Araştırmalar / Original Articles Kadın ile Erkek KOAH lı Olguların Karşılaştırılması

Transkript

1 ISSN Tüm hakları saklıdır, tamamen ve kısmen tıpkıbasımı yasaktır Araştırmalar / Original Articles ile KOAH lı Olguların Karşılaştırılması Comparison of Male and Female COPD Subjects İlknur Başyiğit 1, Haşim Boyacı 1, Serap Argun Barış 2, Füsun Yıldız 1, Ahmet Ilgazlı 1 1 Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, Göğüs Hastalıkları, Kocaeli 1 M. Kazım Dinç Kandıra Devlet Hastanesi, Göğüs Hastalıkları, Kocaeli Geliş Tarihi: 18 Temmuz 21 Kabul Tarihi: 15 Eylül 21 Özet Amaç: Bu çalışmanın amacı, kadın ve erkek hastalar arasında KOAH nedenleri, ağırlığı, atak sayıları ve ek hastalık varlığı açısından fark olup olmadığını belirlemektir. Gereç ve Yöntem: Beş yıl boyunca kliniğimizde KOAH tanısı ile takip edilen hastaların dosyaları retrospektif olarak incelendi. Hastaların demografik özellikleri, hastalık evreleri, solunum fonksiyon testi ve arter kan gazı bulguları, ek hastalıkları, atak sayıları ve seyirleri belirlendi. Bulgular: Takip edilen 119 (99 erkek, 2 kadın) hastanın tüm verilerine ulaşılabildi. Hastaların yaş ortalaması yıl ve sigara öyküleri paket-yıl olarak saptandı. ve erkek hastalar arasında yaş, vücut kitle indeksi, hastalık evresi, başlangıç FEV 1 değerleri ve kan gazı bulguları açısından farklılık tespit edilmedi. ların 12 si (%6), erkeklerin ise 5 i (%5) hiç sigara içmemişti, ortalama sigara içme süreleri açısından iki cinsiyet arasında anlamlı fark saptandı (erkek; paket-yıl, kadın; 9 15 paket-yıl, p.1). lar arasında 3 veya daha fazla atak saptanmazken, erkeklerin %16 sında üçten fazla atak görüldü. Bu ataklar sırasında erkek hastaların 16 sında yoğun bakım (YBÜ) ihtiyacı doğdu ve bu hastaların 6 sı YBÜ de ex oldu. hastaların hiçbiri atak sırasında YBÜ de takip edilmedi. hastaların 16 sında (%8), erkek hastaların ise 54 ünde (%54.5) en az 1 ek hastalık tespit edildi. Ek hastalıklar için Charlson komorbidite indeksi hesaplandığında cinsiyetler arasında anlamlı farklılık izlenmediği görüldü (erkek; /kadın; , p.1). Sonuç: Hastalık evreleri benzer olmasına rağmen KOAH ın kadınlarda daha iyi prognoza sahip olabileceği düşünülmektedir. Bu farklılığın cinsiyetler arasında sigara öyküsü farkından kaynaklanıp kaynaklanmadığını araştıracak klinik çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Anahtar sözcükler: cinsiyet, kadın, KOAH Abstract Aim: The aim of this study was to determine whether there was any difference in the etiology, severity of COPD, number of exacerbations and presence of comorbid disease between genders. Material and Methods: The files of the patients with COPD who were followed up for five years were evaluated retrospectively. Demographic features of the patients, disease severity, pulmonary function and blood gas findings, co-morbid diseases, number of exacerbations were determined. Results: We obtained all required data from the files of regularly followed-up 119 patients (99 male, 2 female). The mean age of the patients was yrs and smoking history was pack-yrs. There was no difference in age, body mass index, disease severity, baseline FEV 1 levels and blood gas findings between genders. Twelve of females (6%) and 5 of males (5%) were non-smokers, smoking history was significantly different (male; pack-years, female; 9 15 pack-years, p.1). There were no 3 or more exacerbations in females where 16% of males had more than 3 exacerbations. Sixteen male patients were followed-up in the Intensive Care Unit (ICU) during these exacerbations and 6 of them died in ICU. None of the female patients followed-up in ICU during exacerbation. Sixteen of female patients (8%), 54 of male patients (54.5%) had at least 1 co-morbid disease. Charlson index was calculated for co-morbid diseases and revealed no significant difference between genders (male: ; female: , p.1). Conclusion: It is suggested that despite there was no difference between disease severity, COPD might have better prognosis in female patients. Future clinical studies are needed to investigate whether this difference is resulted from different smoking history between genders. Keywords: gender, women, COPD İletişim adresi: İlknur Başyiğit Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, Göğüs Hastalıkları, Kocaeli Tel.: ; Faks: ; ilknur.basyigit@gmail.com Giriş Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), tüm dünyada mortalitesi ve morbiditesi artmakta olan bir hastalıktır. Cinsiyetin KOAH gelişimindeki rolü konusunda çelişkili bilgiler bulunmaktadır. [1] Sigara içme oranlarının daha yüksek 21 Atatürk Göğüs Hastalıkları ve Göğüs Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi 41

2 olması ve mesleki maruziyetin daha yoğun olması nedeniyle KOAH ın kadınlara göre erkeklerde daha fazla görüldüğü düşünülmektedir. Bununla birlikte kadınlarda sigara içiminin artması, iş ortamına daha fazla katılmaları bu demografik özelliklerin kaybolmasına neden olmaktadır. [2] Son çalışmalarda gelişmiş ülkelerde KOAH prevalans ve mortalite verileri kadın ve erkeklerde eşitlenmiştir. Yüksek gelirli ülkelerde kadınlar arasında sigara içenlerin oranının artması, düşük gelirli ülkelerde ise kadınların iç ortam kirliliğine maruz kalması hastalığın erkek ve kadınları benzer oranda etkilemesinden sorumlu görünmektedir. Ayrıca, akciğer fonksiyonlarındaki azalma hızı ve KOAH a bağlı mortalite ve morbidite oranları değerlendirildiğinde kadınların sigara ile ilişkili KOAH gelişimine erkeklerden daha yatkın olduğu düşünülmektedir. [3-6] Fakat progresif bir hastalık olarak tanımlanan KOAH ın seyrinin cinsiyetler arasında farklı olup olmadığı bilinmemektedir. Bu çalışmada, kadın ve erkek hastalar arasında KOAH nedenleri, hastalık ağırlığı, atak sıklığı ve ek hastalık varlığı açısından fark olup olmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem Kliniğimizde, en az 5 yıl boyunca KOAH tanısı ile takip edilen hastaların dosyaları retrospektif olarak incelendi. GOLD (Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease) kriterlerine göre post-bronkodilatör FEV 1 /FVC değeri.7 in altında olan hastalarda, yine post-bronkodilatör FEV 1 değerleri temel alınarak hastalık ağırlığı belirlendi. FEV 1 değeri %8 in üzerinde olan hastalar evre 1, %5-8 arasında olanlar evre 2, %3-5 arasında olanlar evre 3 ve %3 un altında olan veya %5 nin altında olup kor pulmonale gelişmiş olan hastalar evre 4 olarak kabul edildi. [7] Astım ve bronşektazi tanıları olan, geriye dönük olarak 5 yıllık süre içerisinde düzenli takiplere gelmeyen, dosyasındaki tüm verilere ulaşılamayan hastalar çalışma dışı bırakıldı. Hastaların demografik özellikleri, sigara ve meslek öyküleri, biyomass maruziyeti (anamnezde tandır teması, tezek yakılması vb olarak ifade eden hastalarda maruziyet mevcut kabul edildi), hastalık evreleri, solunum fonksiyon testi ve arter kan gazı bulguları, ek hastalıkları ve atak sayıları belirlendi. Stabil dönemdeki hastada; tedavi değişikliği, acil başvurusu ve hospitalizasyon gerektiren ani kötüleşmeler atak olarak tanımlandı. Kurumumuz dışındaki sağlık merkezlerine atak semptomları ile başvurular ve hastane yatışları hastanın verdiği bilgiler temel alınarak elde edildi ve atak olarak kaydedildi. Ek hastalık varlığı açısından Charlson komorbidite indeksi hesaplandı. [8] Bu indekste yer alan ve 1 ile 6 arasında derecelendirilen 19 hastalık arasından hastanın her ek hastalığı için uygun puan verildi, bu puanların toplamı ile total skor elde edildi. İleri yaşın da komorbid durumlara katkıda bulunacağı bilindiğinden yaşa göre adapte edilen Charlson indeksi de hesaplandı. Komorbidite indeksinde bulunan total skora, 4 yaş üstünde her 1 yıl için 1 puan daha eklenerek, yaşa göre adapte edilen Charlson komorbidite skoru bulundu. [9] Verilerin istatistiksel analizi için SPSS 13. programı kullanıldı. Gruplar arasındaki farkın analizinde parametrik veriler için Student t-testi, non-parametrik veriler için ise Mann- Whitney U testi kullanıldı. Değişkenler arasındaki ilişkiyi değerlendirmek için Pearson korelasyon testi ve lineer regresyon analizi kullanıldı. Analizlerin sonucunda p değerinin.5 bulunması istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi. Bulgular Geriye dönük 5 yıl süresince polikliniğimizde KOAH tanısı ile takip edilen 23 hastanın dosyası tarandı. Dahil edilme kriterlerine uyan 2 si kadın, 99 u erkek toplam 119 hastanın tüm verilerine ulaşılabildi. Hastaların demografik özellikleri, solunum fonksiyon testi ve arter kan gazı bulguları, ek hastalıkları ve hastalık seyirleri kaydedildi (Tablo 1). Sigara öyküleri 52.8 ± 39.6 paket-yıl olarak saptandı. Sigara öyküsü açısından iki cinsiyet arasında anlamlı fark saptandı (erkek; 61.7 ± 37 paket-yıl, kadın; 9 ± 15 paket-yıl, p=.1). ların 12 si (%6), erkeklerin ise 5 i (%5) hiç sigara içmemişti. lar arasında 1 paket-yıldan fazla sigara içen 6 hasta, 3 paket-yıl ve üzeri sigara içen ise sadece 3 hasta (%15) olduğu görüldü. hastaların ise 88 inde (%89) 3 paket-yıl ve üzeri sigara içme öyküsü mevcuttu. Sigara içmeyen hastalarda en sık KOAH nedeni olarak biyomass maruziyeti tespit edildi. Biyomass teması, 12 sigara içmeyen kadın hastanın 1 unda (%5) mevcuttu. Bunu meslek maruziyeti (5 hasta) ve pasif içicilik (5 hasta) takip etti. Arter kan gazlarında PaO 2 ve PaCO 2 değerleri açısından her iki cinsiyet arasında anlamlı farklılık tespit edilmedi (Tablo 1). Solunum fonksiyon testi değerlendirildiğinde; FVC, Tablo 1 Hastaların demografik özellikleri p n 2 99 Yaş, yıl Sigara paket/yıl (median değer) Charlson komorbidite indeksi (CKİ) Yaşa göre CKİ FEV 1, l (% beklenen) ( ) (41.4 2) FVC, l (% beklenen) (68 25) (67 22) FEV 1 /FVC, % VC, l (% beklenen) ( ) (69.6 2).2 PO 2, mmhg PCO 2, mmhg Vücut kitle indeksi (kg/m 2 ) 42 ile erkek KOAH lı olguların karşılaştırılması İ. Başyiğit ve ark.

3 FEV 1, FEV 1 /FVC, VC beklenene göre yüzde değerleri açısından her iki cinsiyet arasında anlamlı farklılık tespit edilmedi. hastaların %58.5 i (n=58), kadın hastaların ise %5 si (n=1) GOLD Evre 3-4 olarak belirlendi (Şekil 1). hastaların %68 i, kadınların %75 i atak sıklığı 1 atak/yıl olarak bulundu. lar arasında 3 atak/yıl saptanmazken, erkeklerin %16 sında üçten fazla atak görüldü (Şekil 2). Her iki cinsiyette atak nedenleri arasında anlamlı farklılık olmadığı, ilk sırayı trakeobronşiyal enfeksiyonların aldığı (%82) gözlendi. Düzensiz ilaç kullanımı atakların %2 sinde, kalp yetmezliği %4 ünde tespit edildi. İki olguda pnömotoraks saptandı. Yüksek klinik şüphe nedeniyle pulmoner emboli açısından tetkik edilen hastaların 3 ünde pulmoner emboli (%2) tespit edildi. Ataklar sırasında erkek hastaların 16 sında yoğun bakım (YBÜ) ihtiyacı doğdu ve bu hastaların 6 sı YBÜ de ex oldu. hastaların hiçbiri atak sırasında YBÜ ihtiyacı olmadı. hastaların 16 sında (%8), erkek hastaların ise 54 ünde (%54.5) en az 1 ek hastalık tespit edildi. larda diyabet, hipertansiyon ve osteoporoz, erkeklerde ise gastrointestinal ve üriner sistem hastalıklarının daha sık olduğu görüldü. Ek hastalık varlığı açısından hesaplanan Charlson komorbidite indeksinde ve yaşa göre adapte edilen Charlson indeksinde cinsiyetler arasında anlamlı farklılık izlenmedi (Tablo 1, Şekil 3). Hasta Sayısı (%) GOLD Evresi Şekil 1 ve erkek hastaların hastalık ağırlık dereceleri. Tartışma Bu çalışma akciğer fonksiyon kayıpları arasında fark olmayan erkek ve kadın KOAH lı hastalar arasında hastalık seyri açısından farklılık olabileceğini, atak sıklığı ve hospitalizasyon oranlarının erkek hastalarda daha yüksek olduğunu göstermektedir. Fakat kadın hastalarımızda sigara içme oranları daha düşük olduğu için bu farklılığın sigaranın etkisinden mi, cinsiyetler arasında hastalık seyri farkından mı kaynaklandığı net olarak ortaya konamamıştır. KOAH ın da içinde bulunduğu pek çok pulmoner hastalığın kadın ve erkekler arasında farklı sıklıkta görüldüğü ve farklı seyredebildiği bilinmektedir. [2] Önceki çalışmalarda KOAH görülme sıklığında cinsiyetler arasındaki farklılık, sigara içme oranlarının kadınlarda düşük olmasına bağlanmış, kadınların sigara içme oranlarının artması ile bu farklılığın ortadan kalktığı gösterilmiştir. Dahası bazı çalışmalar kadınların sigaranın olumsuz etkilerine erkeklerden daha duyarlı olduğunu ve KOAH a bağlı fonksiyon kaybı, atak sıklığı, hospitalizasyon ve mortalite oranlarının kadınlarda daha yüksek olduğunu ileri sürmüştür. [4,5,1,11] Bununla birlikte kadınlarda KOAH ın prognozunun daha iyi olduğunu ileri süren yayınlar da mevcuttur. [12,13] Sunyer ve arkadaşlarının yayınladıkları bir kohort çalışmasında, acil servise astım ve KOAH nedeniyle başvuran hastalar arasında, erkek hastalarda solunum hastalıkları ve KOAH nedeniyle ölüm oranlarının kadınlardan daha yüksek olduğu gösterilmiştir. [14] Fakat bu çalışmada cinsiyetler arasında hastalık ağırlığı farkı olup olmadığı ve mortalite sonuçlarını tam olarak neyin etkilemiş olabileceği ortaya konamamıştır. Hastalık ağırlığı aynı olan kadın ve erkek KOAH lıları karşılaştıran başka bir çalışmada ise kadınlarda atak sayısının ve dispne skorlarının yüksek, yaşam kalitesi skorlarının ise düşük olduğu gösterilmiştir. [15] Göğüs hastalıkları kliniğine başvuran KOAH tanılı 16 hastanın dahil edildiği bu son çalışmada kadın hastalarda biyomass maruziyeti olmaması bizim çalışmamız ile en önemli farklılığı oluşturmaktadır. Bizim çalışmamızda da hastalık ağırlığı açısından cinsiyetler arasında fark izlenmemesine rağmen atak sayıları, hospitalizasyon ve mortalite oranları kadın hastalarda daha düşük Hasta sayısı (%) Hasta sayısı (%) Atak sayısı CKİYaşa göre CKİ Şekil 2 ve erkek hastaların atak sıklıklarının karşılaştırılması. Şekil 3 ve erkek hastaların ek hastalık açısından karşılaştırılması. *CKİ: Charlson komorbidite indeksi Comparison of male and female COPD subjects İ. Başyiğit et al. 43

4 bulunmuştur. Fakat kadın hastalarımızın büyük çoğunluğunda KOAH nedeni olarak biyomass maruziyeti tespit edilmiştir. Ülkemizin de içinde bulunduğu coğrafyada biyomass maruziyetinin özellikle kadınlarda önemli bir KOAH nedeni olduğu bilinmektedir. Günen ve arkadaşları Malatya da, kırsal alanda yaşayan ve KOAH tanısı konan kadınların %54.5 inde KOAH nedeni olarak yalnızca biyomass maruziyetini tespit etmişlerdir. [16] Ekici ve arkadaşları ise Kırıkkale de yaptıkları çalışmalarında, sigara içmeyen 4 yaş üstü kadınları biyomass teması olan ve olmayanlar olarak iki grupta incelemiş ve biyomass maruziyeti olan grupta KOAH sıklığını anlamlı olarak daha yüksek bulmuşlardır. [17] Kiraz ve arkadaşlarının kırsal ve kentsel bölgede yaşayan kadınları karşılaştırdıkları çalışmalarında ise sigara içme oranları kentsel bölgede yaşayan kadınlarda daha yüksek oranlarda bulunmasına rağmen, kronik bronşit ve KOAH sıklığı kırsal bölgede biyomass teması olan kadınlarda daha yüksek bulunmuştur. [18] Ayrıca araştırıcılar, daha genç yaşta olmalarına rağmen kırsal bölgede yaşayan kadınların FEV 1 değerlerinin, kentsel bölgede yaşayan kadınlara göre daha düşük olduğunu da belirtmişlerdir. Bu bulgu sigara içimi sonucunda gelişen KOAH ile biyomass teması ile gelişen KOAH seyirleri arasında farklılık olabileceğini düşündürmektedir. Fakat literatürde sigara dışında etyolojik ajanlarla temas sonucu gelişen KOAH seyrine ilişkin veriler, muhtemelen bu gruptaki hasta sayısının az olmasından dolayı, sınırlı sayıdadır. Sigaranın patolojik etkilerinin biyomass teması ile de oluşup oluşmadığını göstermeyi amaçlayan bir çalışmada; sigara içmeyen ve biyomass teması olmayan sağlıklı kadınlara göre biyomass teması olan kadın hastalarda yüksek oranlarda lipid peroksidasyonu ve antioksidan aktivite azalması tespit edilmiş fakat sigara içici kadınlarda bu etkilenmenin daha belirgin olduğu ortaya konmuştur. [19] Sigara içimi ile odun dumanı maruziyeti sonucu gelişen klinik, radyolojik ve histopatolojik değişikliklerin karşılaştırıldığı bir çalışmada ise iki grup arasında belirgin bir farklılık izlenmemiştir. [2] Bizim çalışmamızda da çoğunluğunu sigara içicilerin oluşturduğu erkek KOAH lılar ile, çoğunluğunu biyomass maruziyetinin oluşturduğu kadın KOAH lılar arasında fonksiyonel ve klinik farklılık tespit edilmemiştir. Buna rağmen, geriye dönük 5 yıllık takip süresince erkek hastaların acil başvurusu, hospitalizasyon ve yoğun bakım gerektiren atak sayılarının daha fazla olduğu gösterilmiştir. Çalışmanın retrospektif olması, yalnızca kurumumuza yapılan atak başvurularının iyi dökümante edilip, başka merkezlere başvuru konusunda hasta ifadesinin temel alınması bu çalışmanın verilerini kısıtlayan faktörler olarak sıralanabilir. Ancak hastaneye yatış gerektiren atakların büyük çoğunluğunun ve yoğun bakım takiplerinin tümünün kurumumuzda gerçekleşmiş olmasının bu kısıtlılığı bir miktar azaltabileceği düşünülmektedir. Çalışmamızın önemli kısıtlılıklarından biri de cinsiyet dağılımının eşit olmamasıdır (119 olgunun 2 si kadın, 99 u erkek). hasta sayısının az olması karşılaştırmanın yorumlanmasını zorlaştırabilir. Fakat ülkemizde yapılan diğer çalışmalarda da KOAH lı kadın hasta sayısının az olduğu görülmektedir. Malatya da yapılan bir KOAH epidemiyoloji çalışmasında 116 kişi taranmış, KOAH sıklığı %6.9 bulunurken, kadın/erkek oranının ¼ olduğuna dikkat çekilmiştir. [16] Benzer şekilde, İzmir de solunum fonksiyon testi çadırına başvuran 361 kişi arasında, önceden KOAH tanısı olan hastaların tümünün erkek olduğu ve hava yolu obstrüksiyonu saptanan yalnızca iki kadın hasta olduğu izlenmektedir. [21] ve erkek KOAH lıların karşılaştırılmasında, görece eşit cinsiyet dağılımı oluşturabilmek için çok merkezli çalışmaların planlanması gerektiği düşünülmektedir. Sonuç olarak, büyük bir kısmını sigara içicilerin oluşturduğu KOAH, biyomass maruziyeti başta olmak üzere farklı etyolojik faktörlerin etkisi ile de meydana gelebilmektedir. Çoğunluğunu kadın hastaların oluşturduğu, sigara içimine bağlı olmayan KOAH da klinik seyrin farklı olup olmadığını araştıracak daha fazla sayıda hasta içeren, uzun süreli çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Kaynaklar 1. Xu X, Weiss ST, Rijcken B, Schouten JP. Smoking, changes in smoking habits and rate of decline FEV1: new insight into gender differences. Eur Respir J 1994;76: Caracta CF. Gender differences in pulmonary disease. The Mount Sinai J of Med 23;7: Viegi G, Scognamilio A, Baldacci S, et al. Epidemiology of chronic obstructive pulmonary disease (COPD). Respiration 21;68: Silverman EK, Weiss ST, Drazen JM, et al. Gender-related differences in severe, early- onset chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med 2;162: Prescott E, Bjerg AM, Andersen PK, et al. Gender difference in smoking effects on lung function and risk of hospitalization of COPD: results from a Danish longitudinal populational study. Eur Respir J 1997;19: Mannino DM. COPD: epidemiology, prevalence, morbidity and mortality, and disease heterogeneity. Chest 22;121:121S 6S. 7. NHLBI/WHO Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD). Global strategy for the diagnosis, management and prevention of chronic obstructive lung disease (Updated 29). 8. Charlson M, Szatrowski TP, Peterson J, Gold J. Validation of combined comorbidity index. J Clin Epidemiol 1994;47: Hall WH, Ramachandran R, Narayan S, et al. An electronic application for rapidly calculating Charlson comorbidity score. BMC Cancer 24;2:4: Dransfield MT, Davis JJ, Gerald LB, Bailey WC. Racial and gender differences in susceptibility to tobacco smoke among patients with chronic obstructive pulmonary disease. Respir Med 26;1: Machado MC, Krishnan JA, Buist SA et al. Gender differences on survival in oxygen-dependent chronic obstructive pulmonary disease patients. Am J Respir Crit Care Med 26;174: Miyamoto K, Aida A, Nishimura M, et al. Gender effect on prognosis of patients receiving long-term home oxygen therapy: The Respiratory Failure Research Group in Japan. Am J Respir Crit Care Med 1995;152: Vilkman S, Keistinen T, Tuuponen T, Kivela SL. Survival and cause of death among elderly chronic obstructive pulmonary disease patients after first admission to hospital. Respiration 1997;64: Sunyer J, Anto JM, McFarlane D, et al. Sex differences in mortality of people who visited emergency rooms for asthma and chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med 1998;158: de Torres JP, Casanova C, Hernandez C, et al. Gender and COPD in patients 44 ile erkek KOAH lı olguların karşılaştırılması İ. Başyiğit ve ark.

5 attending a pulmonary clinic. Chest 25;128: Günen H, Hacıevliyagil SS, Yetkin O, et al. Prevalence of COPD: first epidemiological study of a large region in Turkey. Eur J Intern Med 28;19: Ekici A, Ekici M, Kurtipek E, et al. Obstructive airway diseases in women exposed to biomass smoke. Environ Res 25;99: Kiraz K, Kart L, Demir R, et al. Chronic pulmonary disease in rural women exposed to biomass fuel. Clin Invest Med 23;26: Gani H, Seyfikli Z, Çelik KV, ve ark. Kırsal alandaki kadınlarda biomass maruziyetinin lipid peroksidasyon ve antioksidan enzim aktivitelerine etkisi. Türk Toraks Dergisi 2;1: Moran-Mendoza O, Perez-Padilla JR, Salazar-Flores M, Vazquez-Alfaro F. Wood smoke-associated lung disease: a clinical, functional, radiological and pathological description. Int J Tuberc Lung Dis 28;12: Demir A, Büyükşirin M, Polat G, ve ark. KOAH çadırında ölçülen SFT sonuçları ve KOAH risk faktörlerinin değerlendirilmesi. Toraks Dergisi 26;7:23 8. Comparison of male and female COPD subjects İ. Başyiğit et al. 45