinde düzenleyici etkilerinin devam etmesi, ghrelinin enerji dengeleri üzerine etkilerinin düzenlenmesinde AGRP sisteminin anahtar rol oynadýðýný düþündürmektedir 10. Ýnsanlarda enerji alýmý ve vücut aðýrlýðý hipotalamustaki merkezler tarafýndan kontrol edilmektedir 23. Hipotalamik merkezler periferden gelen uyarýlar doðrultusunda kontrol mekanizmalarýný düzenlerler. Yað dokusu kökenli leptin, beyine yað dokularý konusunda bilgi götürerek besin alýmýný azaltýr ve fazla yað birikimini engeller 24. Ghrelin ise beyine besin alýmýný ve yað dokusunu arttýrýcý nitelikte bilgiler iletmektedir. Wren ve arkadaþlarý 25 tarafýndan yapýlan bir çalýþmada yaþlarý arasýnda deðiþen dokuz saðlýklý bireye verilen ghrelin infüzyonunun arttýrýlmasý ile beraber büyüme hormonu salýnýmýnýn da doza baðýmlý olarak arttýðý gözlenmiþtir. Serum fizyolojik infüzyonu yapýlan kontrol grubuna göre ghrelin infüzyonu yapýlan vakalarda enerji alýmý %28 oranýnda artmýþtýr. Ghrelin infüzyonu yapýlan bireylerde kalori alýmý kontrol grubuna göre %9-40 oranýnda artmýþtýr. Karbonhidrat, yað ve proteinden alýnan kalori daðýlýmýnda ise fark saptanmamýþtýr. Ayrýca bu bireylerde, günün ilerleyen saatlerinde kompansatuvar olarak kalori alýmýnda azalma gözlenmemiþtir 25. Vakalar tek baþýna deðerlendirildiðinde ise hepsinde, özellikle sabah kahvaltýsý ve öðle yemeði öncesinde ghrelin infüzyonu sonrasý açlýk hissi skorlarý serum fizyolojik verilen gruba göre fazla bulunmuþtur. Eriþkinlerde besin alýmý ve glukoz infüzyonu ile ghrelin düzeyleri baskýlanmasýna raðmen, çocukluk çaðýnda bu etki gözlenmemiþtir. Büyüme hormonu tedavisi sýrasýnda enerji alýmýnýn uzun süreli artýþý, artan metabolik ihtiyaçlara cevap olarak ortaya çýkmakla birlikte ani olarak besin alýmýnda artýþ bildiril-

3 198 Yiþ ve ark. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi Nisan - Haziran 2005 memiþtir 26,27. Ghrelin ile uyarýlmýþ kilo alýmý, büyüme hormonu eksik olan farelerle normal fareler arasýnda fark göstermemektedir 10. Bütün bunlar göz önüne alýndýðýnda ghrelinin iþtahý uyarýcý etkisinin büyüme hormonundan baðýmsýz olduðu açýktýr. Ghrelin düzeyleri ile endokrin, metabolik ve nütrisyonel antropometrik parametrelerle iliþkisi Ghrelin salgýlayan hücrelerin fetal dokularda da gösterilmiþ olmasý bu hormonun hem intrauterin hem de ekstrauterin hayatta metabolizma ve büyüme üzerinde önemli roller oynadýðýný düþündürmektedir 28,29. Ýnsülin, insülin benzeri büyüme faktörleri ve bunlarý baðlayan proteinler fötal büyümenin düzenlenmesinde görev alan baþlýca peptitlerdir. Bu faktörlerde ekstrauterin hayatta büyümenin deðerlendirilmesinde kullanýlmakta ve düzeyleri sistemik büyümeyi etkileyen nütrisyonel bozukluklarda deðiþmektedir 28,29. Kan ghrelin düzeyleri ile doðumdaki antropometrik ölçümler arasýnda negatif iliþki bulunmaktadýr 30,31. Prematüre bebeklerde ponderal indeks ile ghrelin düzeyleri arasýnda bir iliþki olmamasýna raðmen zamanýnda doðan bebeklerde belirgin negatif iliþki vardýr 30. Düþük ponderal indekse sahip bebeklerde yüksek ponderal indekse sahip olan bebeklere göre ghrelin düzeyleri daha yüksektir. Gebelik haftasýna göre küçük olan bebeklerle büyük olan bebeklerde de ayný bulgular vardýr. Prematüre bebekler ponderal indeks ve gebelik haftasý boyutlarýna göre gruplara ayrýldýklarýnda ghrelin düzeyleri arasýnda zamanýnda doðmuþ bebeklerde gözlenen fark ortaya çýkmamaktadýr 30. Böylece ghrelinin metabolizma ve iþtah üzerine olan etkilerini gebeliðin geç döneminde göstermeye baþladýðý düþünülebilir. Gebeliðin son dönemlerinde ghrelin, besin alýmýný uyararak, yað dokusunu, glukoz düzeylerini ve büyüme hormonu salýnýmýný arttýrarak bebeði uterus dýþýndaki hayata hazýrlýyor olabilir 10,11,25,32. Hayatýn ilk iki yýlýnda ghrelin düzeyleri diðer yaþlara göre daha yüksektir 30. Ekstrauterin hayatýn baþlangýcýnda büyüme hormonu, büyüme ve geliþme üzerinde etkilerini göstermeye baþlar. Bu devrede ayrýca metabolizma ve besin alýmý açýsýndan da önemli deðiþiklikler oluþmaya baþlar. Daha sonra ghrelin düzeyleri yaþla birlikte azalýr 30. Ghrelinin, büyüme hormonu ve insülin aksýndaki rolü deðerlendirildiðinde sadece insülin benzeri büyüme faktörü-1 (IGF-1) ile ghrelin arasýnda pozitif bir iliþki bulunmuþtur 30. Ayný ghrelin düzeyleri gibi IGF-1 düzeyleri de eriþkin döneme yaklaþtýkça azalmakta, büyüme hormonundan baðýmsýz olarak nütrisyonel durumdan etkilenmekte ve ayrýca intrauterin büyüme geriliðinde düzeyleri artmaktadýr 33,34. Her ne kadar IGF-1 ile insülin düzeyleri arasýnda bir iliþki varsa da, ghrelin ve insülin düzeyleri arasýnda bulunmamaktadýr. Ghrelin ve IGF-1 pulsatil olarak salýndýðýndan aralarýnda her yaþta bulunan pozitif iliþki bu salýným þekli ile de iliþkili olabilir. Whatmore ve arkadaþlarýnýn saðlýklý çocukta yaptýklarý bir çalýþmada ghrelin düzeylerinin yaþla beraber azaldýðý saptanmýþtýr. Ghrelin ile vücut kitle indeksi arasýnda negatif iliþki bulunmuþ olup, ghrelin ile boy uzamasý arasýnda iliþki saptanmamýþtýr. Ghrelin için en önemli belirleyicilerin IGF-1 ve IGFBP-1 olduðu saptanmýþtýr 35. Ýnsülin benzeri büyüme faktörü- 1 ve ghrelin arasýnda negatif iliþki olmasý ghrelinin büyüme hormonu-igf aksý veya periferal IGF-1 üzerinde inhibitör etkileri olduðunu düþündürmektedir. Büyüme hormonu eksikliði olan eriþkinlerle, kontrol grubu olarak seçilmiþ bireyler arasýnda ghrelin düzeyleri birbirinden çok farklý bulunmamýþtýr 36. Ayný zamanda büyüme hormonu eksikliði olan bireylere dýþardan büyüme hormonu verilmesi ghrelin düzeylerini fazla deðiþtirmemektedir 36. Ghrelinin direkt büyümeyi uyaran bir hormon olmadýðý düþünülmektedir. Ýnsülin benzeri büyüme faktörü baðlayýcý protein-1 (IGFBP-1) düzeyleri insülin tarafýndan düzenlenmektedir. Ýnsülin düzeyleri yükseldiðinde IGFBP-1 düzeyleri azalmaktadýr. Ghrelin ile IGFBP-1 arasýnda pozitif bir iliþki olmasý ghrelinin insülin düzeylerini baskýlayýcý etkileri sonucu ortaya çýkabilir 30. Bütün bu bulgular ghrelin, IGFBP-1 ve insülin arasýnda dinamik bir etkileþim olduðunu düþündürmektedir. Bu etkileþimler glukoz ve IGF-1 in doku düzeyinde kullanýmýný etkileyebilir. Ghrelinin her öðün öncesi yükselip daha sonra düþmesi IGFBP-1 için de geçerlidir. Bu durumun tersi ise insülin hormonu için mevcuttur. Böylece yüksek ghrelin düzeylerinde IGFBP-1 artmakta, IGF-1 ise azalmaktadýr. Bu durum IGF-1 in doku düzeyinde kullanýmýný azaltmaktadýr. Yaþla beraber özellikle puberteye yaklaþtýkça ghrelin düzeylerinin azalmasý IGF-1 düzeylerini artýrmakta böylece büyüme hýzlanmaktadýr 35. Bütün bu bulgular ghrelinin doðrudan büyümeyi

4 Cilt 48 Sayý 2 Ghrelin 199 uyaran hormon olmadýðýný, ancak IGF aksý üzerine etkileri ile ikincil olarak özellikle pubertede büyümeyi hýzlandýrdýðýný düþündürmektedir 35. Ghrelin düzeyleri insanlarda her öðün öncesi yükselip, öðünden 90 dakika sonra en düþük düzeylerine inmektedir. Ghrelin hiperglisemiyi uyarýrken, insülin düzeylerini azaltmakta, hiperglisemi ve insülin ise ghrelin düzeylerini azaltmaktadýr 32,37,38. Açlýk ghrelin düzeyleri ise anoreksia nervosada artmýþ olup, obesitede azalmýþtýr. Ghrelinin bu hastalýklardaki düzeyleri adaptif olarak geliþmiþ cevaplardýr. Yenidoðan döneminde doðum aðýrlýðý farklý olan bebeklerde ghrelin düzeylerinin durumu ve bu hormonun neonatal glukoz ve insülin ile olan iliþkisi konusundaki bilgiler sýnýrlýdýr. Farquhar ve arkadaþlarýnýn 39 çalýþmasýnda, yaþýna göre uygun ve iri bebekler arasýnda ghrelin düzeyleri açýsýndan belirgin bir fark saptanmazken, gebelik yaþýna göre küçük bebeklerde ghrelin düzeyleri %40 oranýnda fazla bulunmuþtur. Ghrelin ve glukoz konsantrasyonlarý arasýnda negatif iliþki saptanýrken, ghrelin ve insülin düzeyleri arasýnda iliþki gösterilememiþtir. Maternal hipertansiyon ghrelin düzeylerini belirgin olarak etkilerken, prenatal steroid kullanýmý ve maternal diyabet arasýnda iliþki bulunmamýþtýr 39. Göbek kordonu ghrelin düzeyleri ile doðum aðýrlýðý z skorlarý arasýnda negatif iliþki vardýr. Gebelik yaþýna göre küçük bebeklerde ghrelin konsantrasyonlarý daha fazla olup, bu fark gebelik yaþýnýn ilerlemesi ile azalmaktadýr 39. Gebelik yaþýna göre küçük bebeklerde ghrelin düzeylerinin yüksek olmasý, ghrelinin pozitif enerji dengesinde yer aldýðýný gösteren kanýtlardan biridir. Anoreksiya nervozalý hastalarda yüksek, obeslerde düþük olmasý yine dikkati ayný noktaya yöneltmektedir. Doðum haftasýna göre küçük bebek ne kadar prematür olursa ghrelin düzeyi o kadar yüksek olmaktadýr. Bunun nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, artmýþ metabolik gereksinimlerin sonucunda ortaya çýktýðý düþünülmektedir. Ghrelinin yenidoðanlarda, ayný eriþkinlerde olduðu gibi iþtahý arttýrdýðý ve besin alýmýný uyardýðý düþünülmektedir 39. Ýnsan göbek kanýnda özellikle gebelik yaþýna göre küçük bebeklerde yüksek olmasý, ghrelinin intrauterin malnütrisyona verilen fetal adaptasyon cevabýnda önemli rol oynadýðýný düþündürmektedir. Enteral beslenme sonrasý kan ghrelin düzeylerinin %30 oranýnda azaldýðý, intravenöz yoldan glukoz ile insülinin beraber verilmesiyle normoglisemi saðlandýðýnda halde ghrelin düzeylerinin deðiþmediði saptanmýþtýr 40. Bu ghrelinin metabolik deðiþikliklerden çok, yerel gastrik deðiþikliklerden etkilendiðini düþündürmektedir. Ancak birçok hayvan ve insan çalýþmasýnda da glukoz infüzyonu sonrasý ghrelin düzeylerinin azaldýðý gösterilmiþtir 10,37. Bu iliþki daha hayatýn ilk yýlýnda bulunmaktadýr 10,37. Ýlk bir yýlda büyümesi yavaþ olan gebelik yaþýna göre küçük bebeklerde intravenöz glukoz tolerans testi sonrasý ghrelin düzeylerinde normale göre daha fazla düþüþ gözlenmiþtir 41. Bu bilgiyle, ghrelin düzeylerinin yenidoðan döneminde kilo alýmý üzerine etkileri olduðu söylenebilir. Beslenme sonrasý ghrelin düzeyleri ne kadar az azalýrsa iþtah o kadar az baskýlanmakta ve kilo alýmý da o kadar fazla olmaktadýr. Daha önce yapýlan çalýþmalarda hýzlý kilo alan bebeklerin daha az doyduðu gösterilmiþtir 42. Doðumda leptin düzeyleri ne kadar düþükse kilo alýmý da o kadar fazladýr 43. Leptin direnci kilo alýmý arttýkça ve yaþ ilerledikçe ortaya çýkmaktadýr 44. Yine obes bireylerde ghrelin düzeylerinin düþük olmasý, bu bireylerdeki kilo alýmýnýn ghrelinden baðýmsýz olduðunu göstermektedir. Genç yaþlarda tokluk ve açlýðý düzenleyen peptitlere karþý duyarlýlýk ileri yaþlara göre daha fazladýr. Gebelik yaþýna göre küçük bebeklerde ghrelinin öðün öncesi iþtahtan çok, öðün sonrasý açlýðý daha fazla etkilediði gösterilmiþtir 41. Son yýllarda yað dokusundan kaynaklanan leptin hormonunun tanýmlanmasý ile vücudun enerji homeostazýnýn sürdürülmesinde karmaþýk düzenleyici bir nöroendokrin aðýn varlýðý dikkati çekmiþ ve araþtýrmalar bu yönde ivme kazanmýþtýr. Mideden beyne önemli bilgiler saðlayan, geniþ bir spektrumda biyolojik aktivitesi olan ghrelin bu konuda yeni keþfedilmiþ dönüm noktasý niteliðinde nöroendokrin bir sinyal olup halen bilinmeyen, araþtýrmaya açýk birçok yönü bulunmaktadýr. KAYNAKLAR 1. Kojima M, Hosoda H, Date Y, Nakazato M, Matsuo H, Kangawa K. Ghrelin is a growth-hormone-releasing acylated peptide from stomach. Nature 1999; 402: Bowers CY. Unnatural growth hormone-releasing peptide begets natural ghrelin. J Clin Endocrinol Metab 2001; 86: Date Y, Kojima M, Hosoda H, et al. Ghrelin, a novel growth hormone-releasing acylated peptide, is synthesized in a distinct endocrine cell type in the gastrointestinal tracts of rats and humans. Endocrinology 2000; 141:

5 200 Yiþ ve ark. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi Nisan - Haziran Korbonits M, Kojima M, Kangawa K, Grossman AB. Presence of ghrelin in normal and adenomatous human pituitary. Endocrine 2001; 14: Mori K, Yoshimoto A, Takaya K, et al. Kidney produces a novel acylated peptide, ghrelin. FEBS Lett 2000; 486: Gualillo O, Caminos J, Blanco M, et al. Ghrelin, a novel placental-derived hormone. Endocrinology 2001; 142: Tolle V, Zizzari P, Tomasetto C, Rio MC, Epelbaum J, Bluet-Pajot MT. In vivo and in vitro effects of ghrelin/ motilin-related peptide on growth hormone secretion in the rat. Neuroendocrinology 2001; 73: Wren AM, Small CJ, Ward HL, et al. The novel hypothalamic peptide ghrelin stimulates food intake and growth hormone secretion. Endocrinology 2000; 141: Takaya K, Ariyasu H, Kanamoto N, et al. Ghrelin strongly stimulates growth hormone release in humans. J Clin Endocrinol Metab 2000; 85: Tschöp M, Smiley D, Heiman ML. Ghrelin induces adiposity in rodents. Nature 2000; 407: Nakazato M, Murakami N, Date Y, et al. A role for ghrelin in the central regulation of feeding. Nature 2001; 409: Tschöp M, Weyer C, Tataranni A, et al. Circulating ghrelin levels are decreased in human obesity. Diabetes 2001; 50: Soriano-Guillen L, Barrios V, Campos-Barros A, Argente J. Ghrelin levels in obesity and anorexia nervosa: effect of weight reduction or recuperation. J Pediatr 2004; 144: Cummings E, Purnell JQ, Frayo SR, et al. A preprandial rise in plasma ghrelin levels suggests a role in meal initiation in humans. Diabetes 2001; 50: Tokunaga K, Fukushima M, Kemnitz JW, Bray GA. Comparision of ventromedial and paraventricular lesions in rats that become obese. Am J Physiol 1986; 251: van den Pol AN. Lateral hypothalamic damage and body weight regulation: a role of gender, diet and lesion placement. Am J Physiol 1982; 243: Clark JT, Karla PS, Crowley WR, Karla SP. Neuropeptide Y and human pancreatic polypeptide stimulate feeding behaviour in rats. Endocrinology 1984; 115: Sakurai T, Amemiya A, Ishii M, et al. Orexins and orexin receptors: a family of hypothalamic neuropeptides and G protein-coupled receptors that regulate feeding behavior. Cell 1998; 92: Qu D, Ludwig DS, Gammeltoft S, et al. A role for melanin-concentrating hormone in the central regulation feeding behavior. Nature 1996; 380: Lu D, Willard D, Patel IR, et al. Aou protein is an antagonist of the melanocyte-stimulating-hormone receptor. Nature 1994; 371: De Ambrogi M, Volpe S, Tamanini C. Ghrelin: central and peripheral effects of a novel peptydil hormone. Med Sci Monit 2003; 9: Hewson AK, Dickson SL. Systemic administration of ghrelin induces Fos and Egr-1 proteins in the hypothalamic arcuate nucleus of fasted and fed rats, J Neuroendocrinol 2000; 12: Schwartz MW, Woods SC, Porte D, et al. Central nervous system control of food intake. Nature 2000; 404: Janeckova R. The role of leptin in human physiology and pathophysiology. Physiol Res 2001; 50: Wren AM, Seal LJ, Cohen MA, et al. Ghrelin enhances appetite and increases food intake in humans. J Clin Endocrinol Metab 2001; 86: Gregory JW, Greene SA, Jung RT, et al. Metabolic effects of growth hormone treatment: an early predictor of growth hormone response? Arch Dis Child 1993; 68: Clark RG, Jansson JO, Isaksson O, Robinson IC. Intravenous growth hormone: growth responses to patterned infusions in hypophysectomized rats. J Endocrinol 1985; 104: Gnanapavan S, Kola B, Bustin SA, et al. The tissue distribution of the mrna of ghrelin and subtypes of its receptor, GHS-R, in humans. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Wierup N, Svensson H, Mudler H, Sundler F. The ghrelin cell: a novel developmentally regulated islet cell in the human pancreas. Regul Pept 2002; 107: Soriano-Guillen L, Barrios V, Chowen J, et al. Ghrelin levels from fetal life through early adulthood: relationship with endocrine and metabolic and anthropometric measures. J Pediatr 2004; 144: Chanoine JP, Yeung LP, Wong AC, Birmingham CL. Immunoreactive ghrelin in human cord blood: relation to anthropometry, leptin, and growth hormone. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2002; 35: Broglio F, Arvat E, Benso A, et al. Ghrelin, natural GH secretagogue produced by the stomach, induces hyperglycemia and reduces insulin secretion in humans. J Clin Endocrinol Metab 2001; 86: Baker J, Lui JP, Robertson EJ, Efstratiadis A. Role of insulin-like growth factors in embryonic and postnatal growth. Cell 1993; 75: LeRoith D. Insulin-like growth factors. N Engl J Med 1997; 336: Whatmore AJ, Hall CM, Jones J, et al. Ghrelin concentrations in healthy children and adolescents. Clin Endocrinol 2003; 59: Janssen JA, van der Toorn FM, Hofland LJ, et al. Systemic ghrelin levels in subjects with growth hormone deficiency are not modified by one year of growth hormone replacement therapy. Eur J Endocrinol 2001; 145: Shiiya T, Nakazato M, Mizuta M, et al. Plasma ghrelin levels in lean and obese humans and the effect of glucose on ghrelin secretion. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Saad MF, Bernaba B, Hwu CM, et al. Insulin regulates plasma ghrelin concentration. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87:

6 Cilt 48 Sayý 2 Ghrelin Farquhar J, Heiman M, Wong ACK, et al. Elevated umbilical cord ghrelin concentrations in small for gestational age neonates. J Clin Endocrinol Metab 2003; 88: Caixas A, Bashore C, Nash W, et al. Insulin, unlike food intake, does not suppress ghrelin in human subjects. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Iniguez G, Ong K, Pena V, et al. Fasting and postglucose ghrelin levels in small for gestational age infants: relationships with size and weight gain at one year of age. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Ounsted M, Sleigh G. The infant s self regulation of food intake and weight gain. Difference in metabolic balance after growth constraint or acceleration in utero. Lancet 1975; 1: Ong KK, Ahmed ML, Sherriff A, et al. Cord blood leptin is associated with size at birth and predicts infancy weight gain in humans. ALSPAC Study Team. Avon Longitudinal Study of Pregnancy and Childhood. J Clin Endocrinol Metab 1999; 84: Wang J, Obici S, Morgan K, et al. Overfeeding rapidly induces leptin and insulin resistance. Diabetes 2001; 50: