INTERNATIONAL 9th CONFERENCE ON KNOWLEDGE, ECONOMY & MANAGEMENT PROCEEDINGS

Transkript

1

2 INTERNATIONAL 9th CONFERENCE ON KNOWLEDGE, ECONOMY & MANAGEMENT PROCEEDINGS ULUSLARARASI 9. BİLGİ, EKONOMİ VE YÖNETİM KONGRESİ BİLDİRİLERİ Eded By / Edörler Ze Parla & İbrahm Güran Yumuşa Sarajevo-20-Saraybosna

3 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Türye de E-Devlet Kaısı ve E-Hzmet Sunumları / E-Government Gateway n Turey and E-Servces Yücel OĞURLU İstanbul Tcaret Unversy 29 SESSIONS C: THE KNOWLEDGE SOCIETY Charman: Prof. Dr. Hamza Ateş / İstanbul Medenyet Unversy From Knowledge Management to Learnng Organzaton A Journey to Knowledge Socety Alma JEFTIC /Dzenan DJONKO Internatonal Unversy of Sarajevo 36 Worng Women n Government Organzatons of Northern Areas of Pastan Hafz Ghufran Al Khan Internatonal Islamc Unversy 47 Publc Caal n a Knowledge Economy: Imlcatons for Learnng Jance Rye KINGHORN Mam Unversy /Randall NIELSEN Charles F. Ketterng Foundaton 54 Knowledge Socety, Wh A Closer Loo at Bosna and Herzegovna: Faclators, Hnders, Strategc Advantages and Ways BH Should Aroach Ths Issue Mersd POTURAK /Irfan DJEDOVIC Internatonal Burch Unversy 65 Inut and Outut Indcators of Knowledge-Based Economy Özcan KARAHAN Balesr Unversy 73 The Televson and Perceton of Truth Durng The Globalzaton Process Vedat DEMİR Istanbul Unverses 86 SESSIONS D: FINANCE AND BANKING Charman: Prof.Dr. Hlm Ünlü/Internatonal Unversy of Sarajevo Economc Value Added (Eva) Performances of Bans: Evdence From Turey Dle TEKER /Suat TEKER / Mne SÖNMEZ Oan Unversy 94 Unvelng The Imact of Reverse Mortgage Loans nto Fnancal Marets n And Herzegovna Hars HOJKURIĆ /Šad FADDA Internatonal Unversy of Sarajevo 20 Instutonal Asects of Prudental Suervson of Bans n Bosna And Herzegovna Wh Secal Emhass on Banng Rs Management Mehmed GANIĆ Secures Commsson of the Federaton of Bosna and Herzegovna 22 İstanbul as an Internatonal Fnancal Center Dle TEKER /Suat TEKER Oan Unversy 224 SESSIONS E: R&D AND INNOVATION Charman: Prof.Dr. Rıdvan Karlu Esşehr Unversy Ar-Ge Yatırımlarının Frma Değer Üzerne Ets: İMKB İşlem Gören Frmalar Üzernde Br İnceleme / The Effect of Research And Develoment (R&D) Investments on The Frm Value: An Emrcal Analyss on Ise Lsted Frms Abdulvaha ÖZCAN /Ender COŞKUN Pamuale Unversy 232 Sürdürüleblr Gelece İçn İnovasyon Brller: AB Örneğ / Innovaton Unons for Sustanable Future: The Case of EU Al SOYLU /Levent KOCAALAN Pamuale Unversy 24 Global İnovasyon Endes ve Bleşenlernn Etnl Düzeyler: Amr Br Analz / Global Innovaton Index And Effectveness of It s Comonents: An Emrcal Study Brol Mercan /Tuba Tünen / Mustafa Gömlesz Karamanoğlu MehmetBey Unversy 256 Ar-Ge Harcamaları le Eonom Büyüme İlşs: OECD Örneğ Panel Eşbütünleşme ve Nedensell Analz / Causal Lnages Between R&D Exendure and Economc Growth: Case of the OECD Countres Hüseyn AĞIR /Selen UTLU Kahramanmaraş Sütçü İmam Unversy 269 İşletmelerde Br Reabet Stratejs: İnovasyon / Innovaton as a Cometve Strategy for Busness Öznur Göaya Kocael Unversy/Hlal Göaya-Armağan Tür 280 Yenl ve Arge Sürecnde Snaî Mülyetn Önem / The Imortance of Intellectual Proerty n The Process of Innovaton And R&D Yüsel BİRİNCİ /Al Rza KÖKER Tür Patent Enstüsü 287 SESSIONS F: GLOBALIZATON AND HEALTH Charman: Prof. Dr. Seyfettn Erdoğan/İstanbul Medenyet Unversy Küreselleşme ve Sağlı Haı / Globalzaton and Rght to Health A.Tarı GÜMÜŞ Selçu Unversy/Bülent ALGAN Anara Unversy 30 Sağlı Hzmetlernde Blg Asmetrsnn Arz-Tale İlşler Üzerne Etler The Effect of Knowledge Asymmetry n Health Servces on Suly and Demand Belma KEKLİK /Elf AKKAŞ /Aygen OKSAY /Ş. Alev UYSAL Süleyman Demrel Unversy 35 v

4 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse AR-GE HARCAMALARI İLE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİLERİ: OECD ÜLKELERİ ÖRNEĞİ Hüseyn AĞIR * Selen UTLU ** Özet Büyüme yazınında üleler arasında gelşmşl farlılığı ve bu farlılığın aynağı her zaman öneml tartışma onularından brn oluşturmuştur. İçsel büyüme teorler, tenoloj gelşmenn ve dolayısıyla Ar-Ge nn bu süreçte öneml br rol oynadığına dat çemetedrler. Bu çalışma dönem yıllı verlern ullanara daha fazla data varlığına göre seçlmş 7 OECD üles çn Ar-Ge harcamaları le eonom büyüme lşsn Panel Eşbütünleşme ve Panel Nedensell testler yardımıyla amr olara ortaya oymayı amaçlamatadır. Amr bulgulara göre, Ar-Ge harcamaları ısa dönemde eonom büyümeye neden olmazen uzun dönemde eonom büyümenn neden olara görünmetedr. Abstract CAUSAL LINKAGES BETWEEN R&D EXPENDITURE AND ECONOMIC GROWTH: CASE OF THE OECD COUNTRIES Dfferences n the level of economc develoment among the natons and sources of these dfferences have always been one of the hotly debated ssues n the growth lerature. The Endogenous growth theores emhasze that technologcal develoment, and therefore R&D, lays an mortant role n ths rocess. Ths aer tres to emrcally nvestgate the lnage between R&D exendure and economc growth n 7 OECD countres manly selected accordng to the avalably of data for the erod by usng annual data and alyng anel co-ntegraton and anel causaly tests. Emrcal results ndcate that whle R&D does not cause economc growth n the short-run, has an mact on economc growth n the long-run.. Grş Blg brm, Ar-Ge, yetşmş nsan aynağı ve tenoloj gelşme gb unsurların, br eonomnn gelşmnde öneml roller oynadığı son dönemde tsat yazınında çoça vurgulanmatadır. Blg, eonom büyümenn en öneml belrleyclernden brs olara gösterlmete, dahası, azgelşmşlğn neden olara fnansal ve reel sermayenn yeterszlğ yerne, yen blglere ulaşamama, mevcut tenolojy ullanamama, yeterl beşer sermayeye sah olamama gb unsurlar ler sürülmetedr. Günümüzde bazı eonomler (Jaonya, İsral, Kore, Fnlandya gb) büyüme oranlarında artışların sebebn Ar-Ge harcamalarına daha fazla ayna ayırmalarıyla açılamatadırlar. Çünü, Ar-Ge faalyetler çn yaılan harcamalar br yatırım nelğndedr ve bu yatırımlar sonucunda elde edlece arlar, Ar- Ge ye yaılan yatırımlardan ço daha yüse olablmetedr. Dğer br fadeyle, br eonomde Ar-Ge ye yaılan yatırımdan sağlanan fayda, dğer yatırımlardan elde edlenlere göre ço daha fazla olablmetedr. * Yrd.Doç.Dr., KSÜ İİBF İtsat Bölümü, Avşar amusü, huseynagr@su.edu.tr ** Dotora Adayı, KSÜ İİBF İtsat Bölümü, Avşar amusü, selenu@gmal.com 269

5 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Neolas büyüme modeller olara adlandırılan es büyüme modeller büyümey, ölçeğe göre azalan getr şartları altında üretm fatörlernn brm le açılamaya çalışırlaren, yen büyüme modeller ya da çsel büyüme modeller, ölçeğe göre sab ya da artan getr durumlarında blg brm le açılamatadır. İçsel büyüme modellernde eonom büyümeye aynalı edeblece br ço unsura atıf yaılıren, Ar-Ge faalyetler sonucunda ortaya çıan yen blg de bu unsurlardan brsn oluşturmatadır. Br eonom çn Ar-Ge nn önem ve eonom büyüme sürecnde rolü üzerne ço sayıda çalışmaya rastlama mümündür. Konuyla lgl üle örneler ve üle gruları üzerne yaılan amr çalışmaların orta çıarımı Ar-Ge faalyetlernn gösterges olablece değşenlern eonom büyümeye ozf atı sağladığı şelndedr (Coe ve Helman, 995; Par, 995; Yaylalı vd., 200; Genç ve Atasoy, 200; Goel ve Ram, 994; Ülü, 2004; Sylvester, 200). Bu çalışma Ar-Ge harcamaları le eonom büyüme arasında lşy ver çoluğuna göre seçlmş 6 OECD Üles (Almanya, Avusturya, Belça, Danmara, Fnlandya, Fransa, İrlanda, İsanya, İsveç, İtalya, İzlanda, Jaonya, Kanada, Hollanda, Norveç, Portez) ve dönem çn anel eşbütünleşme (Pedron, 999) ve anel nedensell testler yardımıyla eonometr olara nceleyecetr. Leratürde çalışmaların yanı sıra bu çalışma, ncelenen üleler, ullanılan data setnn güncellğ ve yöntem baımından dğer çalışmalardan ayrılmatadır. Çalışmanın lanı se şu şeldedr: Grş bölümünü taben çalışmada onu teor olara ncelendten sonra, OECD Ar-Ge göstergeler le brlte leratürde üle gruları çn yaılan benzer çalışmalarda hang değşenlern ullanıldığına dar ısa br leratür özet sunulaca, ver set ve aynağı gösterlere eonometr model urulaca, ullanılan eonometr yöntem tanıtılaca ve elde edlen bulgular gösterlere sonuca ulaşılacatır. 2. Teor Yaı Neo-Klas Büyüme teorlerne br alternatf olara l defa Romer (986) tarafından gelştrlen İçsel Büyüme Teors, Neo-Klas Modeln asne, tenoloj gelşmelern modele dışşal olmadığını, beşer sermayey de asayan sermayenn artan getrsnn olableceğn ve bu artan getrnn de uzun dönemde büyümey azaltmayacağını abul etmetedr (Sala- Martn,990). Romer (986) e adar, emeğn nelğ (beşer sermaye) tenoloj yenller (yen ürünler) ve eonom büyüme le lgl avramların büyüme leratüründe görülmedğn vurgulama geremetedr (Güra, 2006: 26). İçsel Büyüme Teorler nde artan getrnn aynağı olara, beşer sermaye (Lucas, 988), ümülatf sermaye (Rebelo, 99), Ar-Ge faalyetler (Romer, 986; 990), amu harcamaları olaları (Barro, 990) ve fnansal yasalar (Pagano, 993) gösterlmete ve br eonomnn büyümesn etleyen setörlern önem açıça vurgulanmatadır. Romer (986) modelnde, tenoloj gelşmey çselleştrmş, yaılan yatırımların yan br ürün olara tenoloj blgy arttırdığını ve bu yen blg brmnn de dğer üretm süreçlernde bedava blg grds olara ullanıldığını, bunun da taşmalar (sllover) sonucu setör genelne yayıldığını ler sürmetedr. Dolayısıyla Neo-las modellere göre yatırımlar daha düşü malyetlerle yaılablmete ve getrler de daha yüse olablmetedr. Aslında Romer (986) n teors, Arrow (962) un yaara öğrenme (learnng by dong) dye adlandırılan düşüncesne dayanmatadır. Arrow, bazı setörlerde zaman lerledçe üretm malyetlernn düştüğünü, alenn yüseldğn ve üretmn hızlandığını far etmş ve bunun sebebn de blgde brmelere atfedere buna yaara öğrenme adını vermştr. Romer (990) e göre, Ar-Ge setörü, üretm sürecne grd olan yen fr ve gelştrlmş tasarımları, nha ürün üretmnde ullanılan maneler yoluyla yamatadır. Bu yen 270

6 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse tasarımlar, eonomde tolam blg stounu arttıracağından, Ar-Ge setöründe beşer sermayenn vermn de arttıracatır. Blgnn üretm sürecnde bu atıları nha ürün üretmnde ullanılan manelern vermllğn de arttıracatır. Blg brmnn ve tenoloj gelşmenn bu şelde lşlendrldğ teor çerçevenn, üleler arasında gelşmşl farını açılayableceğ ler sürülmetedr. Dolayısıyla blg brmne atıda bulunan Ar-Ge harcamalarına ayrılan ayna, büyüme hızının artırılmasına atıda bulunacatır. Bununla brlte Romer (994), sürdürüleblr br büyüme çn tsad ola önermetedr: Ona göre hüümetlern, tenoloj değşmey desteleyen urumsal çerçevey yarataca tsat olaları uygulamaları geremetedr. Bu bağlamda gelştrlen çsel büyüme teorler, amu olalarına büyüme alanında öneml görevler yülemetedr. Bu anlamda l modeller se, dış tcaretn serbestleşmesn vurgulamatadırlar (Renelt, 99; Coe ve Moghadam, 993). Blgnn br amu malı nelğ taşıdığı, müemmel br şelde atentlenemeyeceğ ve erşmnn ısmen engelleneblen br mal olduğunu ler süren Romer (990: 74) gb Grossman ve Helman ( ) da, büyümenn aynağı olan blgnn, ullanım engel olmayan anca atentlerden dolayı ısmen engellenebleceğn vurgulamatadır. Grossman ve Helman (989, 990) modellernde, dış tcaretn getrdğ manlardan yararlanablen Ar-Ge setörünün, üle eonomsne arşılaştırmalı üstünlü azandırara büyümey tetleyebleceğ vurgulamatadır. Grossman ve Helman (992) a göre, zaman çnde üretlen malların mtarı, ales ve çeşd sürel olara artmata yan eonom büyüme sürell göstermetedr. Büyümenn aynağı se, çsel tenoloj yenllerden aynalanan vermll arışlarıdır. Aghon ve Howt (992) modelnde se, büyümenn aynağı olara reabetç Ar-Ge setöründe gerçeleşen dey tenoloj yenller gösterlmetedr. Başa br fadeyle tenoloj yenllern neden reabetç frmaların araştırmalarıdır. Ar-Ge sonucu ortaya çıan yenller sayesnde, yasaya daha y ürünler sürülmete ve es ürünler ortadan almatadır. Tenoloj yenllern çsel olduğu modelde, her yenl yen br ara malının üretmne neden olmatadır. Ar-Ge sonucunda elde edlen yenl çn alınan atent, oluşaca teel arından dolayı frmayı yen Ar-Ge ye ecetr. Modelde, büyüme oranı, yenllern mtarı, nell şgücünün mtarı ve Ar-Ge nn vermllğ le lşldr. 3. OECD Ar-Ge Göstergeler ve Amr Leratür Dünyada Ar-Ge ye ayrılan ayların eş değerler; GSMH den Ar-Ge ye ayrılan yüzde l ay le 000 tsaden faal nüfusa düşen,5 tam zamana eşdeğer araştırmacı ersonel sayısı olara sıralanmatadır. Bunlar, ülenn Ar-Ge yaablme ve tenoloj üreteblme ablyetnn eş değerler olara abul edlmetedr (Yücel, 997: 5). Gelşmş ülelerde bu oranlar; 000 şye düşen tam zamanlı 4 ün üzernde araştırmacı ve GSMH den yüzde 2 nn üzernde br ay şelndedr (Bulut, 2005: 8). 27

7 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse 000 Kş Başına (Adet) ,5 2,5 0, GSMH Oranı Araştımacı Sayısı Ar-Ge Harcaması Şel. OECD Ar-Ge Harcamaları ( ) Kayna: OECD 200. Şel. OECD Üleler çn 000 ş başına tam zamanlı Ar-Ge araştırmacı sayıları (sol sütun ve üstte hat) le Ar-Ge harcamalarının GSMH çersnde aylarını (sağ sütün ve altta hat) göstermetedr. Ar-Ge araştırmacıları sayısı yönünden, OECD ortalaması ver dönemde olduça yüse br sevyede görünüren, Ar-Ge harcamaları açısından se son yıllarda yüzde 2 sevyelernn üzernde br görünüm serglemetedr. Bununla brlte Ar-Ge harcamaları baımından OECD üleler çersnde ortalamadan yüse değerler alan üleler olara, başta İsral olma üzere Fnlandya, Jaonya, İsveç, ABD ve İzlanda gb eonomler gelren, ortalamanın ço altında alan üleler olara da, Macarstan, Mesa, Polonya, Türye ve Slovaya eonomler görülmetedr. Ar-Ge de çalışan ş baımından se, en yüse değere sah Fnlandya le brlte Danmara, İzlanda, Jaonya ve İsveç de ortalamayı yüselten dğer üleler olara endlern gösterren, en az araştırmacı sayısına sah üle Mesa olara görünmete, Türye de araştırmacı sayısının olduça az olduğu ülelerden brs olara göze çarmatadır (OECD, 200). Leratürde hem üle örneler çn hem de üle gruları çn Ar-Ge harcamalarının eonom büyüme üzerne etlern onu ednen çalışmalara rastlama mümündür. Bu çalışmaların br çoğunda modele Ar-Ge harcamaları da elenere üretm fonsyonu tahmn edlmeye çalışılmıştır. Tablo. üle gruları örnelernden oluşan bazı çalışmaları ayrıntılı br şelde göstermetedr. 272

8 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Tablo. Ar-Ge Harcamaları Eonom Büyüme -Üle Gruları Örneğ- Yazar Dönem/Üle Yöntem Kullanılan Değşenler Genç ve Panel Kş Başına GSYİH Atasoy 34 Üle Nedensell ve Ar-Ge harcamaları (200) Samm ve Alerasoul (2009) Ülü (2004) Sylwester (200) Par (995) Goel ve Ram (994) Kayna: Yazarlar Gelşmete olan 30 Üle s OECD Üles olma üzere 30 Üle grubu aralığında değş ortalamalar. 20 OECD Üles (G7 dahl) OECD üles Üle Panel Genelleştrlm ş EKK Panel EKK, GMM Regresyon analz Panel EKK Yatay Analz Kes GSYİH, AR-GE harcamaları, İşgücü, Yatırım oranı GSYİH, Patentler, Ar-Ge harcamaları, yatırım oranı, oullaşma oranı, sthdam oranı, dışa açılı oranı, amulaştırma rs ndes. Kş Başına Çıtının ortalama büyüme oranı, Kş Başına GSYİH ve Ar-Ge harcamaları, Beşer sermaye gösterges. Kamu ve Özel Ar-Ge harcamaları, GSMH Reel Gelr, İşgücü oranı, Sermaye oranı, Ar-Ge Harcamaları Sonuç Ar-Ge harcamaları Eonom Büyümenn nedendr. Ar-Ge harcamalarının eo nom büyüme üzerne ets anlamsızdır. Ar-Ge le Eonom büyüme arasında anlamlı br lş bulgulanmıştır. OECD örneğnde Ar-Ge Eonom Büyüme lşs yo. G7 örneğnde se, Ar-Ge Eonom Büyümey ozf etlemetedr. Özel setör Ar-Ge harcamaları uzun dönemde eonom büyüme çn daha etldr. Ar-Ge harcamaları eonom büyümey ozf ve büyü oranlı etlemesne arşın statstsel anlamlılığı zayıftır. 4. Eonometr Analz 4.. Değşenler ve Model Ar-Ge harcamalarının eonom büyümeye etsn ölçeblme çn ullanılan değşenler ve açılayıcı blgler Tablo 2. de gösterlmetedr. OPEN değşen modele ontrol değşen olara elenmş ve tüm değşenlern logarm dönüşümler ullanılmıştır. 273

9 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Tablo 2. Modelde Kullanılan Değşenler Değşen Açılama Dönem Kayna logy Logarma Kş Başına Reel Dünya Banası Gelr (2000 US$) World Develoment Indcators logrd Logarma Ar-Ge OECD Harcamalarının GSMH Country Statstcal çersnde ayı Profles logopen Logarma OECD (İhracat+İthalat)/GSMH Country Statstcal (Dışa Açılı Oranı) Profles Tablo 2. de gösterlen değşenler ullanılara tahmn edlece çft logarm model se şöyledr: logy = α 0 + α log RD + α 2 logopen + ε () ( =,...,6) ve ( t = 98, ) Denlem () de modeln tahmnnde öncelle, herbr değşenn zaman sers özelller araştırılara anel brm ö analz yaılaca, ardından anel eşbütünleşme testler yaılara eşbütünleşme arametreler elde edlece, son olara da anel nedensell testler le değşenler arasında uzun ve ısa dönem lşler araştırılacatır Yöntem Panel ver, t zamanlı ve değşenden oluşan br data setn, n tane yatay es (frma, setör) çn oluşturulmata ve böylelle zaman ve gru etlernn modele dahl edlmesn sağlamatadır. Zaman sers analznde olduğu gb, anel ver modellernde de düzmece regresyon roblemyle arşılaşmama çn serlern brm ö çer çermedlernn araştırılması geremetedr. Serlern durağanlılarının araştırılması çn uygulamada br ço brm ö test ullanılmatadır (örneğn, Levn, Ln ve Chu, 2002; Breung, 2000; Im, Pesaran ve Shn, 2003; Maddala ve Wu, 999; Cho, 200; Hadr, 2000). Bu çalışmada Im, Pesaran ve Shn (2003) tarafından ortaya onulan anel brm ö test terch edlmştr. Dğerlernden farlı olara bu test, anele özgü sonuçlar elde edeblme çn l olara her br yatay es çn çn ayrı ayrı brm ö olu olmadığını test ettğ çn anel ver setnde heterojennn date alınmasını sağlamatadır. y ' + βj y j + X δ ε (2) j= = α y + burada X sab ve/veya determnst trend değşenlern temsl etmetedr. Boş hotez, H 0 : α = 0, ser durağan değldr (bütün lerde brm ö vardır), H : α < 0, ser durağandır (en azından br de brm ö yotur) alternatf hotezne arşı test edlmetedr. 274

10 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Sevye değerlernde brm ö bulunan (durağan olmayan) değşenlern brnc farlarında brm ö sorununun ortadan alması (serlern durağan hale gelmes) durumunda, uzun dönem lşsnn araştırılması çn eşbütünleşme testler yaılmalıdır. Bu çalışmada Pedron (999) eşbütünleşme testlernden yararlanılacatır. Pedron nn gelştrdğ testler, aşağıda gb br denlemden elde edlen artılar (hata term) üzerne urulmuştur. Bu nedenle l aşama eşbütünleşme regresyonundan elde edlen artıları hesalamatır (Pedron, 999: 656): y, t α + δ + β x, t + β 2 x2, t β m xm, t + ε, t = (3) t=,...,t; =,...,N; m=, M t zaman sürecnde gözlem sayısı, N anelde yatay eslern tolam sayısı ve M regresyonda değşenlern sayısıdır. Eşbütünleşme testn yama çn ε φ + v = regresyon model tahmn edlmetedr. Pedron (999), H 0 : φ = 0 eşbütünleşme olmadığı boş hotezne arşı, standart normal dağılıma sah yed adet farlı test (Panel-ν, Panel- ρ, Panel-PP, Panel-ADF, Grou- ρ, Grou PP, Grou-ADF) önermştr. Bunların l dördü es ç anel eşbütünleşme testler, dğer üçü se esler arası anel eşbütünleşme statstlerdr. Bu statstlern arşılaştırmalı avantajları büyü ölçüde ver oluşum sürecne göre değşmetedr. Küçü örnelemlerde grou- ρ statstğ, örnelem boyutu büyümeye başladıça anel-ν statstğnn anlamlılığı eşbütünleşme olduğunu öneml br göstergesdr (Pedron, 2004: 64). Değşenler arasında eşbütünleşmenn olduğu sonucuna varıldıtan sonra, eşbütünleşme arametrelernn tahmn edlmes gereldr. Eşbütünleşme arametreler Pedron (2000 ve 200) tarafından gelştrlen gru-ortalama anel FMOLS (Fully Modfed Ordnary Least Squares) ve DOLS (Dynamc Ordnary Least Squares) metodları le elde edlecetr. Panel FMOLS tahmn edcs, ˆ * * β = N β olara gösterlr, burada GFM N = FM * β FM denlem () de her üle çn zaman serler FMOLS tahmnnden elde edlmetedr. Panel DOLS tahmn edcs se, aşağıda gösterlen Denlem (4) de modeln herbr üle çn EKK tahmnler ullanılara elde edlmştr. K K 0 + β ln RD + β lnopen + α ln RD + λ OPEN + ε (4) = K = K lny = β 2 ln Burada K ve K öncüller ve gecmelerdr. Panel DOLS tahmn edcs, ˆ β * GD = N N = β * D olara yazılır, * β D denlem (4) nn tahmnnden elde edlmştr. Eşbütünleşme lşs, değşenler arasında ena az br yönlü nedensell llsnn olableceğnnn br göstergesdr. Eşbütünleş anellerde, anel nedensell testlern yaablme çn anel hata düzeltme modelnn tahmn edlmes geremetedr. Br anel VECM model şöyle fade edleblr (Ağır, Kar ve Nazlıoğlu, 20): Y = δ + δ Y RD OPEN ˆ + δ2 + δ3 + ϕ ε + υ 275

11 9th INTERNATIONAL CONFERENCE ON KNOWLEDGE, ECONOMY & MANAGEMENT PROCEEDINGS Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse RD = δ 2 + δ 2 RD Y OPEN ˆ + δ 22 + δ23 + ϕ2ε + υ2 OPEN = δ 3 + δ3 OPEN Y RD ˆ + δ 32 + δ33 + ϕ3 ε + υ3 Denlemlerde otmal gecmeler, εˆ se denlem () de anel FMOLS tahmnnn hata termlern temsl etmetedrler. Bu denlemlerden, değşenler arasında ısa ve uzun dönem nedenselller gösterleblr. Br değşenden dğerne ısa dönem nedensell değşenlern gecmel değerlerne uygulanan Wald test yoluyla tes edlmetedr. Uzun dönem nedensell se, hata termlernn atsayılarının ( ϕ ) t statstlerne göre belrlenmetr. Buna gore, statst olara anlamlı hata düzeltme atsayıları uzun dönem nedensellğn br göstergesdr Bulgular Değşenlern durağanlı testler, Im, Pesaran ve Shn (2003) (IPS) tarafından ortaya onulan anel brm ö testler yardımıyla test edlecetr. Tablo da gösterlen Panel brm ö test sonuçlarına göre, serlern brnc dereceden I() durağan olduğu anlaşılmatadır. Tablo 3. IPS Panel Brm Kö Test Sonuçları Değşenler Sab Terml Sab Terml ve Trendl Sonuç lny [0.9538] [0.675] Durağan Değl lnrd [0.4586] [0.2098] Durağan Değl lnopen [.0000] [0.9523] Durağan Değl lny [0.0000] [0.0000] Durağan I() lnrd [0.0000] [0.0000] Durağan I() lnopen [0.0000] [0.0000] Durağan I() Köşel arentez çnde değerler (olasılı) değerlern göstermetedr. Otmal gecme uzunluğu Schwarz Kreryle belrlenmştr. Tablo 4. Panel Eşbütünleşme Test Sonuçları Kes İç Testler Sab Terml Sab Terml (WhnTests) ve Trendl Panel-ν.43* 8.88*** Panel- ρ.5*.98*** Panel-PP..74** Panel-ADF Keslerarası Testler (Between Tests) Grou- ρ 2.35*** 3.*** Grou PP.57* 2.35*** Grou-ADF ***,** ve * sırasıyla yüzde, yüzde 5 ve yüzde 0 sevyesnde anlamlılığı göstermetedr. 276

12 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Panel değşenler arasında eşbütünleşme yotur boş hotez, Pedron (999) eşbütünleşme test le sınanmıştır. Analzlerde ullanılan değşenlern uzun dönemde eşbütünleş olduları Tablo de gösterlen Panel-ADF ve Grou-ADF testler dışında statstler tarafından doğrulanmıştır. Değşenler arasında eşbütünleşmenn belrlenmesnden sonra, eşbütünleşme arametreler de Tablo 5. de gösterlmetedr. Table 5. Panel Eşbütünleşme Parametreler logy logrd logopen Panel DOLS 0.60 (27.80)*** 0.73 (3.62)*** Panel FMOLS 0.66 (20.46)*** 0.56 (8.58)*** Parantez çnde değerler t-statstlerdr. *** yüzde sevyesnde anlamlılığı temsl etmetedrler. Tablo 5. de Panel DOLS ve Panel FMOLS den elde edlen eşbütünleşme arametreler, Ar- Ge harcamaları (logrd) ve dışa açılı oranının (logopen) eonom büyümey (logy) ozf ve statstsel olara anlamlı br şelde etledğn göstermetedr. Panel Granger nedensell test sonuları se Tablo 6. da sunulmatadır. Table 6. Panel Granger Nedensell Test Sonuçları Kısa Dönem Nedensell Uzun Dönem Nedensell logy logrd logopen ε t logy 0.5 [0.7728] 6.89 [0.038] (-.88) ** logrd 6.03 [0.489].97 [0.3739] 0.4 (5.62) *** logopen2.2 [0.0000].82 [0.404] 0.05 (.56) * Köşel azantez çnde değerler -değerler, arantez çnde değerler se t statstlerdr. ***,** ve * şaretler, yüzde, yüzde 5 ve yüzde 0 sevyesnde anlamlılıları temsl etmetedr. Tablo 6 da anel Granger nedensell test sonuçları toluca değerlendrldğnde, ısa dönemde logopen ve logy değşenler arasında arşılılı çft yönlü nedensell mevcuten dğer değşenler arasında ısa dönemde br nedensel lş görünmemetedr. Dğer taraftan, uzun dönemde logy, logrd ve logopen değşenler arasında arşılılı çft yönlü nedensell mevcuttur. 277

13 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse 5. Sonuç Bu çalışma Ar-Ge harcamaları le eonom büyüme arasında lşy üç değşenl br modelle ve seçlmş 6 OECD ülesnn dönemnde yıllı verleryle amr olara test etmştr. Öncelle vurgulanması gere şey, OECD ortalamasında Ar-Ge harcamaları ve Ar-Ge de çalışan nsan gücü baımından göstergelern olduça yüse sevyelerde olduğudur. Amr tahmnler çn ullanılan Ar-Ge harcamaları ve Dışa açılı oranı açılayıcı değşenler, bağımlı değşen olara ullanılan eonom büyüme gösterges ş başına gelr ozf ve statstsel olara anlamlı br şelde etlemetedr. Elde edlen Granger nedensell test sonuçlarına göre se, Ar-Ge harcamalarında artış ısa dönemde gelre neden olmamatadır. Anca uzun dönemde Ar-Ge harcamalarında artış gelr artışının neden olara görülmetedr. Bu bulgu, çsel büyüme modellernn de çıış notasını oluşturan büyümenn ayı ögesn açılamata ullanılablr br sonuç nelğndedr. Buna göre Ar-Ge harcamalarının artması eonom büyümenn artmasına neden olmatadır. Bu sonuç göstermetedr, üleler eonom gelşmelern arttırablme çn Ar-Ge harcamalarını özendrc olalar sunmalıdır. Kaynalar Aghon, Phle- Howt, Peter, (992) A Model of Growth Through Creatve Destructon, Econometrca, Vol. 60, No Ağır, Hüseyn- Kar, Muhsn- Nazlıoğlu, Şaban, (20) Do Remtances Matter for Fnancal Develoment n the MENA Regon? Panel Contegraton and Causaly Analyss, Emrcal Economcs Letters, Yayına Kabul Edld Arrow, Kenneth J, (962) The Economc Imlcatons of Learnng by Dong, The Revew of Economc Studes, Vol.29(3), Barro, Robert, (990) Government Sendng n a Smle Model of Endogenous Growth, Journal of Polcal Economy, 98, Breung, Jörg (2000) The Local Power Of Some Un Root Test For Panel Data, Nonstatonary Panels, Panel Contegraton and Dynnamc Panels, Advences n Econometrcs, 5, Bulut, Hall, İ. (2005) Ulusal Ar-Ge Tamamlayıcısı Olara Uluslar arası Kurumsal Rs Sermayes, İtsat, İşletme ve Fnans, 20 (236), ss Cho, In (200) Un Root Tests for Panel Data, Journal of Internatonal Money and Fnance, Vol.20, Coe, Davd- Moghadam, Reza (993) Caal and Trade As Engnes of Growth n France: An Alcaton of Johansen's Contegraton Methodology, IMF Staff Paers, 40(3), Coe, Davd T.- Helman, E., (995) Internatonal R&D Sllovers, NBER Worng Paer Seres, 4444, htt://aers.ssrn.com/sol3/delvery.cfm/nber_w4444.df?abstractd=22732 Dünya Banası, (200) World Develoment Indcators, 200 htt://databan.worldban.org/dd/home.do?ste2&d=4&cno=2 (2..200). Genç, Murat C.- Atasoy, Yeşm (200) Ar&Ge Harcamaları Ve Eonom Büyüme İlşs: Panel Ver Analz, 8.Blg, Eonom ve Yönetm Kongres, İstanbul Ünverses,Uluslar arası Elertron Derg, ss Goel, Rajeev K. - Ram, Rat (994) Research and Develoment Exendures and Economc Growth: A Cross- Country Study, Economc Develoment and Cultural Change, Vol. 42, No.2, Grossman, Gene, M.- Helman, Elhanan, (989) Qualy Ladders n the Growth Theory, NBER Worng Paer, 3099, August. Grossman, Gene, M.- Helman, Elhanan, (990) Comaratve Advantage and Long-run Growth, The AER, 80 (4), Grossman, Gene, M.- Helman, Elhanan., (992) Inovaton and Growth, MIT-Press, Cambrdge. 278

14 Jun 23-25, 20 Sarajevo-Bosna & Herzegovna / Hazran 20, Saraybosna-Bosna Herse Güra, Hasan. (2006) Eonom Büyüme ve Küresel Eonom, Bursa: En Yayınev. Hadr, Kaddour (2000) Testng for Statonary n Heterogeneous Panel Data, Econometrc Journal, Vol3, Im, Kyung So - Pesaran, M. Hashem - Shn, Yongcheol, (2003) Testng for Un Roots n Heterogeneous Panels Journal of Econometrcs Vol.5, Levn, Andrew - Ln, Chen-Fu - Chu, Cha-Shang (2002) Un Root Tests In Panel Data: Asymtotc and Fne-Samle Proertes Journal of Econometrcs, Vol.08, Lucas, Robert (988) On the Mechancs of Economc Develoment, Journal of Monetary Economcs, Vol.22(), Maddala, G.S. - Wu, Shaowen (999) A Comaratve Study of Un Root Tests wh Panel Data and A New Smle Test, Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, Vol.6, OECD Country Statstcal Profles, (200) htt://stats.oecd.org/ndex.asx ( ). Pagano, Marco (993) Fnancal Marets and Growth: An Overvew, Euroean Economc Revew, Vol.37, Par, Walter G (995) Internatonal R&D Sllovers and OECD Economc Growth, Economc Inqury, Vol 33( 4), Pedron, P., (999) Crcal Values For Contegraton Tests In Heterogeneous Panels Wh Multle Regressors Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs 6, Pedron, Peter, (2004) Panel Contegraton: Asymtotc And Fne Samle Proertes Of Pooled Tme Seres Tests Wh An Alcaton To The PPP Hyothess, Econometrc Theory, 20, Rebelo, Sergo, (99) Long-run Polcy Analyss and Long-run Growth, Journal of Polcal Economy, Vol.99(3), Renelt, Davd, (99) Economc Growth: A Revew of the Theoretcal and Emrcal Lerature, Polcy Research Worng Paer Seres No.678, Washngton, D.C.World Ban. Romer, Paul, M., (986) Increasng Returns and Long Run Growth, Journal of Polcal Economy, Vol.94 (5), Romer, Paul, M., (990) Endogenous Technologcal Change, Journal of Polcal Economy, Vol.98 (5), Romer, Paul, M., (994) Beyond Classcal and Keynasan Macroeconomc Polcy. Polcy Otons, Jully- August. Sala- Martn, Xaver (990) Lecture Notes on Economc Growth (I): Introducton to the Lerature and Neo- Classcal Models, Economc Worng Paer Vol. 78, htt:// Samm, Ahmad Jafar Alerasoul, Seyede Monreh (2009) R&D and Economc Growth: New Evdence from Some Develong Countres, Australan Journal of Basc and Aled Scences, 3 (4), Sylwester, Kevn (200) R&D and Economc Growth, Knowledge, Technology, & Polcy, Vol.3, No.4, Ülü, Hülya (2004) R&D, Innovaton, and Economc Growth: An Emrcal Analyss, IMF Worng Paer, No.04/85. Yaylalı, Muammer- Aan, Yusuf- Işı, Cem (200) Türye de Ar&Ge Harcamaları ve Eonom Büyüme Arasında Eş-Bütünleşme ve Nedensell İlşs: , 8.Blg, Eonom ve Yönetm Kongres, İstanbul Ünverses,Uluslar arası Elertron Derg, ss. -4. Yücel, İsmal, Haı, (997) Blg Tenoloj Polaları ve 2.Yüzyılın Tolumu, Anara: DPT, htt://eutu.dt.gov.tr/blm/yucelh/blte.html, 29/07/