Hüseyin-Ovası molibden yatağı ve bu metalin iktisadî ehemmiyeti

Transkript

1 Hüseyin-Ovası molibden yatağı ve bu metalin iktisadî ehemmiyeti Ansiklopediler, dünyanın birçok yerleri için olduğu gibi Anadolu'nun muhtelif yerlerinde de münferit vaziyette "molibden,, bulunduğuna işaret etmektedirler. Bu metal, tam manasile ticarî mahiyette yegâne cevher olan "molybdenite,, den çıkarılmaktadır. Geniş araştırma ameliyelerini muhik gösterebilecek kadar molibdenit ihtiva eden kâfi derecede ehemmiyetli kuvartzlı damar tezahürleri ise yalnız Ankara vilâyetine tâbi Keskin kazası dahilindeki Hüseyinbey - Obası nam yerde bulunmaktadır. Hüseyinbey-Obasındaki yatağın, halen Türkiyede bu neviden yegâne yatak olduğunu söyliyebiliriz. Bu yatağın temamen istikşafı ve ileride yapılacak istismara izhar edilmesi için takriben altı aydanberi M. T. A. tarafından araştırma ameliyelerine hararetle devam edilmektedir. Ayni zamanda bu yatağın rakımı 1050 metreden ve Balişeh demiryolu durağına olan mesafesi de 9 kilometreden ibaret olduğundan coğrafî vaziyeti de müsaittir Jeolojik görünüş Beyobası mıntakasının esasını teşkil eden anfibol ve biyotitli granit, teşekkül noktayı nazarından "Keskin- Köprüköy,, masifine bağlıdır. Bu sahra heyeti umumiye itibarile demir, mağnezyom, kireç vs. ihtiva eden cevherler serisi mahiyeti arzetmekte olup bu hal de kendisini granodiyoritik magmaya bağlamaktadır, içinde bulunan parlak feldspat billurları da bu sahraya porfiroid bir mahiyet izafe etmektedir ki bu hal nihai şekillerini alma safhalarını az derinliklerde geçiren sahralara mahsustur. Bazı granit tezahürlerinin tegayyür vaziyetleri nazarı dikkati celbetmektedir. Kaolinleşme ve bilhassa serisitleşme mevzii olmak üzere tamdır. Burada rüsubî sahra bulunmadığından indifaî masifin bulunduğu yere yerleşmesinin hangi devirde vuku bulduğunu takdir etmek güçtür. Graniti Hüseyinbey - Obası graniti gibi olan Yerköy ve Yozgat da Dr. P. Arni ile beraber yapmış olduğumuz müşahedelere nazaran şimdilik bu hususta mezosoik devirden bahsedebiliriz. Granit, Gümüş - Pınarı sathımaili üzerinde, hakikî kuvartzporfirle beraber bulunan küçük daneli "leucocrate,, ve "aplitique,, sahralara intikal etmektedir. Gümüş - Pınarı boğazı civarında da "lamprophyrique,, görünüşte bir sahraya ait bir çok yeşilimsi parçalar gördük; fakat bu sahranın yatak vaziyeti gayri malûm olduğundan ben bunu daha ziyade hornblend ihtiva eden kuvartzlı diyorit addetmeğe mütemayil bulunuyorum. Gezmelerim esnasında bu sahranın bizzat bulunduğu yerden numune almağa muvaffak olamadım. Asıl haizi ehemmiyet olan molibden yataklarına ait vaziyete gelince, Hüseyinbey - Obası granitinin müteaddit yerlerde pegmatit damarlan tarafından katedilmiş bulunduğunu nazarı dikkate almak bilhassa mühimdir. Gerek Eldelek köyünün cenubî şarkisinde, gerek Gökkaya isimli Kayalık tepede, pegmatit yığını ve bilhassa herhangi bir şekil tahtında molibden ihtiva eden damar tezahürleri işte bu vaziyettedir. Bu da-

2 marlarin menşei "pegmatitique» olup ismi geçen pegmatit yığınlarından farkı da içinde molibdenden başka manyetit, pirit, bazan bakirli pirit ve arasında galen bulunmasıdır. Binaenaleyh bu damarlar hakikî birer maden yatağı mahiyetindedirler. Damarların tarif ve tasviri Bu yazı ile tetkik edilen arazi (vaziyet krokisine bakınız, şekil 1) şunları ihtiva etmektedir : 1) Hüseyinbey-Ovası namile maruf esas damar. 2) Kara Mustafa aflörmanlan, 3) Yusuf, Keklik-Kaya aflörmanlan ile daha az ehemmiyetli olan sair aflörmanlar. 1) Hüseyinbey - Ovası damarının istikameti 50 şimali şarkî ile 100 şimali şarkî arasında tahavvül etmektedir. Sayılamıyacak kadar çok tektonik arızalar bu tahavvülâtı fazlalaştırmaktadır. Damar dümdüz uzanmış vaziyette olup bazı yerlerde faylar tarafından temamen kesilmiş bulunmaktadır. Araştırma ameliyelerine Çanlıkderenin sağ sahilinde bulunan 1070 rakımlı bir yerden başlamıştır (Şekil 2 ye bakınız). Bu çalışmaların vasatı istikameti 90 şimali şarkidir. Meyil 70 şimal istikameti raddelerindedir. Bundan evvelki sahifelerde yapmış olduğumuz müşahedelere nazaran bu damarın teşekkülü esnasında birçok arızalar vukubulmuş olduğundan damar insicamlı olmaktan uzaktır. Bu arızalar şu unsurlardan ibarettir: a) Zarf vaziyetindeki sahraya ait parçalar, b) Feldspatla birlikte bulunan kuvartz, c) Siyahımsı Kil sıvaları, d)yeşilimsi büyük biyotit çakılları. Ganla beraber bulunan ve seri bir tahlilini yapageldiğim metal madenleri noktai nazarından müşahedelerimi şöylece hulâsa edebilirim : a) Tabiî bir sülfür olan, % 60 molibden ihtiva eden, ve formülü Mos 2 olan molibdenit, kuvartz içinde bulunmakta ve kuvartzı. mavimsi bir renge boyamaktadır. Molibdenit bu vaziyette toz halinde ve manyetite iyice karışmış vaziyette bulunmaktadır. Ayni zamanda zengin bir mika olan biyotitle de beraber bulunmaktadır ; bu şıkda molibdenit, biyotit pulları arasına karışmış billurî ve altı köşeli pullar vaziyetinde bulunmakta ve bu biyotit pulları arasında da büyük nisbette manyetit görülmektedir. Mebzul olan kil sıvaları molibdenit tarafından ve bilhassa manyetit tarafından boyanmıştır. Nihayet, zarf vazifesi gören sahraya ait breş alâmetleri, ve nihayet damardan çıkan maddeler kadar cevherleşmiş vaziyette bulunan ve damar cidarlarından ibtidar eden bir "impregnation,, mıntakası vardır. b) Gerek pirit, gerek bununla birlikte müteferri vazivette bulunan bakirli pirit ve gerek istinâ şeklinde mevcut olan galen, evvelâ kuvartzın tâli çatlaklıkları içinde bulunmaktadırlar. Aralıkları dolduran killerde de mebzulen pirit vardır. c) Miktar itibarile en çok olan maden manyetittir. Bu madenin molibdenit ve piritle ne vaziyette beraber bulunduğunu söylemiş bulunduğumdan bu bahise tekrar avdet etmiyorum. Bu muhtelif madenler tahammuz suretile birtakım tâli maddelerin husulüne meydan vermişlerdir ki bunlar da iyice malûmdur : Molibdenit, formülü MoO s olan "ocre de molybdene» e ve formülü CaMo0 4 olan "powellite,, 'e tahavvül etmiştir; bu sonuncu madde muhtelif aflörmanların kuvartzı içinde görülmekte olup, içinde müşahade olunan 6 köşeli pullar halindeki "powellite - molybdenite,, psödomorfozlarından dolayı bir maden garabeti mahiyetindedir. Pirit, limonitli sülfatferrö ve sülfat ferrik haline inkılâp etmiştir. Malaşit izleri de koyu yeşil renklerile bakirli piritin mevcudivetini tebarüz ettirmektedir. Damarlar muhteviyatının pek muhtelif ve mütehavvil olmasından dolayı bunların anlatılması için tariften ziyade bu hususta tanzim edilmiş bir kroki serisinin gözden geçirilmesi daha faidelidir (3a işaretli şekle ve müteakib şekillere bakınız). Damarın va- 17

3 satî kalınlığı 0.4 m. ve 1.0 m. arasında tehavvül etmekte, halbuki damar haricinde kalan ve yine cevher ihtiva eden mıntaka ise tavan ve tabanda metrelerce genişliğe malik olup cevher muhtevası da % 1,0 ilâ % 3,5 raddelerinde bulunmaktadır. Bu mıntaka, merkezî damardan hareket eden ve tektonik arızaların keyfine göre bütün istikametlere doğru uzanmış bulunan kollarla alâkadardır. 2) Hüseyinbey - Ovası damarının garb istikametinde uzanan bir kolu olmadığı halde 1000 m. daha şarkında "Karamustafa,, ismile maruf olan bir aflörman serisi vardır. Mevzuubahis arazi gezildiği zaman, tarif etmiş bulunduğum esas damarla "Kara mustafa,, nin, ayni pegmatitik tesir sahası dahilinde toplanabileceği intibaı hâsıl olmaktadır. "Karamustafa,,, Keklik - dere vadiciğinin garp yamaci üzerinde bulunmaktadır. Bu damar 70 den 90 ye kadar şimali şarkî istikametinde olup 50 den 25 ye kadar şimal istikametinde bulunan bir de kolu vardır. "Dynamometamorphisme,, vaziyeti burada daha az bariz bir şekildedir. Bu intiba esas damardakinden daha insicamlı olan muhteviyatı vaziyeti tarafından da teyit edilmektedir. Biri meyilin yukarı tarafında, diğeri meyilin aşağı tarafında ve 200 m. daha şarkta olmak üzere yapılan iki istikşaftan şu neticeler alınmıştır. «Karamustafa» daman meyilinin yukarı kısmına ait istikşaf: Taban Bariz bir halde pegmatitik olan siyah mikalı granit, 3 cm Molibdenitli filoniyen beyaz kuvartz 10 cm Pegmatit, 2 cm Molibdenite birlikte kuvartz, 38 cm Pegmatit, 12 cm Molibdenite birlikte kuvartz 12 cm Pegmatit, 25 cm Molibdenite birlikte kuvartz, Tavan Taban graniti nev'inden granit. Karamustafa damarı meyilinin aşağı kısmına ait istikşaf : Taban Biyotit, hornblend ve parlak feldspath billurları ihtiva eden porfiroid granit, 11 cm Süt renginde beyaz kuvartz, 4 cm Yeşilimsi biyotit damarcıkları, 26 cm Beyaz kuvartz ve "powellite" izleri, 3 cm Yeşilimsi biyotit damarcıkları, 14 cm Beyaz kuvartz, molibdenit ve "powellite" izleri, 18 cm kuvartz, biyotit, feldspatdan müteşekkil pegmatitik bir heyeti umumiye, 35 cm Beyaz kuvartz, Tavan Taban graniti serisinden granit. «Karamustafa» da yapılan müşahedeler umumiyet itibarile molibden mevcut olduğunu göstermektedir. Bu damarda esas damardakinden daha az pirit ve manyetit vardır.- 3) Üçüncü grup, «Yusuf», «Keklik-dere» vs. damarlarını ihtiva etmektedir. Bu damarlar, «Karamustafa» gibi, Semenkayanın şark sathımaili üzerinde kâin olup 500 m. daha şimalde bulunmaktadırlar. Buradaki vaziyet daha ziyade, yekdiğerini takip eden, "lentille" şeklinde ve nisbeten dar olan 30 ilâ 50 metre uzunluğunda küçük damarlardan müteşekkil bir huzmeden ibarettir. Bu damarlar 100 ilâ 110 şimalişarkî istikametinde olup meyil de 60 ilâ 75 şimale müteveccihtir. Muhteviyat değişmemektedir: Burada da mebzulen kuvartz biyotit, manyetit ve pirit bulunur. Muhtelif madenler arasındaki nisbet te ilk tarif olunan esas damardaki vaziyeti hatırlatmaktadır. Yani kuvartz, manyetit ve molibdenit- Ie mahmul olduğu vakit, bozumsu ve mavimsi bir renge malik bulunmaktadır. Biyotit, kuvartzı çerçeveliyen veya damar cidarları boyunca giden çakıl, yuva ve şerit halindedir. Umumiyetle biyotitle birlikte manyetit de bulunmaktadır. Burada molibdenit "pseudomorphose" halinde güzel powellite numuneleri müşahede edilmektedir. 18

4 Taşekkül bakımından mülâhazalar Se i bir tarifini yapageldiğim muhtelif yataklar teşekkül bakımından pegmatit intrüziyonlarına bağlanırlar. Bu yatakların mahallî "dynamometamorphisme" sebebile değişen muhteviyatı, yatağı teşkil eden petrografik unsurların mahiyeti dolayısile de gayri mütecanistir. Bu keyfiyet, mezkûr yatakların muhtelif jeolojik devirlerde maruz kaldıkları mineralizan maddeler tesirile daha fazlalaşmıştır. Pegmatitik ve mineralizan hâdiseler bu yazı ile tetkik edilen iki üç aflörmana inhisar etmiş olmayıp bütün mıntakanın heyeti umumiyesine şamildir. Bunun delili de granit masifinin maruz kaldığı piritleşme, ihtiva ettiği manyetit miktarı ve fikrimce idrotermal hâdiselerin sebep olduğu tegayyürüdür. Binaenaleyh araştırma ameliyelerinin, gerek aflörman vaziyetinde, gerek bilâkis derinliklerde yeni mineralize noktalar keşfine imkân vermesi muhtemeldir. Teşekkülün tekevvünü bakımından, manyetitle molibdenitin bir kısmının menşeleri pegmatitik ve pnömatolitik olup billûrlaşma vaziyeti daha geniş ve daha teşahhus etmiş olan diğer bir kısım daha sonraki bir safhaya bağlanmaktadır. Pirit, heyeti umumiyesi itibarile sonraya ait ve idrotermal menşeli olup tâli mahiyette oldukları şüphesiz olan kuvartz yarıklarını çementolamaktadır. Müsbet çalışmalar Araştırmalar, Hüseyinbey-Ovası namile maruf esas damarda hararetle devam etmektedir; çünkü molibdenit itibarile bilhassa kesif mineralizasyon vaziyeti gösteren bir çok yerlere burada tesadüf olunmuştur. Çalışmalar bir hendek kazılması şeklinde başlamış olup ve hendek sayesinde yatağın bir esas "cassure"ü ile birlikte muhtelif kollar ve bir «impregnation» mıntakası ihtiva eden «galeri» vaziyeti meydana çıkarılmıştır. Arazi çok yumşak olduğundan araştırmalar galeriler açmak, bir kuyu kazmak, vs. şeklinde devam ettirilmiştir. Damarın kuvartzlı kısmı müstesna olmak üzere cevher kolayca kazılabildiğinden nisbeten az miktarda mevaddı infilâkiye kullanılmaktadır. «Karamustafa» ve «Yusuf» da da arazi sağlam olup damarlar da umumiyetle kuvartzlıdır; burada henüz bidayetten itibaren başka bir teknik kullanılması zarurî görülmüştür. Cevhere ait bazı tahlilleri aşağya dercediyoruz: bu tahlillerden vaziyetin kalite itibarile mahiyeti takdir edilebilir: Cevherdeki altın miktarı pek ehemmiyetsizdir, bu miktar «concentres» ler içinde tonda l gram nisbetindedir. Gümüş miktarı ise tonda 7 ilâ 9 gram nisbetindedir. Bu cevherlerin kullanılabilir hale gelmesi ve ticarî mahiyet iktisap etmeleri için muamele görmeğe ihtiyaç gösterecekleri bedihîdir. Bu muamele, molibdenit hususî çelik imalinde, bulunmaları arzu edilmiyen ve hattâ zararlı olan kimyevî maddelerin bertaraf edilmesini temin edecek surette «flottation» usulile yapılacak bir teksif ameliyesinden ibarettir. «Flottation» sayesinde umumiyetle %90 MoS 2 ihtiva eden «concentre» ler elde edilebilecektir. Bazı iktisadî mülâhazalar Çeliklerle alliyaj halinde bulunan molibden bazı çok kıymetli hassaları ehemmiyetli derecede arttırmaktadır. -Bu hususta bervechiati birkaç misal vereceğiz, bunların verilmesi mümkün olan misallerin hepsini teşkil etmedikleri pek tabiîdir: 19

5 Çabuk kesici mihaniki kesme ve rendeleme aletlerinin imalinde molibdenli çelikler kullanılması, bu hususta tâbi tuttukları fazla ısıtma yüzünden mezkûr çeliklerin sularını yani sertliklerini kaybetmediklerini ispat etmiştir. Bundan ise her türlü sanayide pek müteammin olan bu makinelerin randımanının artması şeklinde mühim bir kazanç temin edildiği istihraç olunur. Bundan maada molibdenli çelikler (krom molibden veya krom-nikel-molibden) alelade çeliklere nazaran daha çok elâstikî, daha çok sert olup kimyevî maddeler tesiri altında bozulmağa karşı da daha çok mukavemetlidir. Bu neviden çelikler istimal etmek suretile istihkâm, harp gemileri, tank vs. inşaatında kullanılan zırh lâvhalarının hem ağırlıkları azaltılmış hem de işgal edecekleri yerden tasarruf edilmiş olur. Bu hassalar makine imalâtçıları için de o derece mühimdir. Infilâklı motörlerin supapları, demiryolu vagonları tekerleklerinin çemberleri, vs. vs. molibdenli çelikle imal edilmektedir. Malûm bulunduğu üzere, kimya sanayiinde tahammuz ettirmiyen ve hamızlardan müteessir olmıyan çelikler birinci derecede ehemmiyettedir. Binaenaleyh, molibdenli çelikten vanlar, otoklavlar, her nevi borular imal edilmektedir. Molibden istimalinin günden güne pek müteammim vaziyette süratle artmakta olması, bu maddenin en büyük müstahsili olan Amerika Birleşik; Devletlerinin Kolorado eyaletinde kâin «Climax - Molibdenum Cy» tarafından bu hususta fennî bir tarzda teşkilâtlandırılmış olarak yapılan propaganda sayesindedir. En çok Amerikada istihsal edilmesi itibarile bu memlekete has bir madde olan mezkûr madene ait istatistikler, «concentre»ler tonajının tezayüdünü ve bilhassa 1934 senesinden sonra mühim derecede arttığını göstermektedir. Anlaşıldığına göre demir sanayii erbabı hususî çeliklerdeki «tungstene» ve hattâ «vanadium» yerine molibden kullanmağa başlamışlardır. Hususî Amerikan mecmualarında çıkan ve bir kolaylık olmak üzere % 90 MoS t ihtiva eden «tonne metrigue» esası üzerine hesap edilmiş olan «Climax-Molybdenum Cy, Colorado» müessesesinin istihsalâtım gösteren istatistiği aşağya dercediyoruz: ton takriben şimdilik tahmin Climax madenleri miktarı 100 milyon tonu tecavüz eden % 0,7 MoS 2 yi muhtevi muazzam cevher hazinelerine maliktir. Teksif fabrikası 1935 senesinde 24 saatte 3500 ton cevher işliyebilmiş olup halen 5000 ton cevheri muameleye tâbi tutabilmektedir; 24 saatte ton cevher işlenebilmesi için lâzımgelen tertibat ta alınmıştır. Buna nazaran «Climax» şirketi, yalnız kendi başına dünya istihsalâtının % 85 ini temin ettiği molibden madeni istihlâkinin %100 artacağını hesap ve teemmül etmektedir. MoS 2 (molibdenit) «concentre» leri müstahsillerinin ve bunlardan daha az olan «wulfenite» (formülü PbMo0 4 olan bu madde molibdenden çıkarılan sınaî mahiyeti haiz ikinci madendir) müstahsillerinin pek seyrek ve ehemmiyetlerinin de tâli derecede olduğu muhakkaktır. Amerikada bulunan «Arizona Molibdenum Cy», «Molybdenum Corporation of America» vs. gibi molibden müstahsili olan bazı şirketlerin isimleri de zikredilmektedir. Meksikada nisbeten daha mühim olan bir maden mevcuttur. Kanadadaki madenler

6 bugünkü rayice göre çalışmıyacak kadar fakir ve vüsatsiz bulunmaktadırlar; halbuki bu madenler cihan harbi esnasında oldukça büyük faaliyette bulunmuşlardır. Norveçte bulunan «A. S. Knaben Molybdaengruber» müessesesi istismar faaliyetini büyük bir enerji ile genişletmiş, ve % 0.35 ilâ %04 MoS 2 ihtiva eden cevherlerini en iyi şerait dahilinde muameleye tâbi tutabilmek üzere tesisatını asrileştirmiştir. Bu müessese istihsalâtı 1930 senesinde 150 tondan 200 tona ve senelerinde 600 ve hattâ 700 tona baliğ olmuş gibi görünmektedir. Fransız Fas'ında bulunan Azegour madeninden çıkarılan madde ise % 0.8 ilâ % 0.9 MoS 2 ihtiva edecek veçhile elenmeden malûm muameleye tâbi tutulamaz senesinde inşa edilen flotasyon tesisatı 24 saatte 80 ton cevher işliyebilecek bir vasatı iktidarda olup bu da l933 senesinde 154 ton, 1934 senesinde de 165 ton «concentre» istihsâlini temin etmiştir. Bu tesisat 1935 senesinde iki misli büyütülmüş ve bu suretle 1936 senesi için «concentre» istihsâ'atının yeniden artması teemmül olunmuştur senesindenberi mevzuubahs maddenin Amerikadaki resmî rayici beher ton «concentre» de mevcut l «pound» MoS 2 başına 0.42 dolar olarak devam etmektedir. Bütün dünya müstahsillerinin işlerini tevsi ettiklerine bakılırsa, mezkûr işlerin kâr temin edici, ve bu muhtelif memleketlerin millî sanayilerinin inkişafına müsait mahiyette bulundukları farz ve tahmin olunabilir. Şimdiye kadar tahlil edilmiş bulunan cevher numunelerine nazaran Hüseyinbey - Ovası yatağı öz nispeti itibarile emsaline faik bulunmaktadır. Bu hususta beyan edi lecek başka bir mütaleam olmadığından, madenimizdeki tevsi ameliyelerinin tam bir sinaî işletme vücude getirilmesini icap ettirecek kadar mühim bir miktar tesbitine imkân vermesini ve bu suretle Türkiye'nin de az bir müddet sonra pek az olan molibdenit müstahsilleri arasında yer almasını temenni ile sözüme nihayet veriyorum. Maden Mühendisi Dr. Georges Ladame Ankara, Nisan 1937 Fen Doktoru Georges Ch. Ladame 21

7 Figüre No. l M. T. A. 2470

8

9