Giriş. Romanya Türklerinin Tarihî Sosyo-Kültürel ve Edebî Durumuna Genel Bir Bakış

Transkript

1 Giriş Romanya Türklerinin Tarihî Sosyo-Kültürel ve Edebî Durumuna Genel Bir Bakış A. Romanya Türklerinin Tarihî ve Sosyo- Kültürel Durumu Balkanlar'ın biraz daha kuzeyinde kalan ve ismini Kuman asıllı Dobrotiç'ten aldığı tahmin edilen Dobruca, kilometrekaresi Romanya, 7780 kilometrekaresi de Bulgaristan sınırlan içinde kalan Tuna ile Karadeniz arasındaki bir bölgenin adıdır. Rumeli coğrafyasının parçalarından olan bu bölge kuzey ve batı Türklüğünün bir kesişim noktası olması bakımından da farklı bir özellik arz eder. 23 milyonluk nüfusu ve kilometrekarelik yüzölçümüyle Balkanlar'ın önemli ülkelerinden biri olan Romanya'nın nüfusunun yüzde 10'unu azınlıklar teşkil etmektedir. Bunların en büyüğünü kişiyle Macarlar oluşturmaktadır. Diğerleri ise sırasıyla Romanlar (Çingeneler ), Almanlar ( ), Ruslar, Ukraynalılar, Türkler ve Leh, Çek, Yunan gibi küçük azınlıklardır. Türklerin sayısı ise, 1992 nüfus sayımına göre 'dir. Bunların 'ü Rumeli, 'u ise Tatar Türkü'dür. Gayri resmi kaynaklara göre, bu sayı 70 ile 100 bin arasında değişmektedir. Romanya Türklerinin çoğu, Dobruca bölgesindeki Köstence (Constanta), Mecidiye (Medgidie), Tulça (Tulçea) gibi şehirlerde yaşamaktadır. Ayrıca Kılıraş (Calaraşi), Oltenia, Braile, Galat, Bükreş gibi illerde de Türk azınlığa rastlanmaktadır. Bunlar ise ancak yüzde 3 gibi küçük bir oran teşkil etmekte; Türklerin yüzde 85'i Köstence, yüzde 12'si ise Tulça'da yaşamaktadır. Romanya'da Tatar ve Rumeli Türklerinin yanında az sayıda Ortodoks Türklerden olan Gagavuz Türk- lerine de rastlanmaktadır. Bugünkü Dobruca Türklüğünün çok eskilere uzanan tarihî bir geçmişi vardır. Düz, verimli ve sulak bir yer olması sebebiyle tarih boyunca birçok Türk kavminin yerleşim merkezi olan Dobruca bölgesinin, dörtbuçuk asra yakın bir süre devam eden Osmanlı idaresiyle bir Türk yurdu hâline geldiği devrin kaynaklarında belirtilmektedir. Bugün, gerek Osmanlı, gerekse Osmanlı öncesine ait birçok eserle, çeşitli yer adları (II. Dünya Savaşı'na kadar yüzlercesi değiştirilmekle birlikte) hâla varlığını korumaktadır. 13. yüzyıla kadar, hep kuzeyden gelen Türklerin akınlarına sahne olan Karpat-Tuna bölgesinde, ilk olarak M.Ö yıllarında, proto- Türkler'den kabul edilen İskitler (Sciti) görülür. Bunlar, Romenlerin ataları kabul edilen Traklarla temas kurarak Mangalya (ki bu ad îskitlerden kalmıştır) civarında bazı Romen aşiretlerini idaresi altına alırlar. İskitleri, sırasıyla M.Ö. 375 yıllarında Batı Hun Türkleri (80 yıl); M. VI. yüzyılda Orta Asya'dan (Deşt-i Kıpçak) gelerek İstanbul'u bile kuşatacak kadar ilerleyen Avar Türkleri; M. VII. yüzyılda da Bulgar Türkleri ( ) takip eder. 9. ve 10. asırlarda Karpat-Tuna bölgesinde oluştuğu kabul edilen Romen ulusu, 9. yüzyılın sonlarına doğru ise Peçenek Türklerinin istilasına uğrar. Bizans'ı da kendilerine dahil eden Peçenek Türkleri, Avarlar'dan sonra İstanbul'u ikinci defa kuşatırlarsa da fethedemezler. On üç boydan oluşan bu Türklerin biri de, bugünkü Gagavuz Türkleri'nin aslını oluşturan Oğuz/Uz'lardır. Brail ve Tulça'da, Peçenek ve Oğuz/Uz Türklerinden kalan bazı yer adlanna rastlanmaktadır.

2 Peçenekler, XI. yüzyılın ortalarında (1057) Kuman Türklerine mağlup olurlar. Kumanlar, bu yörede iki asra yakın hüküm sürdükten sonra Katolikliği kabul ederler yılındaki Malazgirt Meydan Muharebesi'nde, Bizans Ordusu'nun önemli bir kısmını oluşturan Peçenek ve Oğuz/Uz Türklerinin; kendi dillerini konuşan soydaşlarını görünce, onların saflarına geçerek, savaşın kaderini değiştirdikleri bilinen tarihî bir gerçektir. 1241'de kısa bir süre devam eden Moğol akınları, buradaki Türklerin, daha güneye inmelerine sebep olur. 13. asırda, bu bölgede güneyden gelen Türkler görülmeye başlar. M 'te, Konya Selçuklu Sultanı İzzettin Keykavus ve amcası Sarı Saltuk önderliğindeki Selçuklu Türkleri, Babadağ civarındaki Kavurna ülkesi adı verilen bir bölgeye yerleşirler. Bunlar, San Saltuk'un ölümünden sonra Bizans'ın zorlamasıyla Hristiyanlığa geçerler. Dobruca adının da bu devletin başına geçen Kuman asıllı Dobrotiç'ten geldiği tahmin edilmektedir. Türk tarihçileri, bu asırdan itibaren bu bölgeden Dobruca yurdu olarak bahsetmişlerdir. 13. yüzyılın ortalarından 14. yüzyılın son larına kadar ise, Altmordu Devleti'nin sınırlarının Tuna'ya kadar genişlemesi üzerine; Kıpçak Bozkırlan'ndaki Tatar Türkleri'nden bir kısmı, Dob ruca Bölgesi'ne gelip yerleşirler. 14. yüzyılda, aydmoğulları Beyliği'nin Dob ruca bölgesine yaptığı birkaç saldırıdan sonra, Balkanlar'da asırlar sürecek yeni bir dönem başlar. 1391'de, Osmanlılar'a vergi vermeyi kabul eden Eflak (Valahya), Yıldırım Bayezit'in 1397deki Niğbolu zaferinden sonra ise, kesin olarak Osmanlı ha kimiyetine geçer. Boğdan ise II. Bayezıt'm, 1484'te Kili (Kilia) ve Akkirman'ı fethinden sonra Os manlılar'a bağlanır. Osmanlılar, Rumeli'ye ayak bastıklarında, buradaki Kuman, Peçenek, Oğuz Türkleri'yle karşılaşırlar. Bunlar, Osmanhlar'ın Rumeli'deki ilerleyişlerinde ve bölgede uzun süre kalabilmelerinde önemli bir rol oynamıştır. Eflak ve Boğdan, Osmanlılar'a bağlandıktan sonra önemli hak ve ayrıcalıklara sahip özerk bir prenslik olarak yöneltilmiştir. Bunlarda, Osmanlı Kanunları tatbik edilmemiş beylerbeyi ve kadı da gönderilmemiştir. Fakat bölgede hudut kaleleriyle, askeri teşkilat bulundurulmuştur. II. Beyazıt, Dobruca'yı fethettikten sonra Karadeniz'in kuzeyinden çağırdığı Tatarlarla, Anadolu'dan getirdiği çoğu konar-göçer (yörük) olan Türkleri Dobruca'ya yerleştirir. 1783'te Kınm'm Ruslara bağlanmasından sonra binlerce Kırım Türkü Dobruca'ya göç eder Osmanh-Rus savaşından sonra Romanya bağımsızlığını kazanır. Bu tarihten sonra Dobruca Türkleri akın akın "Ak Topraklar" dedikleri Anadolu'ya göç etmeye başlarlar. Göçler 1910'a kadar yoğun bir şekilde devam eder. Bundan sonra yıllarında yapılan göçlerle Dobruca, Türkler tarafından adeta boşaltılır 'te başlayan komünizm döneminde de, bilhassa varlıklı ve aydın kişilere karşı yapılan baskılar sonucu bir kısım Türk Anadolu'ya göç eder. Bütün bu göçlere karşılık 1920'lerde 250 bin civarında olan Türk nüfus, azala azala bugünkü sayıya düşmüştür. (Romanya Türklerinin tarihi için Bkz. Cemil, 1981:1503; Ekrem, 1934; Guboğlu, 1981: ; Togan 1943:1-3 Ülküsal, 1987; Gökbilgin, 1957.) Görüldüğü gibi, Dobruca birçok Türk boyunun uğrak yeri olmuş; bunların bir kısmı Hristiyanlığı kabul ederek Romenlere karışıp gitmişler; bir kısmı da kendi aralarında karışarak varlıklarını devam ettirmişlerdir. Romen ulusunun oluşumunda, eski Türk kavimlerinin önemli rol oynadığı kaynaklarda belirtilmektedir. Romenler arasında bugün bile varlığını koruyan birçok Türkçe isim bunun canlı bir göstergesidir. Macarların yoğun olarak yaşadığı Sibiu ehrinde "Çangıy" ve "Sakuy"lar denilen ve kendi aralarında eski bir Türkçe konuşan topluluğun, Katolikliği kabul eden ve zamanla Macarlaşan Kuman Türkleri olduğu tahmin edilmektedir. Tatar Türkleri kendilerini Tat, Keriç-Çongar ve Nogay olmak üzere üçe ayırmaktadır. Bahçesaray civarından gelen ve şiveleri Anadolu Türkçesi'ne yakın olanlara Tat; Dobruca'ya ilk yerleşen, şiveleri Kuzey Türkçesi ne benzeyenlere Nogay; 1860'lardan sonra gelen ve Dobruca'daki Kırım Türklerinin çoğunluğunu teşkil edenlere ise Keriç-Çongar denilmektedir. Evlâd-ı fatihan dediğimiz Türkler ise, tipik bir Rumeli Türkçesi konuşmaktadırlar. Bunların yanında, Türkçe'yi canlı bir şekilde yaşatan ve millet adı verilen Çingeneler de vardır. Bunlar, Osmanlılar döneminde Islamiyeti kabul ederek Türkçe'yi öğrenen bir topluluk olmalıdır. Romanya'nın birliğine ve bütünlüğüne sadık, problemsiz bir azınlık olarak varlıklarını sürdüren Türkler; kurduğu birliklerle kendilerine tanınan anayasal haklardan yararlanmaya çalışmaktadır. Komünizm öncesinde de birçok cemiyete sahip olan Türkler, sosyalist rejimin devrilmesinden sonra 'da "Romanya Demokrat Türk Müslüman Birliği"ni kurarlar. Bu birliktelik ne

3 yazık ki kısa bir süre sonra; birliğin Romanya Türkleri'nin Demokratik Birliği (Uniunea Democrata Turca Din Romanıa) ve (Uniunea Democratea Tatarilor Turk-Musulman Din Romanıa) Romanya Tatar-Türk Müslümanlarının Demokrat Birliği olarak ikiye ayrılmasıyla bozulur. Bu iki topluluk, girişimler sonucu 'te Türk-Tatar Birlikleri Federasyonu altında birleşmişlerdir; fakat bunun kağıt üzerinde kaldığı görülmektedir. Romanya'da, millî azınlıkların birlikleri bir siyasî parti statüsünde kabul edilmekte ve birer milletvekilleriyle mecliste temsil edilmektedirler. Bu birliklere, Romen hükümeti tarafından önemli miktarda ödenek ayrılmaktadır. îki topluluk arasındaki bu ayrılık, işinde gücünde olan ve birbirleriyle kaynaşmış durumda olan iki halkı ilgilendirmemekte, kendilerine sorulduğunda Türk ve Tatar'dan ziyade "Müslümanım" diye cevap vermektedirler. Romanya'daki Türk azınlığın dinî işleri, Romen makamları tarafından atanan müftü tarafından yürütülmektedir. Müftülük, camilere din adamlarının görevlendirilmesi ve diğer dini konularda Müslümanların ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmaktadır. Romanya'da yüzlerce camiden, bugün kalanların sayısı sadece 70'tir. Bunların da pekçoğu sadece cuma ve bayram namazlarında açılmakta ve ihtiyacı karşılayacak yeterince de din adamı bulunmamaktadır. Yeni dönemde, Diyanet Vakfı ve gönüllü kuruluşlar tarafından gönderilen din görevlileriyle dinî hayatta belirgin bir canlanma görülmektedir. Bugün, yaşı ellinin üzerinde olan soydaşlarımız kendi kültürel değerlerini korumakla birlikte, yeni yetişenlerin dil, din, örf ve adetleriyle bağlan oldukça zayıflamış, hatta kopmuş durumdadır. Görüştüğümüz insanlardan duyduğumuz, eski sistem 30 yıl daha devam etseydi; Romanya'da Türk kalmayacaktı sözü, bu acı gerçeği ifade etmektedir. Yeni dönemde ise Rumeli ve Tatar Türkleri, tarih, kültür ve kimlikleriyle aralarına çekilen perdeleri aralayıp, çıkardıkları gazeteler, düzenledikleri toplantılarla kendilerini taramaya ve tanıtmaya çalışmaktadırlar. Türk azınlık iki gazeteye sahiptir. Bunlardan biri, yeni dönemde çıkmaya başlayan Karadeniz; diğeri de 1995 yılında yayın hayatına atılan ve Türk Birliği'nin yayın organı olan Hafcses'tir. Aylık olan fakat düzenli olarak çıkamayan bu gazetelerin finansmanı Romen Hükümeti tarafından karşılanmaktadır. Bunların yanında Türk azınlığın sanat, kültür, araştırma yazılarını içeren ve eski dö- nemde yayımlanmaya başlayan Renkler adlı derginin de 4. sayısı çıkmış durumdadır. Soydaş yazarlarımızın edebî-bilimsel eserleri de, Kriterion Yayınevi tarafından basılmaktadır Bu seride çıkan birçok değerli çalışma vardır. Yukarıdaki yazılı yayınların yanında, Türk ve Tatar azınlığı, Köstence Radyosu'nda haftada birer saat yayın yapmakta ve belirli günlerde de Romen televizyonlarında kendileriyle ilgili programlar yayımlamaktadırlar. Yeni dönemde, unutulmaya yüz tutan âdetlerini yeniden canlandırma konusunda epeyce gayret sarfeden Türkler, düzenli olarak Tatar güreşleri, nevruz, tepreş ve hıdırellez kutlamaları tertip etmektedirler. Türkiye'den giden, folklor, tiyatro, müzik toplulukları da onların kültür hayatına yeni bir renk ve canlılık katmaktadır. Bunların yanında, yeni dönemde Türk azınlığı Romen Kültür Bakanlığı'nın katkılarıyla birçok millî ve milletlerarası sempozyumlar gerçekleştirmektedirler. Türk azınlığın eğitimi, Türkiye Cumhuriyeti' nin katkılarına rağmen istenilen duruma gelememiştir. Yeni dönemde, Türk dili eğitimi başlatılmakla birlikte, soydaşlarımız kendi eğitim ağlarını kuramamışlardır. Halbuki Türkler'e ait okulların, çok eskilere uzanan bir geçmişi vardır. Gerek Osmanlı, gerekse krallık döneminde Köstence, Mecidiye, Babadağ, Tulça gibi büyük merkezlerdeki medreseler ve rüştiyelerin yanında birçok köy ve kasabada da "mekteb-i sıbyan'lar faaliyet göstermekteydiler. Bunlar kapana kapana I. Dünya Savaşı'ndan sonra, biri hariç, hiç kalmamıştır. Ayakta kalan bu tek okul da, 1837'de II. Sultan Mahmut tarafından yaptırılan, göçler sonucu 1901'de Babadağı'ndan Mecidiye'ye nakledilen "Seminaru'l-Müslüman"dır. Bu okulun giderleri, 1683 Viyana Kuşatması'nda büyük kahramanlıklar göstermiş olan Gazi Ali Paşa'nın sekiz bin hektarlık vakıf gelirlerinden karşılanırken; vakfın Romenler tarafından devletleştirilmesinden sonra masraflar Romen hükümeti tarafından üstlenilmiştir. Verdiği mezunlarla Türk azınlığın öğretmen ve din adamı ihtiyacını karşılayan bu okul, aksamalarla 1967ye kadar devam etmiştir. Sosyalist rejim döneminde ise, Türk okulları ve eğitimi birkaç defa değişikliğe uğrar. Azınlıklara iki saat ana dilini okutmak serbest bırakılır. Fakat Sovyetler'de uygulanan "milletleri türlü kabile ve boylara bölme siyaseti"nin gereği; Tatar ve Anadolu asıllı Türklerin okulları ve kitapları ayrılmış; Tatar Türkleri, Kazan'da Kril alfabesiyle basılan Tatar Türkçesiyle yazılan okul kitaplarını

4 okumaya zorlanmıştır. Bu dönemi yaşayanlar, haklı olarak bu kitapları anlayamadıklarını ifade etmişlerdir. Bugünkü, iki topluluk arasındaki ayrılığın kaynağını buralarda aramak gerekir. 1957de ise, gerek Türkiye, gerekse Tatar Türkçesi'yle ders okutulamayacağı söylenerek bütün okullar kapatılmıştır. 1990'a kadar süren bu dönemde, bir ara ana dille eğitim için izin verilirse de, çeşitli güçlükler sebebiyle Türk azınlığın bu kararı uygulaması mümkün olmamıştır. Sosyalist rejimin devrilmesinden sonra, Türk diliyle eğitimi yeniden başlatmak için Romen Eğitim ve Bilim Bakanlığı içinde bir müfettişlik kurulur. Türk hükümetinin yardımıyla kırk kişilik soydaş öğretmen grubu Ankara'da bir aylık kursa alınarak 'da Türk-Tatar çocuklarına Türkçe eğitimi verilmeye başlanır. Dersler ilkokulda 4, ortaokul ve lisede ise 3 saattir. Yeni dönemde, öğretmen ihtiyacını karşılamak üzere Köstence Pedagoji Koleji, Bükreş ve Köstence Üniversitesi'ndeki Türkçe bölümlerine öğrenci alınmaya başlanmıştır. Macar, Alman hatta sayı olarak Türklerden daha az olan Ukrainan, Sırp, Bulgar, Çek, Hırvat gibi azınlıkların birçok okulu olmasına karşılık; Türk azınlığa ait, Türk ve Romen Devletleri'nin ikili anlaşmasıyla kurulan Mecidiye'deki Mustafa Kemal Atatürk İlahiyat ve Pedagoji Lisesi'yle birkaç anaokulunun dışında başka okul yoktur. Mecidiye'deki okulun dışında, özel vakıflar tarafından Köstence ve Bükreş'te iki lise ve bir ilkokul açılmıştır. Aynı şekilde Romen yasalarına göre zorunlu hâle getirilen din dersleri de boş geçmekte veya öğrenciler Romen din adamlarının derslerine girmektedir. Son zamanlarda, mevcut öğretmenlerden yararlanarak bu açığın çok az bir kısmı kapatılmıştır. (Türk azınlığın eğitimi için bkz. Ekrem, 1992 : ; Ülküsal, 1987 : ; Kyuchukov, 1994:74-78.) Eski bir Türk yurdu olan Dobruca'da, asırlarca devam eden Türk hakimiyeti, ardında büyük bir tarihî miras bırakmıştır. Arkeolojik, tarihî birçok eser bugün Romen müzelerini doldurmaktadır. Yüzlerce camiden bugün 70 kadarı kalmıştır. Yeni dönemde bunların pekçoğu tamir edilerek ibadete açılmıştır. Babadağ, Mecidiye, Köstence, Tulça, Çernovoda gibi yerlerde Osmanlılar'dan kalan büyük camiler, bugün de müslüman ağzınlığa hizmet vermektedir. Bunların en eskisi olan, 15. yüzyıldan kalma Gazi Ali Paşa (Babadağ) Camii ve türbesi ise oldukça harap bir hâldedir. İki ülke arasında 'te imzalanan bir protokolle, bu eser- lerin ve Sarı Saltuk Türbesi'nin aslına uygun bir şekilde Türkiye tarafından restore edilmesi kararlaştırılmıştır. Bunların yanında, Mecidiye'deki eski seminer binası da aslına uygun bir şekilde restore edilmeyi beklemektedir. Yukarıda görüldüğü gibi, Romanya Türkleri, içinde yaşadıkları ülkenin birliğine ve bütünlüğüne bağlı, problemsiz Romen vatandaşları olarak hayatlarını sürdürmekte ve oldukça uzun bir geçmişi olan Türk-Romen münasebetlerinde bir köprü görevi görmektedirler. Bugün de her alanda iki ülke arasındaki yakın münasebetler devam etmekte ve Romanya'da 4.000'e yakın işadamı faaliyet göstermektedir. B. Romanya Türklerinin Edebiyatı Rumeli topraklan, Osmanlılar tarafından fethedildikten sonra Türk Edebiyatının serpilip geliştiği çok önemli vatan parçalarından biri olmuştur. Âşık Çelebi'den Yahya Kemal'e kadar, edebiyatımızın önde gelen birçok şair ve yazarı bu topraklarda yetişmiştir. Şuarâ tezkirelerindeki 3180 şairden 525'i yani her beş şairden birinin Rumeli doğumlu olması, bu bölgenin kültür tarihimiz bakımından önemini bariz bir şekilde göstermektedir (İsen, 1997: ). Ayrıca Anadolu sahasında yetişen birçok önemli şahsiyet de, bu yörelerdeki görevleri süresinde bölgenin kültürel hayatına canlılık kazandırmışlardır. Dobruca'run demografik yapısı, Kuzey ve Güney Türklüğünün bir temas ve kesişme noktası olması sebebiyle çeşitlilik göstermektedir. Aynı kökten gelen ve aynı ana dilin farklı lehçe ve şivelerini konuşan bir Türk boylan, dört asırlık Osmanlı idaresi sırasında birbirleriyle iyici kaynaşmışlardır. Sözlü Edebiyat Osmanlılar döneminde Dobruca'da yaşayan Türklerin eğitim düzeyinin diğer azınlıklara göre oldukça yüksek olduğu kaynaklarda belirtilmekle birlikte; buraya yerleşenlerin uzun süre göçebe hayatı yaşamaları, yerleşik hayata geçenlerin de köylerde tanm ve hayvancılıkla meşgul olmaları sebebiyle, yazılı edebiyat 19. yüzyılın sonlarında başlayabilmiştir. Romanya Türkleri, bu tarihe kadar ideal, inanç ve geleneklerini, destan, mani, çın, türkü ve atasözü vs. gibi anonim ürünlerde yaşatmışlardır. Dobruca'ya büyük kitleler hâlinde göç eden Türk boylan, örf ve adetleriyle birlikte zengin bir

5 folklor hazinesini de beraberinde getirmişlerdir. Bunlar, zaman içerisinde gerek Romen kültüründen, gerekse birbirlerinden etkilenerek gelişmiş ve bölgeye has zengin bir folklor ortaya çıkmıştır. Mehmet Ali Ekrem, Romanya Türkleri folklorunu; Dobruca'da doğan Türk folkloru, Anadolu'da doğan ve Dobruca da değişen Türk folkloru, Kırım ve Bucak yoluyla gelen Kuzey Türkleri folkloru, Rumeli'de çıkan ve mahalli şartlara göre bazı farklılıklar gösteren folklor, değişik devirlerde çeşitli şairlerin kaleminden çıkan ve halk arasında şifahi olarak yaşayan folklor olmak üzere beş gruba ayırır (Ekrem, 1981:9). Romanya Türkleri arasında, bütün Türk dünyasında bilinen Köroğlu Destanı, Arzu ile Kamber, T ahir ile Zühre, Yusuf u Züleyha ve Tepegöz gibi hikâyeler ve Nasreddin Hoca fıkraları canlı bir şekilde yaşamaktadır. Bu bölgede, mani, türkü, destan, atasözü gibi anonim halk edebiyatı ürünlerinin yanında kuzeyden gelen Türklere has "çm" gibi türlere de rastlanmaktadır. Güneyden gelen Türklerin folklor ürünlerinden seçmeler, Mehmet Ali Ekrem tarafından Bülbül Sesi adıyla yayımlanmıştır (Ekrem, 1981). Eserde, türkü, oyun, mani, destan, ninni, bilmece, masal, fıkra ve atasözü gibi anonim halk edebiyatı ürünlerinden örnekler verilmiştir. Bunların birçoğu Anadolu Türkleri arasında da yaşamaktadır. Rumeli Türklerinin doğum, evlilik ve ölümle ilgili adetleri ise M. Naci Önal tarafından derlenerek yayımlanmıştır (Önal, 1997). Oğuz Türklerine ait destanların bir kısmı, Dobruca'nm çeşitli bölgelerinde ortaya çıkan olayları (Başpınar Destanı, Bir Kız Destanı, Ramazan Destanı, Beni Aldattılar vs.); bazıları da Türk tarihiyle ilgili konuları (Osman Paşa, Köroğlu, İnönü Dağlarında, Milli Kurtuluş Destanı vs.) anlatır. Dobruca folklorunda, Rumeli türkülerinin ise ayrı bir yeri vardır. Dobruca'ya kuzeyden gelen Türklerin folklor ürünleri, Ahmet Naci C. Ali ve Enver Mahmut (bkz. Bibi.) tarafından yayımlanmıştır. Bunlar cır (türkü), mâne (mani), çın (şm), elem-kargış, şappaz-takmak (tekerleme), tapmaca (bilmece), miyt (beyit), atalar sözü, masal, hikâye, efsane, destan, bozlav (Nogay köylerinde ölenin ardından söylenilen şiir), suvsale (kefene sarılan ölü için söylenilen ilahiler) gibi türlerden oluşmaktadır. Düğünlerde, bayramlarda genç kızlar ve delikanlıların irticalen karşılıklı olarak söyledikleri çınlar, Kırım folklorunun en değerli kısmıdır ve Romanya'daki Kırım Tatarları arasında da çok yaygındır. "Mâne" söyleme adeti ise, bilhassa Yalıboyu Tatarları (Tatlar) arasında görülür. Başkurt-Tatar, Nogay, Kırım, Kazak gibi kıp- çak Türkleri arasında yaygın olan kahramanlık destanlarının, Dobruca Tatarları arasında da varyantlarına rastlanmaktadır. Bu destanlar, asırlarda Altmordu devletinin çökmeye başlamasından sonra, Astrahan, Kazan, Kasım Hanlıklarının kurulmasına kadarki, Tuna ve İrtiş ırmakları arasında geçen olayları anlatır (Mahmut, 1987:172). Bunlar, Ediğe Batır, Şorabatır, Koblandı Batır, Kıylap Batır, Aysıl Ulı Amet Batır, Bozcigit, Adil Sultan vs. gibi destanlardır. Yazılı Edebiyat Bugünkü bilgilerimize göre, Romanya Türklerinin yazılı edebiyatı 19. asrın sonlarında başlamıştır. Osmanlı döneminde, Dobruca'da Rumeli coğrafyasının diğer şehirlerinde olduğu gibi bir edebî muhitin oluşmadığı görülmektedir. Bunda da, buradaki Türklerin göçebe olarak yaşamaları ve Eflak ve Boğdan'm özerk prenslikler olarak yönetilmesinin etkisi büyüktür. Kaynaklarda, Tuna vilayetinden veya Dobruca'dan olduğu söylenilen birkaç şaire rastlanılmakla birlikte, bunların hayatı hakkında elimizde yeterli bir bilgi yoktur. 17. Yüzyıl Bektaşî şairlerinden olan ve Dobruca ozanı olarak tanınan Kazak Abdal'ın Romanya Türklerinden olduğu tahmin edilmektedir. Aynı şekilde 17. asır saz şairlerinden Kul Mehmet ve Öksüz Âşık'ın da Tuna civarında yetişip büyüdüğü söylenilmektedir. Tezkirelerde ise, Dobrucalı olarak, sadece Helakî (16. yy.) mahlaslı bir divan şairinden bahsedilmektedir. Bunların yanında, Anadolu sahasında yetişen Türk Edebiyatı'nın bazı tanınmış isimleri çeşitli vesilelerle bir süre Romanya'da bulunmuşlardır. Simavna Kadısıoğlu Bedrettin (Ö. 142O), Taşlıcah Yahya Bey (16. yy.), Tokatlı Kânî (Ö. 1791), A. Vefik Paşa (Ö. 1891), Ahmet Rasim (Ö. 1932), Hamdullah Suphi Tanrıöver (Ö. 1966) gibi. Bunlardan Ulah beyi Alexandre'nin kâtipliğini yapan Kânî'nin, Bükreş'te bulunduğu sırada tutulduğu bir Romen dilberinin, kendisine Hristiyan olmasını teklif etmesi üzerine söylediği, "Kırk yıllık Kânî olur mu yani" mısraı bir atasözü gibi dillerde dolaşmaktadır. I. Dünya Savaşı sırasında harp muhabiri olarak Romanya'da bulunan Ahmet Rasim de anılarını Romanya Mektupları (İst. 1916) adıyla yayımlamıştır. Romanya Türklerinin yazılı edebiyatının başlamasında, İbrahim Temo'nun önemli katkıları olmuştur. İttihatçılardan olan Arnavut asıllı Temo, istibdat rejiminin baskısından kurtulmak amacıyla Mecidiye'ye yerleşmiş ve burada çeşitli fa-

6 aliyetlerde bulunmuştur. Bu çalışmalar, Dobruca Türklerinin millî duygularının uyanışında önemli bir rol oynamıştır (Ülküsal, 1982:161). Temo, burada Türklerin ileri gelenleriyle yakın ilişkiler kurmuş ve onları istibdat rejimine karşı mücadeleye ortak etmeye çalışmıştır. Onun bu çabalarına, buraya kaçan diğer Jön Türkler de yardımcı olmuş ve birlikte Köstence'de, İttihat ve Terakki'nin Balkanlar şubesini kurmuşlardır. Bunlara, İstanbul'da eğitim gören Mehmet Niyazi gibi gençlerin katılımasıyla, Dobruca'da yeni bir hava esmeye başlamıştır. Paris, Cenevre, İstanbul gibi merkezlerden getirilen kitaplar ve gazeteler Romanya Türklerine dağıtılırken, bir taraftan da bu bölgedeki ilk Türk gazeteleri yayımlanmaya başlamıştır. Bu dönemde, Dobruca'da, Dobruca Sodası, Işık, Haksöz, Hasret, Sadakat, Şark, Sadayı Millet, Dobruca, Teşvik, Mektep ve Aile, Hayat, Tan, Kumanya, Haber, Tuna, Emel, Çardak, Bora vs. gibi otuza yakın gazete ve dergi çıkmıştır (Edip, 1992 : ). Ayrıca gerek bunlar, gerekse kurulan cemiyet ve dernekler, Dobruca'da canlı bir kültürel muhitin oluşmasına sebep oluşmuştur. Bu çalışmalar, Dobruca Türkleri arasında milliyetçilik tohumlarını da yeşertmiştir. Bütün bu çalışmaların amacı, maarif ve terakki yani Dobruca Türkleri arasında bir zihniyet ve medeniyet değişimini gerçekleştirmekti. Halifeliğe ve padişaha sadakatle bağlı olan Dobruca Türkleri, önceleri İttihatçıların başkaldırışını üzüntüyle seyrederlerken, Meşrutiyet'in ilanından sonra (1908) yine devlete sadakatlerinden yeni rejimin yanında olmuşlardır (Ülküsal, 1987 :162). Bu kültürel canlılık, edebî eserleri de beraberinde getirmiş ve Dobruca Türkleri Edebiyatının ilk temsilcileri bu yayın organlarında boy göstermeye başlamıştır. Bunlardan ilki Mehmet Niyazi'dir. Bunlara geçmeden önce, Dobruca Türkleri Edebiyatı'nın dönemleri hakkında kısaca bilgi vermek yerinde olacaktır: a) Osmanlı Dönemi ( ) : Yaklaşık dört asırlık bu süre, yukarıda belirttiğimiz birkaç ismin dışında önemli şahsiyetlerin yetişmediği sözlü ede biyat dönemidir. b) Krallık Dönemi ( ) : Türklerin kit leler hâlinde Anadolu'ya göç etmeye başladıkları bu dönemde, yukarıda belirtilen gazete ve der gilerde Romanya Türkleri Edebiyatı'nın ilk ürün leri görülmeye başlar. Mehmet Niyazi, İsmail Ziyaeddin, İsa Yusuf Halim, bu yayın organlarında imzaları görülen yazarlardandır. c) Sosyalist Rejim Dönemi ( ) : Dob ruca Türkleri Edebiyatı, oldukça faal geçen bir dönemden sonra bu dönemde bir ölüm sessizliğine bürünür. Bütün gazeteler ve dergiler kapanır. Baş langıçta, okullarda Türkçe derslere izin verilir. Tür kiye Türkçesinin yanında, Tatar Türkçesiyle de ki taplar bastırılarak Tatarca eğitim başlatılır. Mehmet Niyazi ekolünden yetişen sanatkârlar, bu ders ki taplarında eserlerini yayımlama imkânı bulurlar. Bu durum 1960'lara kadar devam eder. Bu tarihte, diğer azınlıklarla birlikte Türk okulları kapatılır ve Türkçe eğitim yasaklanır. Bu dönemde yetişen bazı soydaş yazarlar, Romence yazdıkları hikâye ve şi irlerini, Romen edebiyat dergilerinde yayımlarlar. Cemal Acıamet, Atilla Emin, Fatma Sadık gibi. Ay rıca Nevzat Yusuf, A. Baubec ve diğer Romen asıllı Türkologlar Türk edebiyatıyla ilgili antolojiler ve genellikle sosyalist yazarlardan yaptıkları roman, hikâye çevirilerini yayımlarlar (Horata, 1997:396). Bu dönemin sonlarına doğru, Türkçe yazmaya mü saade edilir ve Türk azınlık, 1987'de Renkler adlı bir sanat-edebiyat dergisi çıkarmaya ve folklor der lemelerini yayımlamaya başlar. Dergide çıkan hikâye ve şiirler incelendiğinde, "güdümlü" bir ede biyatın izleri görülmemektedir. d) 1990 Sonrası Dönem: Bu dönemde Türkçe eğitime yeniden müsaade edilir. Türk azınlık, si yasi birliklerini kurar ve Renkler'in yanında Ka radeniz ve Hakses gazetelerini çıkarmaya ve soydaş yazarların şiir, hikâye ve araştırmalarını ya yımlamaya başlarlar. Sonuç olarak, Rumeli coğrafyasının diğer parçaları kadar olmamakla birlikte, Kuzey ve Güney Türklüğünün bir temas yeri olan Dobruca bölgesi de, Türkçenin soluklandığı yerlerden biridir. Asırlarca, gönlündekileri sözlü olarak yaşatan, 19. asırdan itibaren yazılı edebiyatlarının ilk temsilcilerini yetiştiren bu Türkler, yaklaşık yarım asırlık bir suskunluk döneminden sonra dillerini ve unutulmaya yüz tutan geleneklerini yeniden canlandırma çabası içine girmişlerdir. Şu an eser vermeye çalışan insanların yetişme dönemi bu yasaklı yıllara rastlar. Dilimiz ve edebiyatımızla ilgili eserlerden mahrum bir şekilde, annelerinden, babalarından öğrendikleri bir dille "dil"deklerini dile getirmeye çalışan soydaşlarımızın, ortaya koydukları eserlerinde gerek dil, gerekse içerik bakımından tatmin edici bir seviye görülmemekle birlikte; bunların eski bir Türk yurdu olan Dobruca topraklarında Türkçeyi ve Türklüğü yaşatmaya çalışmaları bakımından değerinin inkâr edilmemesi gerektiğini düşünüyoruz.

7