Kronik Şizofren Hastalarda Psikososyal Beceri Eğitiminin Etkinliğinin Değerlendirilmesi

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Kronik Şizofren Hastalarda Psikososyal Beceri Eğitiminin Etkinliğinin Değerlendirilmesi"

Transkript

1 Kronik Şizofren Hastalarda Psikososyal Beceri Eğitiminin Etkinliğinin Değerlendirilmesi Gül ÜNSAL BARLAS *, Özlem IŞIL** ÖZET Amaç: Bu çalışmanın amacı, Kronik şizofreni psikososyal beceri eğitiminin etkinliğini değerlendirmektir. Yöntem: Deneysel olarak yapılan çalışmanın evrenini, İstanbul Şizofreni Dostları Derneği üyesi olan hastalar ve bir ruh sağlığı hastanesi polikliniğinde ayaktan tedavi gören hastalar oluşturmuş, örneklemi ise rastlantısal örnekleme yöntemi ile seçilen 15 deney grubu ve 15 kontrol grubu hasta olmak üzere toplam 30 hasta oluşturmuştur. Verilerin toplanmasında demografik özellikleri, hastalık özelliklerini ve sosyal özellikleri içeren Bilgi Formu, eğitimin etkinliğini değerlendirmek için Psikososyal Beceri Eğitim Programı içinde yer alan Ön-test eğitim öncesi, sonrası ve eğitim tamamlandıktan bir ay sonra kullanılmıştır. Bulgular: Verilen eğitimin son test ve bir ay sonraki kontrolleri arasındaki farkın anlamlılığının hangi durumdan kaynaklandığını saptamak amacı ile yapılan ileri analizde, eğitim öncesi ve sonrası arasındaki farkın istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı (z=-3.10, p=0.002), eğitim öncesi ve eğitim sonrası bir ay sonraki kontroldeki farkın anlamlı (z=-1.90, p= 0.057) ve eğitim sonrası ve bir ay sonrası kontrolün de anlamlı (z=-2.14, p= 0.032), olduğu bulgulanmıştır. Sonuç: Psikososyal beceri eğitiminin hastaların sosyal yaşama ve tedaviye uyumunu arttırdığı, yakın ve anlamlı ilişkiler kurmaları konusunda yardımcı olduğu ve eğitimin devamlılığının bu etkiyi arttırdığı belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Şizofreni, pikososyal beceri, eğitim grubu ABSTRACT Evaluation of the Effectiveness of Psychosocial Skill Education on Chronic Schizophrenic Patients Objective: The aim of this experimental study, which aims to evaluate the effectiveness of Psychosocial Skill Education on chronic schizophrenic patients. Method: The core of the study consist of outpatient members of the Istanbul friends of the schizophrenia association and outpatients of a private psychiatric clinic with a control group of 15 patients and a sample group of 15 patients.an Information Form developed by the researcher in the light of literature knowledge that includes patient characteristics, demographical attributes, and social attributes was used in the gathering of the data. A pre-test covered by Psychosocial Skill Education Programme was applied before, at the end, and one month after the completion of the education to evaluate the effectiveness of the education. *Yrd.Doç. Dr. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü Psikiyatri Hemşireliği ABD ** Yrd. Doç. Dr. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu

2 Bildiriler 313 Results: According to the research results; when the effect of the psychosocial skill education applied to patients in the experiment group is compared, there was a highly significant difference between the final test and the controls conducted one month later (X²=15.26, p=0.001). When the experiment and the control groups were compared before, at the end, and one month after the education, a highly significant difference was noted between their information levels at the post-education controls (z= , p=0.000), and the difference between one-month controls following the education were significant (z= -2.92, p=0.003). Conclusion: It is found that the Psycho-Social Skill Education programme has increased harmony in social life and response level to the treatment as well as assisting to set up close and meaningful relations while enhancing above benefits even further if continued. Key words: Schizophrenia, psychosocial skill, educational group. GİRİŞ ve AMAÇ Şizofreni kişinin alışılagelmiş algılama ve yorumlama biçimlerine yabancılaşarak, kendine özgü bir içe-kapanım dünyasına çekildiği ruhsal bozukluktur (Wallace 1998, Doğan, Doğan, Tel, Çoker ve Polatöz 2004). Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre Avrupa ve Asya da görülme oranı %0.085dir (Donegan ve Palmer-Erbs 1998; Green ve Nucchterlein 1999). Psikiyatride var olan döner kapı sendromu hastaneye yatış sürecinde akut hastaların ilaç kullanımı ile stabilize olduktan sonra taburculuğu takiben düzenli ilaç kullanımının sürdürülmemesi ve ilaç düzenlenmesi için tekrar hastaneye başvurulmasını tanımlar. İlaç alımının düzenli olması bu dönüşün akışını bozan önemli bir etkendir (Mueser ve McGurk 2004). Kronik ruhsal bozukluklar, tedaviler ve girişimler için kolay bir alan olmadığından çok boyutlu bir yaklaşım gerektirir. Literatür incelendiğinde psikiyatrik rehabilitasyonun hastaların yaşamlarındaki sorunlara ilişkin çeşitli yöntemler sunduğu görülmektedir. Bu yöntemler; sosyal beceri eğitimi, psikososyal destek, davranışsal girişimler, bilişsel yeniden yapılandırma, bakım vericilerle devamlı olarak sürdürülen terapötik ilişki, vaka yönetimi, krize müdahale, aile yönetimi, yerel hizmetler ve mesleki rehabilitasyonu kapsar (Yıldız 1999; Bower 2001). Psikiyatrik rehabilitasyonda en son gelişim, sosyal öğrenme ilkelerinden kaynaklanan beceri eğitim yöntemlerinin gelişimidir. Beceri eğitimi ile öğretilenler hastalara, gelecekte tekrar hastalanmalara karşı koruyucu olarak hizmet ettiği kadar toplumsal işlevselliği ve bağımsız yaşamayı öğrenmeye de yardımcı olur (Yıldız 1999, Brugman ve Zipple 2000; Bower 2001; Zipple ve Andrews 2001). Bu bilgilerin ışığı altında, şizofreni tanısı almış bireylerin hastaneden çıktıktan sonra ilaca uyumunu arttırmak, ilaç tedavilerini kendilerinin yönetmesini ve sosyal yaşama uyumlarını sağlamak amacıyla araştırma, psikososyal beceri eğitiminin sosyal ve bağımsız yaşama becerileri modülünün etkinliğini değerlendirmek üzere planlanmış ve uygulanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Deneysel olarak yapılan çalışmanın evrenini, İstanbul Şizofreni Dostları Derneği üyesi olan hastalar ve bir ruh sağlığı hastanesi polikliniğinde ayaktan tedavi gören hastalar oluşturmuş, örneklemi ise rastlantısal örnekleme yöntemi ile seçilen 15 deney grubu ve 15 kontrol grubu hasta olmak üzere toplam 30 hasta oluşturmuştur. Verilerin toplanmasında demografik özellikleri, hastalık özelliklerini ve sosyal özellikleri içeren Bilgi Formu, eğitimin etkinliğini değerlendirmek için Psikososyal Beceri Eğitim Programı içinde yer alan Ön-test eğitim öncesi, sonrası ve eğitim tamamlandıktan bir ay sonra kullanılmıştır.

3 314 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010 Çalışmada; bilişsel-davranışçı kuram ve teknikleri esas alınarak Liberman ve ekibi tarafından geliştirilen, Yıldız tarafından Türkçe ye çevrilmiş ve uyarlanmış olan Psikososyal Beceri Eğitim Programı (Social and Independent Living Skills: Symptom Management and Medication Management Module) uygulanmıştır (Yıldız 2001). Verilerin Değerlendirilmesinde frekans dağılımı, Wilcoxon işaretli sıralar testi, Friedman test, Mann- Whitney-U testi, ileri analizde ise Bonferroni düzeltmesi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırmamızda deney grubunda yer alan hastalar (n=15), yaş arasında olup yaş ortalaması 36.4±8.1 dir. Kontrol grubunda yer alan hastalar ise yaş arasında olup yaş ortalaması 34.84±9.6 dır. Eğitim durumuna bakıldığında, deney grubundaki hastaların %40 ının üniversite mezunu olduğu ve % 73.3 nün çalışmadığı, kontrol grubunda ise %33.3 nün ilkokul, %33.3 ün üniversite mezunu olduğu ve % 93.3 nün çalışmadığı görülmektedir. Deney ve kontrol grubundaki hastaların 8 yıldan fazla süredir hasta oldukları (deney=%73.3, kontrol=%66.7) ve hastaların en az 1-3 kez (deney=%46.7, kontrol=%40.0) hastaneye yattıkları belirlenmiştir. Deney grubundaki hastaların tamamı (n=15) hastalıklarını bilirken, bilenlerin %53.3 ü hastalığı tanımlayamamıştır. Kontrol grubundaki hastaların %60 ı hastalıklarını bildiğini belirtirken, bilenlerin %73.3 ü hastalığı tanımlayamamıştır. Ailedeki hastalık öyküsüne bakıldığında, deney grubundaki hastaların %40 ının annelerinde hastalık olduğu, kontrol grubu hastaların yine %40 ında hem anne hem de kardeşlerinde hastalık olduğu saptanmıştır. Çalışmamız kapsamındaki deney grubu hastaların yaş grupları ile uygulanan psikososyal beceri eğitimi sonuçları karşılaştırıldığında, yaş grubu (X²K-W=2.37, p=0.12), hastalık süresi (X²K-W=3.57, p=0.16) ve hastaneye yatış sıklığı (X²K-W=1.46, p=0.69) ile öğrenme durumu arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Chien,Ku, Lu, Tao ve Chou (2003) yaptıkları çalışmada, sosyal beceri eğitimini etkileyen faktörler olarak yaş, hastalık süresi, hastaneye yatış sıklığını eğitimin etkinliği ile karşılaştırmış, aralarında anlamlı bir farklılık bulamamışlardır. Bu bulgu çalışmamız bulgularını destekler niteliktedir. Deney grubundaki hastalara verilen eğitim ile eğitim durumları karşılaştırıldığında, gruplar arasında anlamlı bir ilişki (X²K-W=7.08, p=0.02) belirlenmiştir. Anlamlılığın hangi gruptan kaynaklandığını saptamak için yapılan ileri analizde (Bonferroni düzeltmesi) anlamlılığın ilköğretim ve lise eğitimi arasında olduğu bulunmuştur (p=0.011). Çalışma kapsamındaki deney grubu hastalara uygulanan psikososyal beceri eğitimi ile eğitim durumları karşılaştırıldığında, gruplar arasında anlamlı bir ilişki (X²K-W=7.08, p=0.02) belirlenmiştir (Tablo 2). Bu sonuçlara bakıldığında, eğitim düzeyi arttıkça psikososyal beceri eğitiminin etkinliğinin arttığı bulgulanmıştır. Deney grubundaki hastalara verilen eğitimin bilgi düzeyine etkisi karşılaştırıldığında, verilen eğitimin son test ve bir ay sonraki kontrolleri arasındaki fark ileri derecede anlamlı (X²=15.26, p=0.001) bulunurken, kontrol grubundaki hastalarda, son test ve bir ay sonraki kontrolleri arasındaki fark anlamlı (X²=5.25, p=0.07) değildir. (Tablo 3). Bu sonuç, kronik şizofren hastalara uygulanan psikososyal beceri eğitiminin etkin olduğu varsayımımızı desteklemektedir. Yapılan bir çok çalışma sonucunda verilen psikososyal beceri eğitiminin etkinliği giderek azalsa da hiç eğitim almamış olan gruplardan daha yüksek olduğu bulgulanmıştır (Razali, Hasanah, Khan ve Subramanian 2000; Bustillo, Lauroiello, Horan ve Keith 2001; Glynn, Marder, Liberman ve Blair 2002; Chien ve ark 2003). Glynn ve ark. (2002), sosyal beceri eğitimi modülünün uygulanmasından önce ve sonra yapılan karşılaştırmada ileri derecede anlamlılık bulmuşlardır. Bu bulgu çalışmamız bulgusuna benzerlik göstermektedir. Çalışmamızda yapılan grup eğitimi sonrasında hastaların hastalıklarını kabul ettikleri, tedaviye uyumun arttığı, iletişim becerilerini daha iyi kullandıkları, hastalıkları ve ilaç yan etkileri ile ilgili sorunlarını daha iyi ifade ettikleri de gözlemlenmiştir. Sorun çözme ile ilgili olarak daha girişken davrandıkları ve yardım arama çabalarının da arttığı söylenebilir.

4 Bildiriler 315 Razali ve ark. (2000) yaptıkları çalışmada da Sosyal Beceri Eğitimi Modülünün etkin olduğu, hastaların hastalıklarını anlamada ve kabul etmede daha başarılı oldukları ve daha iyi göz teması kurabildikleri bulgulanmıştır. Chien ve ark. (2003) yaptıkları çalışmada, deney ve kontrol gruplarının tedavi öncesi-sonrası ve bir ay sonrası takipte hastaların sosyal beceri yeteneklerinin ve karşılıklı konuşma-girişkenlik becerilerinin geliştiği bulgulanmıştır. Tüm bu bulgular çalışmamızı destekler niteliktedir. Araştırmamız kapsamında üç ayrı grupla toplam 15 hasta ile gerçekleştirilen psikososyal beceri eğitim gruplarında, grup yöneticisi, grup yönetici yardımcısı ve bir gözlemci tarafından gözlemler yapılmış ve kaydedilmiştir. İlk oturumda öğretilen ve rol oynama ile geliştirilmeye çalışılan iletişim becerileri açısından değerlendirildiğinde, hastaların grupların başında rol oynamalara katılımlarda çekingen davranırken ileri oturumlarda daha aktif katılmaya başladıkları ve modüllerin en ilgi çeken oturumlarını rol oynamaların oluşturduğu gözlemlenmiştir. Rol oynamalar sonunda iletişim becerileri açısından her bir üyenin birbirlerini değerlendirmesinde sadece olumlu geri bildirimlerin yapılması vurgulanmıştır. Bunun sonucunda ilk gruplardaki olumsuz geri bildirimlerin giderek olumluya dönüştüğü ve hatta başarısız iletişim becerileri olan hastaları motive edici geri bildirimler verdikleri gözlemlenmiştir. Etkili bir iletişim kurabilmek için gerekli olan iletişim becerilerini kullanmada hastaların ilk oturumlarda yetersiz olduğu gözlemlenirken, ilerleyen oturumlarda iletişim kurarken hastaların grup yöneticisi ve yardımcısının göz teması, mimik ve jestleri, konuşma biçimini örnek almaları ve kendi iletişimlerine aktardıkları gözlemlenmiştir. Literatürde de yapılan gözlemlere ilişkin veriler yer almaktadır (Hassan, Cino-Mars ve Sigman 2000). Araştırmamızdaki deney grubu hastalar ile kontrol grubu hastaların eğitim öncesi, eğitim sonrası ve eğitimden bir ay sonrası psikososyal beceri eğitimi sonuçları karşılaştırıldığında, eğitim sonrası kontroller arasındaki farkın ileri derecede anlamlı olduğu belirlenirken, eğitim sonrası ve bir aylık kontroller arasındaki farkın da anlamlı olduğu görülmüştür (Tablo 4). Deney grubu ile kontrol grubunun eğitim öncesi, eğitim sonrası ve eğitimden bir ay sonrası bilgi düzeyleri karşılaştırıldığında, eğitim öncesi bilgi düzeylerinde anlamlı bir fark saptanamamışken (p=0.126), eğitim sonrası kontrolleri arasındaki farkın ileri derecede anlamlı (p=0.000) olduğu belirlenmiş, eğitim sonrası bir aylık kontroller arasındaki farkın da anlamlı (p=0.003) olduğu görülmüştür. Verilen eğitimin son test ve bir ay sonraki kontrolleri arasındaki farkın hangi durumdan kaynaklandığını saptamak amacı ile yapılan ileri analizde, eğitim öncesi ve sonrası arasındaki farkın istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı (z=-3.10, p=0.002), eğitim öncesi ve eğitim sonrası bir ay sonraki kontroldeki farkın anlamlı (z=-1.90, p= 0.057) ve eğitim sonrası ve bir ay sonrası kontrolün de anlamlı (z=-2.14, p= 0.032), olduğu bulgulanmıştır. Chambon, Marie-Cardine ve Dazord (1996) yaptıkları çalışmada, sosyal beceri eğitiminin deney ve kontrol grubu karşılaştırmasında iki grup arasında bilgi, sosyal beceri ve sosyal işlevsellik gibi alanlarda deney grubunda anlamlı bir gelişme olduğunu bulgulamışlardır. Bu bulgular çalışmamızla benzerlik göstermektedir. Chien ve ark. (2003) yaptıkları çalışmada da deney grubunun eğitim öncesi ve sonrası ve kontrol grubu arasındaki değerlendirmeler anlamlı bulunmuştur. Roder, Zorn, Müller ve Brenner (2000) yaptıkları psikososyal beceri eğitiminin değerlendirildiği deney ve kontrol gruplu çalışmada, deney grubunda hastalık belirtilerinin kontrol grubuna oranla daha fazla azaldığı bulunmuştur. Lachler, Roder ve Osterhausen (2003) yaptıkları çalışmada ise psikososyal beceri eğitiminin dikkat, negatif belirti ve sosyal işlevsellik alanlarında gelişmelere neden olduğunu bulmuşlardır. Mann ve ark. (1993) yatan şizofreni hastaları ile yaptıkları psikososyal beceri eğitim grubu sonucunda hastalarda taburculuk sonrası ayaktan tedavi programlarına katılımın arttığı ve kendi rol ve sorumluluklarının farkındalığının geliştiğini bulgulamışlardır. Penn, Mueser, Doonan ve Nishith (1995) 28 hastayla yaptıkları psikososyal beceri eğitim grupları sonucunda hastaların özellikle iletişim becerilerinin ileri derecede geliştiğini, bunun yanı sıra hastalık belirtilerini kontrol etmede daha başarılı olduklarını bulmuşlardır. Wallace ve Liberman ın (1985) çalışmalarında ayaktan tedavi gören hastalara

5 316 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010 uyguladıkları psikososyal beceri eğitimi sonucunda tekrar hastalanma ve hastaneye yatma oranında anlamlı düzeyde azalma olduğunu bulmuşlardır. Bunların dışında psikososyal beceri eğitiminin etkinliğini gösteren bir çok çalışma psikososyal beceri eğitiminin etkinliğine ilişkin bulgularımızla paralellik göstermektedir (Wallace ve Liberman 1985; Norman ve Townsend 1999; Leclerc, Lecomte, Wykes ve Wallace 2003; Leff 2003; Twamley, Jeste ve Bellack 2003; Doğan ve ark. 2004). SONUÇ ÖNERİLER Psikososyal beceri eğitiminin hastaların sosyal yaşama ve tedaviye uyumunu arttırdığı, yakın ve anlamlı ilişkiler kurmaları konusunda yardımcı olduğu ve eğitimin devamlılığının bu etkiyi arttırdığı söylenebilir. Şizofreninin uzun süre tedavi gerektiren bir hastalık olduğu, hem topluma hem de aileye olan mali yükü göz önüne alındığında, psikosoyal beceri eğitiminin hastaları tüketici konumdan üretici konuma getirebileceği ve maliyetleri azaltabileceği düşünülmüştür. Bunun yanı sıra, psikiyatri hemşirelerinin etkin bir şekilde görev alabilecekleri bir alan olması nedeni ile mesleki gelişime katkısı olacağı düşünülmektedir Psikososyal beceri eğitiminin yaygınlaştırılması ve devamlılığının sağlanması, Yatan hastalara da uygulanacak biçimde geliştirilmesi, Aile ve hasta eğitim gruplarının eş zamanlı uygulanması Psikiyatri hemşireliği lisansüstü programlarında bu eğitimin yer alması önerilebilir. KAY NAKLAR Bower B (2001). Viruses may play a part in schizophrenia.sciens News, 159:15:228. Brugman T, Zipple AM (2000). Origins and devolopment of schizophrenia (book review). Psychiatric Rehabilitation Journal, 24:1: Bustillo JR, Lauroiello J, Horan WP, Keith SJ(2001)..: The psychosocial treatment of schizophrenia: an uptate. American Journal of Psychiatry, 158:2: Chambon O, Marie-Cardine M, Dazord A (1996). Social skills training for chronic psychotic patient: a Frech study. European Psychiatry, 11:2: Chien H., Ku C., Lu R., Tao Y., Chou K.: Effects of social skills training on improving social skills of patients with schizophrenia. Archives of Psychiatric Nursing, 17:5: , Doğan S, Doğan O, Tel H, Çoker F, Polatöz Ö (2004). Psychosocial approaches in outpatients with schizophrenia. Psychiatric Rehabilitation Journal, 27:3: Donegan KR, Palmer-Erbs UK (1998). Promoting the role of the psychiatric nurse. Journal of Psychosocial Nursing, 36:4: Glynn S.M., Marder S.R., Liberman P.R., Blair K.: Supplementing clinic-based skills training with manual-based comunity support sessions: effects on social adjusment of patient with schizophrenia. The American Journal of Psychiatry, 159:5: , 2002.

6 Bildiriler 317 Green MF, Nucchterlein KH (1999). Should schizophrenia.be treated as a neurocognitive disorder? Schizophrenia Bulletin,25:2: Hassan S, Cino-Mars C, Sigman M (2000). Conflict in group therapy of chronic schizophrenics: coping with agression. American Journal of Psychotherapy, 54:2: Lachler MD, Roder V, Osterhausen KV (2003). Changes in different areas of functioning in schizophrenia patients treated with social skills training. Schizophrenia Research, 60:1:324. Leclerc C, Lecomte T, Wykes T, Wallace C (2003). Group cognitive behavioral therapy (CBT) for first episode clients: description of therapy. Schizophrenia Research, 60:1:324. Leff J(2003). Personal therapy for schizophrenia and related disorders: a guide to individualize treatment. Psychiatry, 66:3: Mann NA, Tandon R, Butler J, Boyd M, Eisner WH, Lewis M (1993). Psyhosocial rehabilitation in schizophrenia: beginnings in acute hospitalization. Archives of Psychiatric Nursing, 7:3:154, Abst. Mueser KT, McGurk S (2004). Schizophrenia. Lancet, 363:9426: Norman MG, Townsend LA (1999). Cognitive Behavioural therapy for psychosis: a status report. Canadian Journal of Psychiatry, 44:3: Penn LD, Mueser KT, Doonan R, Nishith P (1995). Relations between social skills and behavior in chronic schizophrenia. Schizophrenia Research, 16:3: Razali SM, Hasanah Cİ, Khan UA, Subramanian M (2000). schizophrenia. Journal of Mental Health, 9:3: Psycosocial interventions for Roder V, Zorn P, Müller D, Brenner H.D (2000). Evaluation of a new generation of cognitiveemotional social skills training approaches for schizophrenia patients, Schizophrenia Research, 41:1:220, Abst. Twamley EW, Jeste DV, Bellack AS (2003). A review of cognitive training in schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 29:2: Wallace CJ (1998). Social skills training in psychiatric rehabilitation: recent findings. International Review of Psychiatry, 10:1:9-20. Wallace CJ, Liberman RP (1985). Social skills training for patients with schizophrenia: a controlled clinical trial. Psychiatry Research, 15:3: Yıldız M (1999). Şizofreni; Hastalığı Anlamak ve Onunla Yaşamayı Öğrenmek. Ankara, HYB Yayıncılık. Yıldız M (2001). Şizofrenide Psikososyal Tedaviler IV Psikososyal Beceri Eğitimi Uygulama Kılavuzu. İstanbul, Kutu Grafik. Zipple AM, Andrews GV (2001). Handbook of social functioning in schizophrenia (Book Review). Psychiatric Rehabilitation Journal, 24:4: İletişim Adresi: Gül ÜNSAL BARLAS Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Psikiyatri Hemşireliği AD Tıbbiye Cad. No:40 Haydarpaşa/Üsküdar/İSTANBUL Tel: