VAN DA AMERİKAN BOARD MİSYONERLERİNİN FAALİYETLERİ VE VAN AMERİKAN HASTANESİ *

Transkript

1 Avrasya İcelemeleri Dergisi (AVİD), II/2 (2013), s VAN DA AMERİKAN BOARD MİSYONERLERİNİN FAALİYETLERİ VE VAN AMERİKAN HASTANESİ * Abidi TEMİZER ** Özet XIX. yüzyılı başıda itibare Osmalı coğrafyasıda faaliyet göstere Amerika Board misyoerleri Va da sağlık ve eğitim gibi birçok alada faaliyet gösterdiler. Misyoerleri Va ı faaliyet bölgesi olarak tercih etmelerii sebebi burada yaşaya Ermei üfusu yoğuluğudur. Bu bağlamda Ermeileri yaşadığı Acem Haço Mahallesi misyoer kurumlarıı eredeyse tamamıı kurulduğu yerdir. Bu çalışmada Amerika Board misyoerlerii Va daki faaliyetleri ve bu faaliyetlerde biri ola Va Amerika Hastaesi üzeride durulacaktır. Aahtar Kelimeler: Va Amerika Hastaesi, Amerika Board, Misyoer, Va, Osmalı Devleti, Ermei. Abstract The Activities of the America Board i Va ad Va America Hospital Sice the early XIXth cetury missioaries of the America Board had doe i the fields of healty ad educatio i the Ottoma Empire. Oe of the regio of these actvities was Va. The reaso of choosig Va was that the Armeia populatio which was itesive i this area. I this cotex Acem Haco Mahallesi was the locatio where early all of the missioary istitutios were established. I this paper focus o the activities of America Board i Va ad Va America Hospital. * Bu makale 2010 yılıda Va da CIEPO tarafıda düzelee sempozyumda tarafımda suula tebliği geliştirilmesi ile oluşmuştur. ** Yard. Doç. Dr., Mehmet Akif Ersoy Üiversitesi, Burdur/Türkiye, abiditemizer@ hotmail.com 169 AVİD, I I/2 (2013)

2 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Keywords:Va America Hospital, America Board, Missioar, Va, Ottoma Empire, Armeia. Giriş Misyo, XVI. yüzyılda itibare Hristiya iaışlarıı vaaz etmek ve ayileri yöetmek yetkisiyle doatılmış di adamlarıı çevreye göderilmesie deilmiştir. Misyou yerie getire görevlilere de misyoer deilmektedir. XVII. Yüzyılda itibare ise ticarî yada siyasî amaçlarla yabacı bir ülkeye özel görevliler göderilmesie misyo deilmiştir 1. Misyoer faaliyetlerii görüe amacı diîdir. Yai, kedi ifadeleriyle disizler arasıda Hristiyalığı yaymaktır 2. Bu amaçla bilmeyelere İcil i öğretmek, Hristiya olmayaları bu die davet etmek veya kedi mezheplerie isa kazadırmak içi çalışa misyoerleri ihaî hedefi ise yeryüzüde güçlü bir Hristiya topluluğu oluşturmaktır. Görüe bu diî gayelerii yaıda, misyoerliği zamala siyasî, ekoomik, sosyal ve idarî amaçlar gibi pek çok hedefi de büyeside taşıdığı görülmektedir 3. Saayi Devrimi ile beraber bağlı buludukları ülkeleri emperyalist politikalarıa hizmette bulumaları göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Kedilerii kiliseye adaya ve İcil i hizmetkârı olarak göre misyoerler, amaçlarıa ulaşabilmek içi her yolu ve metodu deemekte kaçımamışlardır. Olarda istee şey, gidecekleri ülkei dilii, diii ve kültürlerii öğreip iceleyerek, eksiklikleri belirlemek ve oa göre hareket etmektir 4. 1 Uygur Kocabaşoğlu, Aadolu daki Amerika, Kedi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmalı İmparatorluğu daki Amerika Misyoer Okulları, İmge Kitabevi, Akara 2000, s Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s Erdal Açıkses, Va ve Çevreside Yabacı Devletleri Faaliyetleri ve Bekletileri, Yakı Tarihimizde Va Uluslararası Sempozyumu, YüzücüYıl Üiversitesi Yayıları, Akara 1990, s. 180; Ayte Sezer, Osmalı da Cumhuriyet e Misyoerleri Türkiye deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri, Hacettepe Üiversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Akara Ekim 1999, s. 170; Bilal N. Şimşir, Ermei Meselesi , Bilge Yayıevi, Akara 2007, s Sezer, a.g.m., s. 170; James L. Barto, Amerika Misyoerler Heyeti Sekreterii Aıları: Türkiye de Güdoğumu, Yeditepe Yayıları, İstabul 2010, s AVİD, I I/2 (2013) 170

3 Abidi Temizer Bu görevle düyaı dört bir yaıda faaliyet göstere çeşitli mezheplere sahip misyoer kuruluşları Osmalı topraklarıda da faaliyetlerde bulumuşlardır 5. Temelleri Amerika ı New Eglad bölgeside XIX. yüzyılı başıda atıla ve kısa adı ABCFM (America Board of Commissioers for Foreig Missios) ola Amerika Board, Osmalı topraklarıda faaliyet göstere misyoer kuruluşlarıda birisiydi. Osmalı topraklarıdaki ilk faaliyetlerie 1820 yılı Ocak ayıda İzmir de Pliy Fisk ve Levi Parso ile başlaya Amerika Board 6, eredeyse XIX. yüzyılı tamamıda ve sorasıda Osmalı topraklarıda faaliyet göstermiştir. Amerika Board teşkilatı düyayı çeşitli bölgelere ayırarak faaliyetlerii sürdürmüştür. Faaliyet gösterdiği her ülkeyi misyolara, misyoları da istasyolara ayırmışlardır 7. Bu bağlamda Amerika Board teşkilatı Türkiye yi, Batı Türkiye Misyou, Doğu Türkiye Misyou ve Merkezî Türkiye Misyou olmak üzere üç misyoa ayırmıştır. Bahsi geçe her üç misyou da istasyolara ayırmıştır. Bua göre Amerika Board teşkilatı tarafıda Türkiye de kurula misyo ve bulara bağlı istasyolar şu şekildedir 8 : 5 İlk gele Protesta misyoer kuruluşu İgiliz Church of Missioary Society dir. Bu kuruluş kedisie bağlı bir papazı 1815 yılıda Mısır a gödermiştir. Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s.15. Kimi kayaklar bu tarih 1819 olarak belirtmektedirler. Bkz. Edwi M. Bliss, Turkey ad The Armeia Atrocities, M. J. Coghla, 1896, s İdris Yücel, Kedi Belgeleri Işığıda Amerika Board ı Osmalı Ülkesideki Teşkilâtlaması,Erciyes Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Tarih Aabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisas Tezi, Kayseri 2005, s Bliss, a.g.e., s. 314; Ayha Öztürk, Amerika Board u Kuruluşu, Teşkilatlaması ve Osmalı Devleti de Kurduğu Misyolar, Erciyes Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Dergisi, s. 23, yıl: 2007/2, s AVİD, I I/2 (2013)

4 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Tablo 1: Amerika Board ı Türkiye Misyoları ve Misyolara Bağlı İstasyolar Batı Türkiye Misyou Doğu Türkiye Misyou Merkezî Türkiye Misyou İstabul Erzurum Atakya İzmir Harput Adaa Tokat Mardi Atep Kayseri Va Maraş Bursa Bitlis Urfa Sivas Yozgat Bahçecik Edire Halep Tarsus Amerikalı misyoerler; misyolar, istasyolar ve dış istasyolar oluşturarak Osmalı Devleti i heme her yeride faaliyetlerde bulumuşlardır. İlk iş olarak toplumu yapısıı icelemişlerdir. İlk hedeflerimüslüma ve Musevileri Protestalaştırmak ardıda da bulara Amerika yaşam tarzıı dolayısıyla yei bir yaşam tarzıı beimsetmektir 9. Acak buu imkâsız olduğuu görücedoğal olarak Hristiyalarla ilgilemeye karar vermişlerdir 10. Bu amaçla Amerika Board misyoerleri Osmalı ı Hristiya vatadaşı Ermeiler, Maruiler, Nasturiler 11, Rumlar, Dürziler, Asuriler, Keldailer ve Bulgarlarla yoğu bir şekilde ilgilemişlerdir 12. Misyoerler yaptıkları ö çalışmalar eticeside Osmalı toplumuu özellikle de Ermeileri sosyal, kültürel, ekoomik, diî, tarihî ve sağlık durumları hakkıda bilgiler edierek stratejiler belirlemişlerdir Has Lukas Kieser, Iskalamış Barış, Doğu Vilayetleride Misyoerlik, Etik Kimlik ve Devlet , İletişim Yayıları, İstabul 2005, s Kocabaşoğlu, a.g.e., s Amerikalı misyoerleri Nasturiler ile ilgili faaliyetleri içi bkz. Gökha Murat Dalya, XIX. Yüzyılda Amerikalı Misyoerleri Hakkâri Gülüğü ( ), Öcü Kitap, Akara Bliss, a.g.e., s. 303; Yücel, a.g.t. s ; Erka Cevizliler-Nilüfer Cevizliler, Va Vilayetide Amerika Misyoerlerie Ait Kurumlar, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, s. 9, Erzurum 2004, s Ömer Tura, Amerika Misyoerleride E. Smith ve H. G. O. Dwigh e Göre AVİD, I I/2 (2013) 172

5 Abidi Temizer Bu doğrultuda Amerika Board teşkilatı icelediğide, faaliyetlerii Ermei üfusuu yoğu olduğu illerde arttığı görülür ki bu illerde birisi de Va dır. Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Va, Ermei üfusuu e yoğu yaşadığı yerlerde birisidir ve bu edele misyoerleri ilgisii çekmiştir. Va da Amerika, Frasız, İgiliz ve Alma misyoerleri faaliyetlerde bulumuşlardır 14. Bu çalışmada bahsi geçe misyoer grupları içide çalışma kousuu ilgiledirdiğide sadece Amerika Board misyoerlerii Va daki faaliyetlerie ve Va da kurdukları hastaeye değiilecektir. Amerikalı misyoerlere göre Va Ermei ulusuu kalbidir 15. Bu edele misyoerleri Va daki hedef kitlesi Ermeilerdir ve Va, misyoerler içi öemli bir istasyodur 16. Amaçları Osmalı Devleti i diğer şehirleride olduğu gibi buradaki Ermeileri Protestalaştırmak ve Osmalı ya karşı kışkırtmaktır. Bu amaçla Amerika Board, Va daki ilk misyoer merkezii 1870 leri başıda kurmuştur 17. Dr. George C. Rayolds tarafıda Va da Yıllarıda Ermeiler, Ermei Soykırımı İddiaları-Yalış Hesap Talat ve Tehcirde Döüce, (der. Mustafa Çalık), Akara 2006, s tarihli bir belgeye göre Va ve Hakkari de Gregorye Ermei ve 100 de Katolik Ermei bulumaktadır. Bkz. Bilal N. Şimşir, British Documets o Ottoma Armeias, c. II, Türk Tarih Kurumu, Akara 1989, s. 129; içide salameleri de buluduğu çeşitli kayaklarda derlee başka bir belgede verile üfus istatistikleri Ermeileri Va ve Hakkari deki toplam üfusua dair yukarıdaki rakamı teyit etmektedir. Mesela 1873 üfus verilerie göre Va ve Hakkari i Müslüma üfusu ike gayrimüslim üfusu olarak gösterilmiştir. Aradaki 8 bie yakı fark Ermeileri dışıdaki gayrimüslimleri üfusuda kayaklı olsa gerekir. Bkz. Bilal N. Şimşir, British Documets, c. II, s Dilşe İce Erdoğa, Osmalı Devleti de Amerikalı Misyoerler ve Va Ermei İsyaı (1896), Dokuz Eylül Üiversitesi, Atatürk İlkeleri ve İkılâp Tarihi Estitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2007, s Erdoğa, a.g.t., s İstasyou tam kuruluş tarihi kayaklarda farklı şekillerde belirtilmektedir. Lybyer ve Albert Howe Va istasyouu kuruluş tarihii 1872 yılı olarak belirtmekte ike (bkz. Lybyer, Albert Howe, America s Missioary Record i Turkey: Curret History Mag., February, 1924, s. 804); William E. Strog ise bu tarihi 1871 yılı olarak göstermiştir (William E. Strog, The Story of the America Board, The 173 AVİD, I I/2 (2013)

6 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi kurula istasyoda 6 Amerikalı ve bir yerli yardımcı hazırlık çalışmalarıı yürütmüştür. Va istasyou kuruldukta sora çevresideki bazı istasyolar dış istasyolarıyla birlikte Va merkez istasyoua bağlamıştır. Ayrıca Va a bağlı bazı yei dış istasyolar da açılmıştır. Va merkez istasyoua bağlı istasyolar ve kuruluş tarihleri şu şekildedir 18 : İstasyo Tablo 2: Va İstasyoua Bağlı İstasyolar Bitlis 1854 Muş 1860 Yocalı 1863 Havadoik 1864 Purkhus 1866 Kulligh, Aghagh, Siamerg, Garme, Magook, Dzağgavak, Derkevak, Şeyhyahub Kuruluş Tarihi 1869 Tatva, Gop 1870 Aruçovak 1871 Şirvaşeyh 1873 Hutsarki, Avats 1874 Avats, Çerik 1875 Başkale 1876 Şimais, Toukh 1878 Kartsor, Yayalı, Hat 1881 Maşgudah, Şadak 1903 Artemid, Pertek, Zurasta, Agats (Akaes) 1904 Kızıltaş, Ispaaksum, Hudusta 1906 Palu, Harkum 1907 Şida, Khuzhiok, Heeli, Gurets, Averagi, Goehari 1909 Pilgrim Press, 1910, s. 223.); Sadeddi Paşa bir teftiş görevi müasebetiyle 1896 yılıda geldiği Va da, Va istasyouu kurucusu Rayolds ile görüşmüş ve Rayolds u yirmi yıldır bölgede görev yaptığıı yazmıştır. Bkz. Sadetti Paşa ı Aıları, (yay. haz. Sami Öal), Remzi Kitabevi, İstabul 2004, s Yücel, a.g.t, s AVİD, I I/2 (2013) 174

7 Abidi Temizer Tablodaki istasyolarda Bitlis istasyou, 1885 yılıa gelidiğide yeide merkez istasyo koumua getirilmiş ve dış istasyoları Bitlis istasyoua bağlamıştır. Yalızca Avats ve Başkale dış istasyoları Va merkez istasyoua bağlı kalmışlardır. Bu tarihte 1900 yılı sorasıa kadar Va istasyouu çalışma sahası daralmış ve faaliyetleride bir azalma görülmüştür. Acak 1900 yılı sorasıda Va istasyouda yeide bir hareketleme yaşamış ve Va merkez istasyoua bağlı 17 yei dış istasyo kurulmuştur. Va merkez istasyouda ve bua bağlı dış istasyolarda çalışa Amerikalı ve yerli elema sayısı şu şekildedir 19 : Tablo 3: Va Merkez İstasyouda ve Bua Bağlı Dış İstasyolarda Çalışa Amerikalı ve Yerli Persoel YILLAR MİSYONERLER VE YARDIMCILARI AMERİKALILAR YERLİ ÇALIŞANLAR Misyoerler BayaYardımcılar Toplam Papaz ya daatamış Diğer Vaizler Öğretme Diğer Yardımcılar Toplam Toplam ABDli ve Yerli Çalışa Yücel, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013)

8 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Amerikalı misyoerler bu istasyoda 1917 yılıa kadar faaliyetlerii sürdürmüşlerdir. Va daki Amerika misyo istasyou her e kadar 1870 leri başıda kurulmuşsa da Osmalı Devleti bu istasyolara acak 1907 yılıda ruhsat vermiştir 20. Aslıda Osmalı Devleti 1886 yılıda Maarif Nazırı Müif Paşa ı bir tamimi ile ruhsatsız çalışa yabacılara ait okulları müracaatları durumuda kedilerie ruhsat verileceğii bildirmiştir 21. Acak Amerikalı misyoerleri Katolik misyoerlere has kurazca ve diplomatça siyaseti izleyemedikleri ve ruhsat elde edemedikleri veya kouyla ilgilemedikleri görülmüştür 22. Bu edele birçok okul misyoa ait diğer kurumlar gibi yılıa kadar ruhsatsız çalışmaya devam etmiştir. Va da Amerika Kosolosluğu olmadığıda bu istasyou İgiliz Kosolosluğu üstlemiştir 24. Söz kousu misyo istasyouda bir kilise, bir dispaser, bir hastae, bir eczae, bir yetimhae, bir matbaa, bir akış okulu, kız ve erkek okulları ile dört adet misyoer lojmaı bulumaktaydı. Misyoerleri, Osmalı Devleti deki diğer yabacılar gibi bia almak, kiralamak ya da işa etmek hakları olduğuda 25 istasyo yapılamaları kısa sürede gerçekleşmiş ve 20 Söz kousu gelişme, Osmalı Devleti ile ABD arasıda 1907 yılıda imzalaa alaşmayla gerçekleşmiştir. Alaşmaı ayrıtıları içi bkz. Melek Öksüz, Osmalı Topraklarıda Hukuki Statü Arayışı ve Varlık Mücadeleside Amerika Kurumları, History Studies, vol. II/1, 2010, s Ruhsat Sultaı fermaı ile alıabildiği gibi yerel yöeticide de alıabiliyordu. Bkz. Emie Digeç, Amerika Misyoer Okullarıı Ermei Ayrılıkçı Hareketideki Yeri, Hoşgörüde Yol Ayırımıa Ermeiler, (Yay. haz. M. Meti Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Ala), c. II, Erciyes Üiversitesi Yayılar, Kayseri 2009, s İlber Ortaylı, Osmalı İmparatorluğuda Amerika Okulları Üzerie Bazı Gözlemler, TODAİE Dergisi, c. XIV, s. 3, Akara 1982, s BOA, BEO, Dosya No: 2825, Gömlek No: İgiliz Kosolosluğu u Board misyoerlerii desteklemelerii ve korumalarıı edei, İgiltere i bölgede bir Protesta cemaati kurma fikri ile ABD ve İgiltere i mefaatlerii örtüşmesidir. Bkz. İdris Yücel, Aadolu daki Amerika Hastaeleri ve Tıbbi Misyoerlik ( ), Hacettepe Üiversitesi Atatürk İlkeleri ve İkılâp Tarihi Estitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Akara 2011, s Misyoerler bu hakkı 7 Safer 1284 (8 Hazira 1868) Tarihli Tebaa-yi Ecebiyei Emlake Mutasarrıf Olmaları Hakkıda Kau la elde etmişlerdir. Osmalı Devleti söz kousu kau ile yabacılara gayrimekul edime hakkı taımıştır. Bkz. Nedjib AVİD, I I/2 (2013) 176

9 Abidi Temizer faaliyetlerie başlamışlardır 26. Amerikalı Misyoerleri Va İstasyouda Yürüttükleri Faaliyetler Amerikalı Misyoerler Va istasyouda eğitim, ibadet, sosyo-kültürel ve sağlık alalarıda faaliyette bulumuşlardır. Söz kousu faaliyetler daha çok Ermeiler üzerie odaklamıştır 27. Özellikle Ermei isyalarıı yoğulaştığı 1890 larda itibare bu ilgi giderek artmıştır. Amerika Board misyoerler bir tarafta Gregorye Ermeileri Protestalaştırmaya çalışırke diğer tarafta da adeta isyaa teşvik etmiş ve yöledirmişlerdir 28.Bilhassa yaralama ve öldürme olaylarıa karışa Ermeiler Board misyoerleri tarafıda korumuşlardır. Örek bir hadisede, Va ı Vesta köyüde bir grup Ermei bastıkları köyde üç Müslüma ı öldürmüşlerdir. Yapıla araştırmada bu olayda Misyoerleri yardımları tespit edildiği gibi, olaya karışa Ermeileri korudukları da görülmüştür 29. Va da dahil pek çok yerde Amerika vatadaşlığıa geçmiş ola Ermeiler de geri döerek bu misyoerlerle birlikte hareket etmiş, Amerika koruması altıa girmiştir 30. Şüphesiz misyoerler Ermeileri disel, kültürel, ekoomik, sosyal ve sağlık alalarıda destekleyerek yukarıda bahsi geçe her iki hedeflerie de ulaşmaya çalışmışlardır. Misyoerleri hedeflerie ulaşmaktaki başlıca araçları, okullar, kiliseler, yetimhaeler ve hastaelerdir. H. Chiha, Osmalı Devleti de Gayrimekul Mülkiyeti Bakımıda Yabacıları Hukuki Durumu, (Çev: Halil Ci), AÜHFD, c. XXIV, Akara 1967, s Neşe Tozkopara, 19. Yüzyılda Va da Misyoer Örgütleri ve Bu Örgütleri İhtilalcı Ermei Hareketlerideki Rolü, Yüzücü Yıl Üiversitesi, Sosyal Bilimler Estitüsü, Tarih Aabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisas Tezi, Va 2007, s Sezer, a.g.m., s BOA, A. MKT. MHM., Dosya No: 667, Gömlek No: 11, (1. M. 1314/ 12 Haz. 1896). 29 BOA, DH. TMIK.M, Dosya No:6, Gömlek No:8, (21. Z. 1313/3 Haz. 896); BOA, A. MKT. MHM, Dosya No:667, Gömlek No:7, (21. Za. 1313/4 Mayıs1896); BOA, A. MKT. MHM, Dosya No:667, Gömlek No:11, (1. M. 1314/12 Haz. 1896). 30 İbrahim Serbestoğlu, Osmalı Devleti de Tabiiyet Soruu, Odokuz Mayıs Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Tarih Aabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Samsu 2010, s AVİD, I I/2 (2013)

10 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Eğitim Amerikalı misyoerleri Va daki faaliyet alalarıda birisi de eğitimdir. Eğitim, Amerikalı misyoerleri, misyoerlik faaliyetleri kapsamıda kulladıkları e etkili yötem idi. Misyoerliği aracı okuldur. Zira okul ideolojii devamıı sağlaya toplumsallaşma sürecii bir parçasıdır 31. Bu alayışla hareket ede Amerika Board misyoerleri Osmalı Devleti i eğitim altyapısıı yetersizliğide istifade ile kısa sürede tüm Osmalı ülkeside okullar açmışlar ve diğer yabacı eğitim kurumlarıı geride bırakmışlardır 32. Va da yaşaya Ermeileri Protestalaştırmak amacıı taşıya misyoerler, açtıkları okullarda Ermei çocuklarıa, dil ve tarih dersleri vererek Ermeiler arasıda millî biliç duygusuu geliştirmişlerdir. Bu şekilde Ermei geçleri, bağımsızlıklarıı kazamak içi tek yolu isya olduğua iamışlardır 33. Amerika Board misyoerlerii Va da açtıkları ilk okul, 1874 yılıda Dr. Rayolds tarafıda Körikoğlu Mahallesi Boyahae Sokağı da açıla erkek okuludur 34. İkici okul ise merkez Acem Haço Mahallesi Tepebağ Sokak 72 ve 74 umaralı koutlarda hem yatılı hem de güdüzcü öğreciler içi Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 24; Biliss, a.g.e., s Gülbadi Ala, Amerika Board Okullarıda Yürütüle Misyoerlik Faaliyetleri, Joural of Islamic Research, XX/4, 2007, s ; Remzi Kılıç, Osmalı Devleti de Amerika Misyoerlerii Ermei Okullarıda Ermei Milliyetçiliğie Etkileri, Hoşgörüde Yol Ayırımıa Ermeiler, ( yay. haz. M. Meti Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Ala), c. IV, Erciyes Üiversitesi Yayıları, Kayseri 2009, s Kieser, a.g.e., s. 180; Dilşe İce Erdoğa, Türk-Ermei İlişkileri Açısıda Amerika Misyoer Faaliyetlerii Kısa Bir Değerledirmesi, Türk Silahlı Kuvvetleri Dergisi, s. 387, Ocak 2006, s. 55; Misyoer ve Ermei okullarıı Ermeiler arasıda milli biliç duygusu uyadırması hakkıda bkz. Emie Digeç, a.g.m., s ; Mustafa Murat Ötuğ, Ermei Mektebleri ve Ulusal Kimlik Oluşumu, Hoşgörüde Yol Ayırımıa Ermeiler, ( yay. haz. M. Meti Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Ala), c. III, Erciyes Üiversitesi Yayıları, Kayseri 2009, s ; Celal Öey, II. Abdülhamid Döemide Aadolu da Meydaa Gele Ermei İsyalarıda Amerika Misyoer Okullarıı Rolü, Balıkesir Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Tarih Aabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisas Tezi, Balıkesir Cevizliler, a.g.m., s AVİD, I I/2 (2013) 178

11 Abidi Temizer yılıda açıla okuldur. Dr. Rayolds u satı aldığı bialarda açıla ve iptidaî, rüştiye ve idadî düzeyide toplamda 11 yıllık eğitim vere bu okul yalızca erkek çocuklara hitap ediyordu. Erkek okulu açıldıkta heme sora yie 1875 yılıda ve yie Tepebağ Sokak ta Amerika Protesta kız okulu açılmıştır. Bu okulda da tıpkı erkek okulu gibi iptidai, rüştiye ve idadi düzeylerde toplamda 11 yıllık eğitim verilmekteydi. Hem erkek hem de kız okuluu açılışı her e kadar 1875 yılıda olduysa da Osmalı Devleti i bu okulları resme taıması 1892 yılıda olmuştur. Okullar Ermei mahalleside kurulmuş ve alaşma gereği sadece Hristiya çocuklarıa eğitim verebiliyordu. Dolayısıyla okulda okuya çocukları tamamı Ermeilerde ibarettir 35 ve Müslüma çocuklar yoktur. Okullarda İgilizce, Frasızca, Türkçe, astroomi, matematik, aatomi, coğrafya ve tarih dersleri okutulmaktaydı 36. Sadeddi Paşa ı aktardığıa göre bu okulda okutula tarih dersleride Ermei tarihi alatılmaktadır 37. Sadeddi Paşa ı verdiği bu bilgiye bakıldığıda misyoerleri Ermei millî bilicii uyadırmak istedikleri açık bir şekilde görülmektedir. Zate 1890 ları heme başıda itibare gelişe Ermei olayları da buu açık bir şekilde göstermektedir 38. Board misyoerlerii kurduğu diğer eğitim kurumu ise 1887 yılıda Çamiçoğlu Mahallesi Kalecioğlu Sokağı da açıla kız okuludur. Bu okul da iptidai ve rüştiye düzeyide eğitim vermiştir. Diğerleri gibi 1892 yılıda resme taımış ve ruhsat alabilmiştir 39. Va istasyouu kurulduğu ilk yılda 1917 yılıa kadar Va merkezde iki kız okulu, iki erkek okulu, bir kolej, bir akış okulu, ikisi Ermei biri Müslüma çocuklarıa hizmet vere 3 aaokulu işa etmişlerdir 40. Amerikalı 35 Cevizliler, a.g.m., s Harry Fiis Blosse Lych, Armeia, Travels ad Studies, vol. II, Logmas, Gree ad Co. Newyork ad Bombay 1901, s Sadetti Paşa ı Aıları, (yay. haz. Sami Öal), Remzi Kitabevi, İstabul 2004, s Ergüöz Akçora, Va ve Çevreside Ermei İsyaları ( ), Türk Düyası Araştırmaları Vakfı Yayıları, s Cevizliler, a.g.m., s Tozkopara, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013)

12 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi misyoerleri Va ve bağlı istasyolarda açtıkları okul ve öğreci sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir 41 : Tablo 4: Board Misyoerleri Va ve Çevreside Açtıkları Okul ve Öğreci Sayısı Yıllar İlahiyat Okullarıveya Kolejler Öğreci Sayısı Kız Ortaokul ve Liseleri Öğreci Sayısı Erkek Ortaokul ve Liseleri Öğreci Sayısı Karma Okullar Erkek Öğreci Sayısı Kız Öğreci Sayısı Toplam Öğreci Sayısı Başlagıçta öğreci sayısı 528 ike, 1914 yılıa gelidiğide, Va istasyouu gelişmesii de etkisiyle öğreci sayısı 1913 e yükselmiştir. Öğreci sayısıı artması ile birlikte Amerika Board misyoerleri 1915 yılıda şehri biraz dışıda oluşturdukları kampüse taşımışlardır. Burada eğitim, sağlık ve ibadet gibi her türlü çalışmalarıı yürütmüşlerdir 42. Va da açıla okulları sayısı hakkıda Osmalı ve ABCFM kayakları arasıda bazı ihtilaflar söz kousudur. Acak kayakları hemfikir oldukları husus okulları eğitim sürelerii 11 yıl ve okuya öğrecileri öemli bir kısmıı da Ermei çocukları olduğudur Yücel, a.g.t., s Yücel, a.g.t., s Tozkopara, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013) 180

13 Abidi Temizer Misyoerleri açtıkları okulları büyük kısmı uzu bir süre ruhsatsız çalıştırılmıştır. Üstelik bu okullarda Ermei ve Amerikalı öğretmeler ders vermektedir. Bu durumda Osmalı Devleti i de misyoerleri ülke geelide açtığı okulları çok fazla deetleyemediğii Osmalı arşiv belgeleride görmekteyiz. Osmalı yetkilileri bu tarz okulları teftişe kalktıkları halde okul idaresi, teftişe geleleri içeri almamıştır 44. Doğal olarak bu okullarda dersleri içerikleri isteildiği şekilde alatılmış ve e ihayetide Ermeilere millî biliç aşılamıştır. Amerika Board misyoerleri eğitim kurumlarıda birisi de kıraathaelerdir. Va da Amerika Board a ait eczaei üst katıda kurdukları kıraathaede Board teşkilatıı okullarıa devam ede öğreciler gazete okumaktaydılar 45. Yetimhaeler Amerikalı misyoerleri Va da yürüttükleri bir diğer faaliyet alaı ise yetimhaeler olmuştur. Bağlar Mevkii Acem Haço Mahallesi de kurula iki adet yetimhaede sadece Ermei çocukları faydalaabilmekteydi. Bu yetimhaeler 1875 yılıda açıla ve yukarıda bahsi edile kız ve erkek okullarıa bağlıdır 46. Dr. Rayolds ve eşi Martha-Tiker Rayolds tarafıda kurula ve daha sora geliştirilerek 400 çocuğa hizmet verebilecek bir kapasiteye çıkartıla yetimhaede kız, 200 erkek olmak üzere 360 yetim çocuğa bakım hizmeti verilmektedir 48. Amerika Board misyoerleri söz kousu yetimhaeleri fiasmaıı hayırseverleri bağışları ve İstabul daki merkezde gele paralar ile karşılamışlardır BOA, Y. PRK. DH., Dosya No:10, Gömlek No:58 (27 Z. 1315/18 Mayıs1898). 45 Cevizliler, a.g.m.,s Cevizliler, a.g.m., s Clarece D. Ussher; Grace H. Kapp, A America Physicial i Turkey, A Narrative of Adveture i Peace ad i War, Bosto ad New York Houghto Miffli Compay, The Uiversity Press Cambridge 1917, s BOA, Y.A. RES., Dosya No:122, Gömlek No:88, (7.C.1321/Ağustos 1903). 49 Tozkopara, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013)

14 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Misyoerler kimsesiz çocuklara yardım ve eğitim verme bahaesiyle açtıkları yetimhaelerde propagada yapmışlar, devlet ve hükümet aleyhie adeta milita yetiştirmişlerdir. Osmalı Devleti misyoerleri bu faaliyetleri üzerie 1909 yılıda yayıladığı bir iradede, Aadolu u çeşitli vilâyetleride misyoerleri bu yödeki faaliyetlerie egel oluması ve bu kouda uyaık davraılması yöüde ikazlarda bulumuştur. Bua rağme misyoerleri yardım bahaesiyle çocuklara temasları kesilememiştir 50. Amerikalı misyoerler Va da ayrıldıkları 1917 yılıa kadar yetimhaeyi yöetmişledir.bu tarihte sora da yetimhaeyi ayakta tutmaya çalışmışladır. Acak fiziki ve politik şartlar edeiyle buu başaramayacaklarıı alayıca Rusya da yetimhaedeki Ermei çocuklarıı barıdıracak bir yetimhae açma girişimide bulumuşlardır. Buu içi Bosto daki merkeze para temii içi Rusya da mektuplar yazılmıştır. Acak bu mektuplara verile cevabı mahiyeti tarafımızda bilimemektedir 51. Kiliseler Amerika Board misyoerlerii öemli faaliyet alalarıda biri de kiliselerdir. Zira misyoerlere göre İcil i e sağlıklı yorumlaabileceği yer kiliselerdir. Ayı zamada kiliseler bir kale vazifesii görmektedir. Bu amaçla Va daki ilk kilise Dr. Rayolds tarafıda kurulmuştur. Üstelik bu kilisei işası içi gerekli para Osmalı Devleti tarafıda verilmiştir. Ayrıca Protesta Ermeileri de kiliseye maddî destekleri oldukça fazladır. Acak Gregorye Ermeileri kiliseye maddî bir destekleri yok deecek kadar azdır. Hatta Ermei Patrikliği Ortodoks cemaatii yerel yöeticileri gibi Amerikalı misyoerleri faaliyetleride rahatsızdır 52. Ermei Patriği 50 Hasa Babaca, Tehcir mi? Soykırım mı?, Altıpost Yayıları, Akara 2012, s Tozkopara, a.g.t., s BOA, HR. MKT. Dosya No: 4, Gömlek No: 18 (8.Ca.1260/26 Mayıs 1844); BOA, Y. PRK. BŞK, Dosya No:34, Gömlek No: 28 (3 C. 1311/12 Aralık 1893); BOA, HR. SYS, Dosya No: 2741, Gömlek No: 78 (28 C. 1313/15 Aralık 1895); Ortaylı, a.g.m., s. 88. Ermei Patriğii Amerikalı misyoerlere tepkileri içi bkz. Ömer Tura, Amerika Misyoerlere Ermei Patrikhaesi i Tepkisi, Hoşgörüde Yol Ayırımıa Ermeiler, (yay. haz. M. Meti Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Ala), c. III, Erciyes Üiversitesi Yayıları, Kayseri 2009, s AVİD, I I/2 (2013) 182

15 Abidi Temizer Matteos, kedi yetkisi dâhilide cemaati içide radikal tedbirler almaya başladı. Misyoerlerle ilişkilerii kesmeye cemaat üyelerii tecrit etmekle tehdit etti. Bua rağme misyoerlerle görüşmeye devam ede Ermeiler, Gregorye Ermei cemaatide çıkartıldılar 53. Gregorye Ermei cemaatti ve patriğide olduğu gibi Rum 54 ve Nasturi cemaati ileri geleleri ve patriği de Amerikalı misyoerleri faaliyetleride rahatsız olmuşlardır. Acak misyoerler kedileride rahatsız ola bu kişileri pasifsize etmek içi Osmalı yetkililerie şikayette bulumuşlardır. Misyoerler bu yötemle misyolarıa girmeye veya olumlu bakmaya yerel kiliseler üzeride baskı oluşturmuşlardır 55. Misyoerler kiliseye bağışları miktarıı arttırmak içi Protesta cemaati sayısıı arttırmaya çalışmışlardır. Bu edele kilisede verile vaazlar yerel dilde (mesela Ermeice) yapılmaktadır. Dr. Rayolds kilisede vaaz verelerde biridir 56. Açıla ilk Protesta kiliseside sora Va ve çevresideki kilise ve cemaat sayısıda öemli bir artış olmuştur. Acak döem döem kilise sayısıda öemli değişiklikler görülmüştür. Amerikalı Misyoerleri Va istasyouda açmış oldukları ibadet yerleri, kilise ve Protesta cemaatii sayıları şu şekildedir 57 : 53 Serbestoğlu, a.g.t., s Cyrus Hamli, My Life ad Times, The Pilgrim Press, Bosto 1863, s. 188; Bliss, a.g.e., s Dalya, XIX. Yüzyılda..., s Tozkopara, a.g.t., s Yücel, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013)

16 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Tablo 5: Amerikalı Misyoerleri Va İstasyouda Açmış Oldukları İbadet Yıllar Yerleri, Kilise ve Protesta Cemaatii Sayıları İbadet Yeri Sayısı Ortalama Pazar Cemaati Kilise Sayısı Kilise Üyesi Sayısı AVİD, I I/2 (2013) 184

17 Abidi Temizer Tabloda görüldüğü üzere gerek cemaat gerekse ibadet yerlerii sayısı bakımıda e öemli artışlar yıllarıda yaşamıştır. Cemaat sayısıı e fazla olduğu yıllar yıllarıdır. Tahmiimizce buda söz kousu tarihlerde yoğulaşa Ermei isyaları büyük orada etkili olmuştur. Bu yıllardaki cemaat sayısı dur , 1907, 1910 ve 1912 yıllarıda ibadet yeri ve cemaat sayısı belirtilmemiştir. Buda dolayı e fazla dalgalamaı yaşadığı yıllar yılları arası olmuştur. Sağlık Misyoerlik tarihi boyuca misyoerleri, toplumu ihtiyaç duyduğu alalarda faaliyet göstererek isalar üzeride etkili olmaya çalıştıkları bilimektedir. Bu alalarda biri de sağlık misyoudur. Hz. İsa, Filisti ve çevreside, cüzzam hastalarıı iyileştirmiş ve bu yolla mucize göstererek isaları kedisie ima etmeye çağırmıştır.havariler de Hz. İsa ı kedilerie cileri kovma ve hastalıkları tedavi etme kousuda güç ve yetki verdiğie 185 AVİD, I I/2 (2013)

18 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi iamış, bu yolla Tarı ı egemeliğii duyurmaya çalışmışlardır. Hz. İsa ile başlaya ve havarilerle devam ede şifa dağıtma misyou, soraki döemlerde geleekselleşmiş ve misyoerler tarafıda Hristiyalığı yayılması içi bir yötem/araç olarak kullaılmıştır 58. Amerika Board teşkilatıı Osmalı topraklarıda yürüttüğü misyoerlik faaliyetleri içeriside sağlık misyou öemli bir yer tutmaktadır. Zira ilk misyoerler, asıl hedef kitleleri ola Hristiyaları dahi kedileride uzaklaştıklarıı fark etmişler ve bu edele misyoer merkezi, Osmalı Devleti e misyoer göderirke herkesi kabul göreceği doktorları görevledirmeye öze göstermiştir 59. Bu amaçla Osmalı topraklarıa ilk gele misyoer hekim 1833 de Beyrut a gele Dr. Asa Dodge olmuştur yılıda Kudüs e geçe Dr. Dodge burada tifüse yakalaarak 1835 te ölmüştür. YerieDr. Corelius Va Dayke (1840) gelmiştir. Soraki yıllarda sırasıyla Dr. Azariah Smith (1843), Dr. Asahal Grat, Dr. Hery Lobdell ve Dr. Geaorge E. Post gibi hekimler Osmalı topraklarıda gezici hekimlik yaparak misyolarıı icra etmeye çalışmışlardır 60. Amerikalı misyoerler 1880 de sora sağlık alaıdaki faaliyetlerie hız vermişlerdir. Misyoa ait hastae ve dispaserlerde gayrimüslim ahalii yaı sıra Müslüma ahalii de hizmet alması ve o döemde Aadolu da sağlık hizmetlerii so derece yetersiz oluşu Osmalı hükümetii bu işe hoşgörülü bakmasıa ede olmuştur 61. Acak yie de Ermeileri bu hastaelerde daha fazla istifade ettikleri ve Board misyoerlerii hastaeleride Ermeilere özel bir ilgi gösterdikleri bilimektedir. Çükü sağlık hizmeti vere misyoerleri Ermeileri Protestalaştırması daha kolay olmuştur. Misyoer doktorlar, 58 Emi Özdemir, Osmalı Devleti de Sağlık Alaıda Yapıla Misyoerlik Faaliyetlerie Bir Örek: Amerika Board u Koya Tıbbî Misyou, History Studies, vol. V/1, Jauary 2013, s Gökha Murat Dalya, 19. Yüzyılda Osmalı-İra Sıır Bölgeleride Misyoer Doktorları ve Tedavileri, I. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kogresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kogresi Bildiri Kitabı, c. II, Koya 2008, s Kocabaşoğlu, a.g.e., s ; James L. Barto, a.g.e., s Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 97. AVİD, I I/2 (2013) 186

19 Abidi Temizer hastaede veya hastae dışıda hastalarıa Protestalık propagadası yapmak içi daha uygu fırsatlar bulmuşlardır. Misyoer doktor bu durumda hastaede yata veya kliiğe tedavi içi, eczaeye ilaç içi gele isalara Protestalığı telki etme imkâı bulmuştur 62. Misyoerler, sağlık hizmetleri verirke, kedi yalarıda yetişmiş ya da açmış oldukları okullarda eğitim görmüş Ermeileri de, hastae ve dispaserlerde çalıştırmak suretiyle hem oları bu alada pratik bilgiler edimelerie; hem de ekoomik alamda ailelerie katkıda bulumalarıa yardım etmişlerdir. Hatta Müslüma haımlara da hastabakıcılık yapmayı öğreterek yei iş imkâları yaratmışlardır. Bu suretle, misyoer doktorları yalarıda birçok doktor yetiştirildiği gibi, misyoları bazılarıda, tıp eğitimi vere okullar da açılmıştır 63. Tablo 6: Osmalı Topraklarıda Kurula Amerika Hastaeleri ve Dispaserler Sağlık Kurumuu Cisi Kaza ve Sacak Vilayet Hastae Atep Halep Amerika Hastaesi ve Dispaser Talas-Kayseri Akara Hastae ve Dispaser Merkez Bitlis Hastae ve Dispaser Lazkiye Beyrut Hastae ve Dispaser Maamaltei Cebel-i Lüba Mutasarrıflığı Hastae ve Dispaser Mardi Diyarbekir Hastae ve Dispaser Harput Mamuret ülaziz Hastae ve Dispaser Merzifo-Amasya Sivas Hastae ve Dispaser Merkez Va Hastae Trablusşam Beyrut Dispaser Sido Beyrut Hastae Şveyr Cebel-i Lüba Mutasarrıflığı 62 BOA, A.MKT.MHM., Dosya No: 605, Gömlek No: 18, (30. N. 1313/15 Mart 1896); BOA, DH.MKT., Dosya No: 2202, Gömlek No:59, (2. M. 1317/12 Haz. 1899); BOA, DH.EUM.,5.Şb., Dosya No:35, Gömlek No: 45, (24. C. 1335/17 Nisa 1917). 63 Erdoğa, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013)

20 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Osmalı topraklarıda ilk kurula tıp misyolarıda biri de, Va İstasyou büyeside açılmıştır leri başıda kurula Va İstasyou, acak yıllarıda düzeli bir şekilde faaliyetlerie devam edebilmiş ve tıp misyouda calama ise, 1890 lı yıllarda itibare başlamıştır 64. Amerika Board misyoerleri bu bağlamda Va da da 1903 yılıda bir eczae 65, bir dispaser ve bir de hastae işa etmişlerdir.halk, hastaede ihtiyaç duyduğu ilaçları cüzi bir ücret karşılığıda misyoerleri Va da kurdukları eczaede temi etmişlerdir 66. Acak Amerika Board teşkilatıa ait okullarda okuya çocuklara ilaçlar ücretsiz verilmiştir 67. Va Amerika Hastaesi Amerikalı misyoerleri Va da yürüttükleri sağlık alaıdaki faaliyetlerii e öemlisi burada kurdukları hastae idi. Sağlık alaıda hizmet vere misyoer doktorlara ilk öce bir di eğiticisi oldukları söylemiş ve bua bağlı olarak doktorluk ile Hristiyalaştırma çalışmaları bir arada yürütülmüştür. Misyoer doktorlar hastalarıı tedavi ederke; gerçek şifa vere aslıda İsa dır demişlerdir. Hz. İsa asıl Tarısal gücüü bir kısmıı hastaları iyileştirmede kulladıysa; olar da bu şekilde hastaları iyileştirdiklerii ifade etmişlerdir. Misyoer doktorlar ve hemşireler hastalarıı kulaklarıa İsa ı mesajıı iletirke; birçok zorluklara göğüs gererek hizmet verdiklerii, fakat bu durumu asla hastalarıa hissettirmediklerii söylemişlerdir. Misyoer doktor ve hemşireler bir tarafta hastalarıı tedavi ederke diğer tarafta da hastalarıa İsa ı risalelerii öğretmişlerdir 68. Nitekim sağlık kurumlarıda ölümde kurtarıla zaaf halideki isalara diî telkilerde bulumak daha kolay oluyordu. İsaları bizzat kedileri veya sevdikleri kişileri hastalamaları durumuda, diğer misyoerlerle herhagi bir müasebeti olmasa dahi, hastaelerdeki misyoerlerle irtibatta bulumaları 64 Erdoğa, a.g.t., s BOA, DH. TMIK. M., Dosya No: 125, Gömlek No: 35, (04. Ra. 1320/11 Haz. 1902). 66 Tozkopara, a.g.t., s BOA, MF-MGM, Dosya No:8, Gömlek No:57; Erka Cevizliler-Nilüfer Cevizliler, a.g.m., s Erdoğa, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013) 188

21 Abidi Temizer söz kousu idi. Hastaede uygulaa tedavileri başarıya ulaşması misyoerleri faaliyetlerii kolaylaştıra e öemli husustur 69. Sağlık, hedefe ulaşmada öemli bir araç olduğuda Va da istasyo kurulduğuda istasyoda bir misyo hastaesi olmadığı halde misyoer doktor bulumaktaydı. Zira misyou kurucularıda Rayolds bir doktordu. Dr. Rayolds, Va istasyou kuruldukta sora Va da heme bir hastaei açılması gerekliliğii belirtmiştir 70. Çükü bölgede tam teşekküllü bir hastae yoktur lı yıllarda, Osmalı topraklarıda salgı hastalıkları baş göstermesi ve özellikle de savaş alaı olması edei ile Va da, kıtlık kol gezmektedir. Buula birlikte ayı döemde, Va da birçok akciğer hastalığı görülmektedir yılıda ise, Va da kolera salgıı vardır. Kolerada dolayı okullar kapamıştır. Bütü bular, Va İstasyouu doktor misyoer ihtiyacıı arttırmıştır. Bölgede yaşaa sağlık problemleride dolayı ataacak ola misyoerleri mutlaka bir taesii tıp alaıda eğitim görmüş olması gerektiği Bosto a bildirilmiştir 72. Va da bulua yaklaşık kadar üfusa; iki Türk asker doktor, bir karatia doktoru ve şehir doktoru bakmaktadır. Va da misyoerlik faaliyetleride bulua Board misyoerleride Dr. Kimball, Va halkıı Türk doktorlara karşı güve duymadığıı ve doktorları az hasta bakarak çok maaş aldıklarıı, Bosto a göderdiği mektuplarda yazmıştır. Özellikle de halkı güveii kazaa yabacı doktorlara karşı 73, Osmalı makamlarıı düşmalık beslediği de iddia edilmiştir. Dr. Kimball a göre, Va da halkı e güvediği doktorlar, misyoda bulualardır. Va da iyi bir eczae olmadığıda, hastalar içi temi edile ilaçlar sırada olalardır 74. Yeterli 69 Cevizliler, a.g.m.,s Tozkopara, a.g.t., s Grace Higley Kapp, The Missio at Va, i Turkey i War Time, Privately Prited, 1916, s Erdoğa, a.g.t., s Misyoer doktorları halk arasıda kabul edilmelerii e öemli edei, salgı hastalıkları yaygı oluşu bua rağme tıbbi yetersizlikleri fazla oluşudur. bkz. Dalya, Amerika Misyoerliğide Kadı, s Va da Belediye büyeside hizmet vere bir eczaei varlığı bilimektedir acak 189 AVİD, I I/2 (2013)

22 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi ilacı buluamamasıı yaıda; ister Müslüma ister Hristiya olsu kadı hastalara hagi doktoru bakacağı da, öemli bir sorudur yılıda tıp misyoua duyula güve, gü geçtikçe artmış ve Dr. Kimball bu kou hakkıda, Dr. Rayolds hekimliği sayeside halkı büyük güveii ve sevgisii kazadı demiştir yılıda, buda birkaç yıl öceside yaşaa kıtlık tekrar baş göstermiştir. Dr. Kimball a göre, daha öce kedi kedii idare edebile aileler dahi bu yıl yardıma ihtiyaç duymuşlardır. Bu döemde sağlık misyouu karşılaştığı e öemli soru, hastaları iyileşiceye kadar kalacakları yeterli sayıda yeri olmamasıdır. Dr Kimball ve Dr. Smith, tüm olumsuzluklara rağme birlikte çalışarak, bütü zorlukları üsteside geldiklerie iamaktadırlar yılıdaki Ocak-Mart ayı raporlarıa göre, Va sağlık misyouu koşulları gittikçe ağırlaşmış; yerlerii terk ede bilerce Ermei Va merkeze akı etmiştir. Va a gele Ermeiler, terk edilmiş evlere yerleştirilmiştir. Bu şartlar altıda yaşaya Ermei göçmeler arasıda, Dr. Rayolds u da dediği gibi, hastalıkları artmaması mümkü değildir yılıda, arta göçme hasta sayısıa yeterli cevabı verebilmek adıa hastalar içi ev kiralamıştır. Fakat yardım sadığı, e hastaları ihtiyacıı, e de ev kirasıı karşılayacak yeterliliktedir. Bu durum, 1896 yılı Ocak ayı boyuca gerekli düzelemeler yapılmasıı ve Şubat ayıda toplam 23 hastaya bakılmasıı sağlamıştır. Hastalarda 16 sı erkek, 7 si kadıdır. Fakat yapıla tedaviye rağme, 1 kadı hasta ve 5 erkek hasta yaşamıı kaybetmiştir. Mart ayıda ise, 29 erkek ve 7 baya hastaya bakılmıştır. Bularda 1 erkek ve 2 baya hasta ölmüştür. Toplam tedavi edile hasta sayısı 228 dir. Bularda 138 i köylerde; 90 ı da Va merkezdedir. Bu döemde ilaçlar içi de, dolar ($) harcamıştır 77. bu eczaede ciddi bir eczacı ve ilaç sıkıtısı çekilmektedir. Bkz. BOA, DH. MKT, Dosya No:1363, Gömlek No: 108, (7 Z. 1303/6 Eylül 1886); BOA, DH. MKT, Dosya No: 1392, Gömlek No: 113, (22 R. 1304/18 Ocak 1887); 75 Erdoğa, a.g.t., s Erdoğa, a.g.t., s Erdoğa, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013) 190

23 Abidi Temizer 1896 yılıı Nisa ve Mayıs ayı raporlarıa göre ise; Va sağlık misyouu toplam harcaması, 100 $ olarak belirtilmiştir. Bu döemde, 192 hastaya evleride bakılarak ilaç ve yiyecek verilmiştir. Nisa ayıda 29 hastaya evide bakılmıştır. Nisa döemide sağlık misyouda bakıla toplam hasta sayısı ise 229 kişiydi yılıda Va da, hasta ve yaralılar içi 220 $ kullaılmıştır. Sözde katliamda sora misyoerlere, 100 de fazla yaralı gelmiş; yaralılar, okulu birkaç odası hastaeye döüştürülerek buraya yerleştirilmiştir. Köylüler arasıda dizateri ve karahumma da yayılmıştır yılıda, Va sağlık misyoua Dr. Ussher i katılması ile birlikte istee destek de sağlamıştır. Fakat, bölgede gü geçtikçe arta hasta sayısı edei ile doktor ve hastabakıcılar yetersiz kalmış bu da misyoerleri öüe tekrar ede bir soru olarak çıkmıştır 78. Amerika Board misyoerlerii Va da tam teşekküllü bir hastae açmaya yöelik ilk girişimleri başarısızlıkla souçlamıştır. Zira istasyoda var ola hizmet birimlerii mümkü olduğu kadar kısa zamada açılması ve kurumu Va a Osmalı makamlarıca da kabul görecek bir doktoru sürekli şehirde kalmak üzere heme gödermesi gerekliydi.bu koşullar sağlaamadığıda hastae açılması bir müddet ertelemişti Ermei olaylarıda sora Dr. Rayolds ve Dr. Grace Kimball bu olaylarda zarar göreler içi iki geçici hastae kurmuşlardır. Acak bu hastaeler Dr. Kimball ı ABD ye gitmesiyle kapamışlardır 80. Mayıs 1900 de Dr. Ussher Va da 12 yataklı, küçük ve koforsuz bir ameliyathaesi ola bir hastae açmıştır. Acak bu hastae de arta ihtiyaca cevap vermekte uzak kalmıştır. Bu edele Board misyoerleri yei bir hastae kurma girişimide bulumuşlardır Erdoğa, a.g.t., s Tozkopara, a.g.t., s Kapp, The Missio at Va..., s. 40; Neşe Tozkopara çalışmasıda ilk misyoer hastaesii 1898 de Va a gele Dr. Clarece D.Ussher tarafıda kurulduğuu ve 20 yataklı olduğuu yazmaktadır. Bkz. Tozkopara, a.g.t., s Kapp, The Missio at Va..., s AVİD, I I/2 (2013)

24 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Osmalı Devleti yöeticilerii Amerikalılara duyduğu sempatide faydalaarak 6 ayda gereke izileri alıabileceği düşüülmüş fakat zamaıda izi alıamamıştır. Hastae işaatı başladıkta kısa bir süre sora Valı doktor Fethi Bey izisiz hastae yapıldığı gerekçesiyle şikâyette buluuca İstabul da müfettiş gelmiş ve çatısı kapatılıp bitme aşamasıa gele işaat durdurulmuştur. Va Valisi 24 saat içide gerekli izi evrakları getirilmezse hastaei kapatılacağıı söyleyice Dr. Ussher, Amerika Elçiliği e telgraf çekmiştir. Amerika elçisii araya girmesi ile soru çözülmüştür 82. Yerel hükümeti egellemesie rağme 1903 yılıda kullaıma hazır hale gele bir hastae işa edilmiştir. Hastae 50 yataklıydı odalı ola bu hastae Ermeileri yoğu yaşadığı Acem Haço mahalleside kız ve erkek okullarıı heme yaıda işa edilmiştir 84. Hastaei masrafları ise bağışlar ve hastalarda alıa paralar ile karşılamaktaydı. Mali sıkıtılara rağme parası olmaya hastalara da ücretsiz hizmet verilmiştir 85. Hastae daha çok bağışlar sayeside ayakta durabilmiştir. Öreği ilk bağış 300 lira ile J. Redle Harris tarafıda yapılmıştır. Cambridge Üiversitesi de çalışa Prof. Redle Harris bu bağışıda başka, hastaeye kargoyla 8 hasta yatağı yollamıştır 86.İstabul da bulua ABCFM mali işler sorumlusu Va Hastaesi içi 100 Lira yollamıştır 87. Dr. Ussher hastaede bir yılda dışarıda gele hastaya tek başıa bakmıştır. Ussher ayı zamada kadar hastaya da yeride bakmıştır. Sağlık elemaıa ihtiyacı artması üzerie Va daki hastaede yılları arasıda Ermei asıllı hemşireler yetiştirilmiştir Tozkopara, a.g.t, s Kapp, The Missio at Va..., s Cevizliler, a.g.m.,s Kapp, The Missio at Va..., s Ussher&Kapp,.a.g.e., s Ussher&Kapp, a.g.e., s Kapp, The Missio at Va..., s. 41. AVİD, I I/2 (2013) 192

25 Abidi Temizer Kapp ı aılarıda verdiği bilgilere göre Va daki askerî kışlada 1905 yılıda baş göstere tifüs 89 hastalığıa yakalaa askerde ü ölmüştür. Başlagıçta diploması ilgili makamlarca kabul edilmeye Dr. Ussher e bu hastalık yüzüde çalışma izi verilmiştir. Dr. Ussher çalışma izi aldıkta sora yaıa gele 30 askeri tedavi etmeyi başarmıştır. Tedavi edile askerler Dr. Ussher i ifadesie göre, kedisie sevgi gösteriside buluurke, bazıları da İcil i alarak hastaede ayrılmışlardır. Va Valisi Tahsi Bey de Dr. Ussher e bu yardımlarıda dolayı teşekkür etmiştir 90. Birici Düya Savaşı da Osmalı Devleti Rusya ya savaş ila edice devlet Va da tam teşekküllü biraskeri hastae kurmayı gerekli görmüştür. Kurula hastaede 2 cerrah ve birkaç yardımcı persoel görev yapmıştır. Acak cerrahlarda biri sürekli hastae dışıda çalışmıştır. Ayrıca hastaede hemşire de yoktur. Hastae kısa sürede yaralılarla dolmuştur. Hastaede tek cerrahı olması ve hemşireleri olmaması edeiyle hastalara gerekli ilgi gösterilememiştir. Ayrıca hastaede gerekli hijyeik ortam sağlaamadığı gibi yeterli şekilde besleme de yapılamamıştır. 91 Biri Amerikalı diğeri Alma misyoeri ola Baya McLare ve Schwester Martha bu hastaede çalışmaya karar vermişlerdir. Yaralılar kısa sürede bu hastaeyi dolduruca Türk doktorları bazı yaralıları Amerika hastaesie gödermişlerdir 92. Ayrıca hastaede bir Arap ve bir Türk cerrah çalışmaya başlamıştır 93. Cephedeki savaşı şiddetlemesi Dr. Ussher i görev şartlarıı daha da ağırlaştırmıştır. Zira Ermei ve Türk doktorlar cepheye sevk edilmişlerdir. Va daki Türk hastaeside çalışa tek doktor sık sık Dr. Ussher de yardım istemekteydi. Türk doktor özellikle de bazı ameliyatları Amerika hastaeside yapılmasıı istemekteydi Ussher&Kapp, a.g.e. s.88;kapp, The Missio at Va..., s Kapp, The Missio at Va..., s Kapp, The Missio at Va..., s Kapp, The Missio at Va..., s Ussher&Kapp, a.g.e., s. 228; Grace H. Kapp, The Tragedy of Bitlis, Flemig H. Revell Compay, New York 1919, s Kapp, The Missio at Va..., s AVİD, I I/2 (2013)

26 Va da Amerika Board Misyoerlerii Faaliyetleri Ve Va Amerika Hastaesi Va Board misyo hastaesii e yoğu çalışma alaı salgı hastalıkları 95 tedavisiydi. Çükü şehirde içme suyu kayaklarıı dezefektasyou sağlaamamakta ve bu edele salgı hastalıklar özellikle, tifo hızla yayılmaktaydı. Tifoda sora çiçek hastalığı e sık görüle hastalıktır 96 ve sadece çocuklar arasıda değil yetişkiler arasıda da ölümlere ede olmaktaydı. Dr. Ussher kalsiyum sülfat kullaarak çiçek hastalığıı tedavi etmiş ve hastaede uygulaa 4 gülük karatiada da başarılı souçlar alımasıı sağlamıştır 97. Karatia uygulaması, Dr. Ussher i başarısıı arkasıda yata e öemli faktördür. Dr. Ussher hastaede bu hastalıklarda öleleri yataklarıı yaktırmıştı. Askerî kışlada da yaygı ola bu hastalıklara karşı Dr. Ussher yatak yakma uygulamasıı tekrarlamış ve asker barakalarıı %4 lük bakır sülfat solüsyou ile yıkamasıı sağlamıştır. Yatak yakma uygulaması başlagıçta garip karşılamıştır. Acak Dr. Ussher i hastalıkları yayılmasıı ölemesi amacıyla salgı hastalıklarda öleleri sağlıklı başka isalar tarafıda kullaılabilecek bütü şahsi eşyalarıı yakılması uygulamasıa ara verilmede devam edilmiştir. Aromatik sülfürik asit sıtma tedaviside kullaılmış ve çok kısa bir zamada Türk askerleri arasıda hastalığı yayılması ölemiştir 98. Va hastaesii hasta portföyü sadece Ermeilerde oluşmamaktaydı. Hastaede bütü Va halkı yararlaabilmiştir. Müslümalar da çocuklarıı tedavi ettirmek içi hastaeye getirmişlerdir. Amerika hastaeside tedavi göreleri sayısı her geçe gü artmıştır döemide dispaser 2071 ve hastae de 1668 yei hasta kaydetti. Hastaede yatılı olarak tedavi göre toplam hasta sayısı 95 Birici Düya Savaşı yıllarıda yaşaa salgı hastalıkları hakkıda detaylı bilgiler içi bkz. Hikmet Özdemir, Salgı Hastalıklarda Ölümler, Türk Tarih Kurumu Yayıları, Akara BOA, DH. MKT, Dosya No:1963, Gömlek No: 101,(25 Za. 1309/21 Hazira 1892); BOA, DH. MKT, Dosya No:197, Gömlek No: 50, (12 B. 1311/19 Ocak 1894); BOA, DH. MKT, Dosya No:520, Gömlek No: 56, (3 Ra. 1320/10 Hazira 1902); BOA, DH. MKT, Dosya No:718, Gömlek No: 21, (7 Ra. 1321/ 3 Hazira 1903). 97 Tozkopara, a.g.t., s Tozkopara, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013) 194

27 Abidi Temizer 261 di. Yıl içeriside hastaede gerçekleştirile ameliyat sayısı ise 151 oldu. Takip ede döemde de hasta sayısı öemli orada iiş ya da çıkış göstermedi 99. Dr. Ussher iyi eğitim almış ve gücel tedaviler hakkıda bilgi sahibi ola bir hekimdir. Medical Missioary Associatio of Turkey (Türkiye Tıbbî Misyoerler Birliği) i düzelediği pek çok tıp kogresie katılmış ve öğrediği yei uygulamaları Va da hayata geçirmiştir. Bu edele gereksiim duyulduğuda Müslümaları ya da Türk askerlerii rahatsızlıklarıda kedisie teşhis ve tedavi içi başvurulmaktaydı. Dr. Ussher i otopsi uygulaması başlagıçta hem misyoerlerde hem de Osmalı doktorlarıda ciddi tepkiler almıştır. Durum kurumu Bosto daki merkezie itikal ettiğide Dr. Ussher artık Va da çalışmak istemediğii ve Erzurum a gitmek arzusuda olduğuu bildirmiştir. Bu durum üzerie 29 Temmuz 1912 tarihide kurum Va a bir mektup yollayarak otopsi uygulamasıı doktoru şahsi tercihi olduğu, bu edele yer değiştirmesii mümkü olmadığı ve Dr. Ussher i sadece tıbbi hekim değil pek çok isa içi ruhaî bir hekim ve rehber olduğu belirtilmiştir. Ayrıca doktoru eşi ola Elizabeth Freema Borrows-Ussher i de so derece çalışka biri olması edeiyle Va da çok faydalı olduğu da ifade edilmiştir. 200 askeri tedavi gördüğü Türk Askeri Hastaesi de de ihtiyaç duyulduğuda Dr. Ussher periyodik olarak muayee ve tedavi hizmeti vermekteydi 100. Va misyo hastaeside hasta bakımı ve tedavisii yaı sıra sağlık alaıda başka hizmetler de verilmekteydi te Dr. Ussher i eğitim verdiği bir Kızılhaç İlkyardım Kursu Board hastaeside açılmış ve Ermeilere temel tıbbî bakım ve acil müdahale dersleri verilmiştir. Hastaedeki bütü uygulamalar kurumu İstabul ve Bosto daki merkezie düzeli olarak raporlar halide aktarılmaktaydı. Buu iki sebebi vardı: Kurumu bilgiledirmek ve ihtiyaç duyula persoel ve tıbbi malzemeyi kurumda istemek. Va istasyouda kurum yetkililerie iletile bu raporları ABCFM yayı orgaı ola Bulleti de yayılayarak daha fazla bağış toplamayı amaçlamaktaydılar. Misyoerler her 99 Yücel, a.g.t., s Kapp, The Tragedy..., s. 24; Tozkopara, a.g.t., s AVİD, I I/2 (2013)