Türkiye de Cumhuriyet le birlikte yeni bir din-devlet ilişkisi modeli kurulmuştur.

Transkript

1 DOSYA türkiye de din politikaları ve eğitime etkileri Cumhuriyet in İlk Yıllarındaki Din Politikalarının Şifresi Ahmet Faruk KILIÇ* Türkiye de Cumhuriyet le birlikte yeni bir din-devlet ilişkisi modeli kurulmuştur. Bu modelin kurulması hiç de kolay olmamıştır. Bir tarafta geleneksel yapı, diğer tarafta modernleşme çabaları bu modele damgasını vurmuştur. Cumhuriyet in ilk yıllarındaki din politikalarının en önemli yönlerinden birisi de bu politikaların yönetici seçkinlere göre değişmesi olmuştur. Özellikle uygulamalarda kökten batıcı seçkinlerle muhafazakâr ve liberal batıcı seçkinlerin din politikaları büyük farklılıklar göstermiştir. Bir toplumda uygulanan din politikaları arasında uçurumlar oluşması, hiç de sağlıklı bir durum değildir. >> Bu durum gerek din, gerekse din mensupları açısından büyük olumsuzluklar oluşturmuştur. Türkiye de yönetici seçkin zümrelerinin siyasi rakiplerini diskalifiye etmek ya da yıpratmak için dini kullanmaları büyük sosyal problemlere yol açmıştır. Bunların etkileri günümüze de yansımaktadır. Aynı hatalara düşmemek için Cumhuriyet in ilk yıllarındaki din politikalarına yönetici seçkinler açısından kısa bir göz atmanın faydalı olacağını düşünüyoruz. Siyaset Kurumunun Dini Yönetmesi Din politikaları kavramı, daha çok modern toplumlarda siyaset kurumunun din kurumu üzerindeki tasarruflarını ifade etmektedir. Bu toplumlarda siyaset kurumunun din, eğitim ve iktisat gibi diğer kurumlar üzerinde belirgin bir hâkimiyeti vardır. Aslında bu durum, modern toplumun temel vasıflarından birisidir. Günümüzün modern toplumlarında da birbirinden oldukça farklı olan din-devlet ilişkileri ve laiklik uygulamaları aynı tasarrufların bir sonucudur. * Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Ana Bilim Dalı. akilic@sakarya.edu.tr Türkiye de siyaset kurumunun din kurumunu ya da siyasi otoritelerin dini otoriteleri yönetmesi anlayışı Cumhuriyet e özgü bir durum değildir. Osmanlı ve diğer Türk-İslam devlet geleneğinde de bu anlayış hâkimdir. Onlar kendi siyasal ve sosyal şartlarına göre bir din-devlet ilişkisi modeli oluşturmuşlardır. Bu durum, Türk-İslam geleneğinde mutlak teokrasinin olmadığının önemli göstergelerinden birisidir. Türkiye de İstiklal Mücadelesi ve akabinde ilan edilen Cumhuriyet ten sonra, yeni bir din-devlet ilişkisi modeli ya da dengesi kurulmaya çalışılmıştır. Yeni modelde de siyaset kurumu geleneğe uygun bir şekilde 18 DEM DERGİ YIL 1 SAYI 2

2 Din politikaları kavramı, daha çok modern toplumlarda siyaset kurumunun din kurumu üzerindeki tasarruflarını ifade etmektedir. Bu toplumlarda siyaset kurumunun din, eğitim ve iktisat gibi diğer kurumlar üzerinde belirgin bir hâkimiyeti vardır. Aslında bu durum, modern toplumun temel vasıflarından birisidir. başat bir konumdadır. Bu model, o dönemdeki yönetici seçkin zümreleri arasında kurulan bir denge üzerine inşa edilmiştir. Kurtuluş ve Kuruluşta Dinden İstifade Edilmesi İstiklal Mücadelesi ( ) esnasında şüphesiz ki, en aktif kurumlardan birisi din olmuştur. Bu dönemde din; daha çok bütünleştirici ve kurtarıcı bir fenomen olarak ortaya çıkmıştır. (Bkz. Kılıç, 2005: 47-52). Ülkenin her yerinde kurulan Müdafai Hukuk cemiyetlerindeki ortak karakter; coşkun dini duygulardır. Nitekim I. Dünya Savaşı Müslüman halk arasında ehli salip ile hilalin kavgası şeklinde algılanmıştır. Başta Mustafa Kemal olmak üzere, mücadelenin önderleri bu büyük motivasyon gücünden samimiyetle istifade etmişlerdir. Onların bu tutumlarını bir çeşit kandırmaca ya da takiyye olarak yorumlamak doğru değildir. Çünkü bu önderler, o dönemde verdikleri dini mesajlarda da samimi olduklarını bizzat kendileri ifade etmişlerdir. Örneğin Atatürk, bir konuşmasında şöyle demektedir: Milletimizi şimdiye kadar söylediğim sözlerle ve harekatımla aldatmamış olmakla müftehirim. (ASD, II, 1989: 74). Bununla birlikte Atatürk, geleceğe ait hangi düşüncelerini zamanın şartları gereği söyleyemediğini kendisi ifade etmiştir. Bunlar; saltanatın kaldırılması, Cumhuriyet in ilanı, hilafetin ilgası, medrese ve tekkelerin kaldırılması (Bkz. Atatürk, 1996: 718) gibi başlıklardır. Bu başlıklar arasında verilen dini referanslar yoktur. Dolayısıyla, İstiklal Mücadelesi ve daha sonraki dönemde kendilerinden istifade edilen onlarca dini mesajı; rol icabı yapılmış, samimi olmayan davranışlar olarak yorumlamak doğru değildir. Yönetici Seçkinler Arası Mücadele ve Din Kurtuluş ve kuruluş dönemlerinin en önemli sosyal dinamiklerden birisi olan dinin bu yönü çoğu zaman görmezden gelinmiştir. Bunda, yönetici seçkinler arasında yaşanan iktidar mücadelelerinin rolü büyüktür. İstiklal Savaşı sonrası seçkin zümreleri birbirlerini diskalifiye etme yolunda maalesef dini de kullanmışlardır. Bunun kaçınılmaz bir sonucu olarak din kurumu yıpranmış, rakip gruba yönelik saldırı ve baskılardan haksız yere nasibini almıştır. Muhafazakâr Seçkinler ve Din İstiklal Mücadelesi nde en aktif ve etkili olan seçkin gurubu, muhafazakârlar olmuştur. Bunların çoğu asker ve ordu komutanıdır. Mücadelenin lideri M. Kemal Paşa nın en yakınında yer almışlardır. Bu yakınlık ve teklifsiz konuşma durumu, daha sonra liderle aralarının bozulmasının gerekçelerinden birisi olmuştur. Bu seçkinlerin genel olarak dini hassasiyeti yüksektir. Bunlar modern Batı kurum ve değerleriyle geleneksel mirasın terkip olabileceği inancındadırlar. Batı karşısında, onu tamamen almak yerine faydalı olanı seçme tavrını benimsemişlerdir. Bu şartla bunları batıcı olarak tanımlamak da mümkündür. Milli devleti, cumhuriyeti ve demokratik bir toplum modelini savunmuşlardır. Rauf Orbay, Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Fevzi Çakmak bu yönetici seçkin halkasının önde gelen isimleridir. Y IL 1 SAYI 2 DEM DERGİ 19

3 hakkında bize önemli veriler sunmaktadır: Maarif işlerindeki gayemiz; çocuklarımıza verilecek terbiyeyi her manasıyla dini ve milli bir hale koymak ve... (Dağlı, Aktürk, 1988: 4). Muhafazakâr seçkinler, modern Batı kurum ve değerleriyle geleneksel mirasın terkip olabileceği inancındadırlar. Batı karşısında, onu tamamen almak yerine faydalı olanı seçme tavrını benimsemişlerdir. Bu şartla bunları batıcı olarak tanımlamak da mümkündür. Muhafazakâr seçkinler 1919 un başlarından 1923 ün sonlarına kadar çok etkili olmuşlardır. Bu dönemde lider de genellikle onlarla uyumlu davranmış, yasal ve karizmatik otoritenin yanında geleneksel otoriteden de genişçe istifade etmiştir. Örneğin, onlarlar birlikte olduğu dönemde M. Kemal Paşa, İstiklal Mücadelesi nde dinin fonksiyonel önemini şöyle vurgulamıştır:...umuru şeriye vekaletince bütün mahallerdeki müfti ve kadı ve sair ulemayı kirama umumi tebligatı mahsusa yapılmıştır. Her yerde, camilerde halkı tenvir ve irşat için vaız ve nasihatler yapılması hakkında talimat verilmişti ve filhakika her tarafta camilerde vaız ve nasihat edilmiştir. (Öztürk, I, 1992: 312). M. Kemal Paşa, bu irşat faaliyetlerinin belli bir dönemde ordu kadar, hatta ondan bile önemli işlevler gördüğünü şöyle ifade etmiştir: Hakikaten bendeniz de düşündüm; bu irşat ve tenvir, propaganda meselesi gayet mühimdir, ordu kadar mühimdir, hatta ordudan daha mühim bir meseledir. (Öztürk, I, 1992: 317). Yine M. Kemal Paşa, 24 Nisan 1920 de mecliste yaptığı meşhur konuşmasında yeni dönemde milli ve dini geleneklerle ilgili takip edilecek politika konusunda şunları söylemiştir: Milletimizin adatı, muktaziyatı diniyesi ve memleketimizin icabatı vardır ki, biz her ne yaparsak kendimizi, kendi adetimizi, muteziyatı diniyemizi nazarı dikkatte tutmak, ona göre kendimize mahsus esaslar vazetmek mecburiyetindeyiz. (TBMM, GCZ, I, 1985: 4). Nitekim bu anlayış hükümet programlarına da yansımıştır. Başkanlığını M. Kemal Paşa, Maarif Vekilliğini önce Rıza Nur, daha sonra Hamdullah Suphi nin yaptığı I. İcra Vekilleri Heyeti (3 Mayıs Ocak 1921) Programı, dönemin yönetici seçkinlerinin takip edecekleri din politikaları Muhafazakâr seçkinler, hilafet gibi geleneksel kurum ve değerlere bağlı, hilafet ile saltanatın ayrılamayacağı düşüncesinden dolayı, önceleri saltanata da taraftar, fakat bu tezin doğru olmadığına ikna olduktan sonra; saltanat karşıtı bir görünüm sergilemişlerdir. Batı nın güzelliklerine açık, cumhuriyetçi ve demokratik bir çizgide yer alan bu seçkinlerin en dikkate değer özelliklerinden birisi de; halk ile iktidar arasında tampon ve denge görevi görmeleridir. Bunlar Ankara nın meşruiyet kazanmasına önemli katkılar sağlamışlardır. Savaş sonrası ise bir taraftan muhafazakâr halkın aşırı tutucu tavırlarına yeni açılımlar sağlamaya çalışırken, diğer taraftan da kökten batıcı seçkinlerin geleneği ve manevi değerleri toptan reddetme isteklerini frenleme gayretine girmişlerdir. Fakat bunlarla lider arasındaki ittifak, İstiklal Savaşı sonrası yavaş yavaş bozulmaya başlamıştır. Bu seçkinler, yeni rejimin kaldırılan saltanata bedel bir diktatörlüğe dönüşebileceği endişesine kapılmışlardır. Siyasi kararlarda kendi görüşlerine yeterince müracaat edilmediğini düşünmüşlerdir. Örneğin, Cumhuriyet in ilan edilmesi esnasında kendilerinin dışlandığını hissetmişlerdir. Özellikle Lozan görüşmelerinin sonlarına doğru İsmet İnönü ile Başbakan Rauf Orbay ın arası iyice açılmıştır. Anlaşmanın imzalanmasından sonra M. Kemal Atatürk tercihini İsmet İnönü den yana kullanmıştır. Sivil kanattan Hüseyin Cahit Yalçın, Adnan Adıvar, Halide Edip Adıvar gibi aydınlar da bu seçkinlere destek vermişlerdir. 20 DEM DERGİ YIL 1 SAYI 2

4 Yönetici seçkinler arasındaki iktidar ya da etkinlik mücadelesinin bir sonucu olarak muhafazakâr seçkinler, 17 Kasım 1924 te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nı kurmuşlardır. Kendilerinin cumhuriyet karşıtı olarak itham edilmesine rağmen, parti isminde cumhuriyete atıf yapmaları çok dikkat çekicidir. Bu sırada rakip partinin ismi Halk Partisi dir. Bu partinin başına cumhuriyet kelimesinin eklenişi muhtemelen Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası sebebiyledir. Yeni partinin Halk Partisi nin en zayıf damarlarından birisine vurgu yaparak yani, düşünce ve dini inançlara saygı parolası ile ortaya çıkışı, iktidar mücadelesinde dinin de kullanılmasına sebep olmuştur yılının Aralık ayında Bursa vekilliği için yapılan ara seçimleri, bağımsız aday olarak (Sakallı) Nurettin Paşa nın kazanması ve TCF nin halk nezdinde taban bulma eğilimi; kökten batıcı seçkinleri telaşlandırmıştır. Muhafazakâr seçkinlerin yerini almaya çalışan kökten batıcı seçkinler, bütün bunları yeni rejime karşı bir iç tehdit olarak algılamıştır. Tam bu esnada patlak veren Şeyh Sait ve İzmir Suikastı gibi olaylar bu algıyı körüklemiştir. 4 Mart 1925 tarihinde yürürlüğe giren Takrir-i Sükûn Kanunu ile birlikte muhafazakârlar, siyasi etkinlik alanından tamamen dışlanıp pasifliğe itilmişlerdir. Yalnız Fevzi Çakmak, Ankara ile açıktan bir çatışmaya girmediği ve tercihini ordudan yana kullandığı için yerini koruyabilmiştir. Kökten Batıcı Seçkinler ve Din Bu seçkin halkası, İstiklal Mücadelesi nde muhafazakâr seçkinler kadar etkin değildir. Bir iki isim dışında liderle ancak ikinci dereceden bir yakınlık kurabilmişlerdir. Temel eğilim olarak kökten batıcı bir tavır sergilemişlerdir. Bunların dini hassasiyeti zayıftır. Siyasi rakiplerini dışlamak için sık sık irtica bahanesini kullanmışlardır. Geleneksel değerlere önem vermemişlerdir. Çağdaşlaşmayı geleneğin reddi, Batılı değerlerinin aynen nakledilmesi şeklinde algılamışlardır. Öte yandan İslami gelenek ve kültürü yok kabul ederek, İslam öncesi Türk tarihine sarılmışlardır. Türkiye deki etkinlikleri daha çok yılları arasında olmuştur. Bu süre içinde, devlet yönetiminde katı devletçi ve otoriter bir politika izleyerek halka rağmen halk için anlayışını benimsemişlerdir. Fakat uygulamış oldukları politikalar ve özellikle din politikaları halktan büyük tepkiler almıştır. Başta Recep Peker olmak üzere Mahmut Esat Bozkurt, Şükrü Kaya, Yunus Nadi gibi isimler bu seçkinlerin önde gelen isimlerindendir. İsmet İnönü, önceleri bu seçkinler- Y IL 1 SAYI 2 DEM DERGİ 21

5 le mesafeli bir birliktelik içinde olmasına rağmen daha sonra, onlarla bozuşmuş; hatta onların siyasi hâkimiyetlerinin bitmesine katkı sağlamıştır. Özgün Bir Din-Devlet İlişkisi Modeli Türkiye de yılları arasında bir geçiş dönemi yaşanmıştır. Türkiye de din-devlet ilişkilerini belirleyen ana kanunlar, kökten batıcıların güçlendiği ve muhafazakârların zayıfladığı bu geçiş döneminde çıkarılmıştır. Bundan dolayı bu kanunlar belli ölçüde karşılıklı dengelere dayanmaktadır. Bu modelde, eski sistemin beynelmilel yapısına karşılık yeni sistem millete özgü bir yapıda oluşturulmuştur. Burada dünyadaki bütün Müslümanları temsil etme siyasetinden vazgeçilmiştir. Buna karşın milli sınırlar içerisindeki Müslümanların dini ihtiyaçlarının eksiksiz bir şekilde karşılanması hedeflenmiştir. Bu bağlamda halifelik ve Şer iyye-evkaf Vekâleti nin bütün milli fonksiyonları yeni modelde kendilerine yer bulmuştur. Örneğin, hilafet makamının temsil ettiği geleneksel otorite hükümet ve cumhuriyet mefhumlarına intikal ettirilmiştir. Şer iyye Vekâleti nin üç önemli fonksiyonundan birisi olan muamelat-ı nasa dair ahkâmın teşri ve infazı TBMM ve hükümete havale edilirken, itikadat ve ibadata dair görevler yeni kurulan Diyanet İşleri Reisliği ne bırakılmıştır. 3 Mart 1924 tarihinde kanunlaşan bu modeli, eski yapının tamamen reddedilmesi ya da yeni devletin dinle ilişkisini tamamen kesmesi şeklinde yorumlamak doğru değildir. Burada geleneksellik ile modernlik, muhafazakâr seçkinler ile kökten batıcı seçkinler ve liderin eğilimleri arasında bir denge oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu model, genel olarak Batı daki laiklik eğilimlerinin Türkiye şartlarına göre düzenlenmesi anlamına gelmekle beraber, oradaki modellerle de birebir aynı değildir. Kökten batıcı seçkinlerin etkin olduğu yılları arasında, dine daha önceden tasarlanan önem verilmemiştir. M. Kemal Atatürk ün arzuladığı, dinin bilimsel temeller üzerinde inkişaf ettirilmesi projesi ihmal edilmiştir. Üstelik kökten batıcılar Batı modelini aynen taklit, hatta tercüme anlayışı gereği, Luther i Türkiye ye uyarlamaya çalışmışlardır. Camilere sıra ve ork konulması teklifleri bu bağlamda değerlendirilebilir. M. Kemal Atatürk ü de bu doğrultuda yönlendirmeye çalışmışlar fakat ondan bekledikleri desteği görememişlerdir. Kökten batıcı seçkinlerin bu tutumlarından hareketle bazı yorumcular, Türk inkılaplarının dini dışladığı ya da dışlama temayülünde olduğu sonucuna varmışlardır. Bize göre, bu görüşü doğru kabul etmek mümkün değildir. Çünkü din karşısında olumsuz politikalar takip eden sadece belli bir seçkin zümresidir. Dahası, gerek 3 Mart 1924 tarihli kanunlar gerek M. Kemal Atatürk ün dinle ilgili ifadeleri dikkate alındığında, Türkiye de dışlananın sahih din değil, dine mal olan hurafe ve yanılgıların olduğu açıkça görülmektedir. Kendisi bir din alimi olmamasına rağmen, M. Kemal Atatürk ün Türkiye de dinin, bilimsel temeller üzerine oturmasını arzuladığı gayet açıktır. Bunun için Diyanet İşleri Başkanlığı, İlahiyat Fakülteleri ve İmam Hatip okulları açılmıştır. Liberal Batıcı Seçkinler ve Din Bunlar da lidere yakınlık itibariyle ikinci hatta üçüncü derecedeki seçkinlerdir. Genel eğilimleri itibariyle özgürlükçü, kökten batıcılara kıyasla dine ve geleneksel değerlere daha saygılı bir tutum sergilemişlerdir. Bunlar Batılı değerlerin yozlaştırılmadan ve baskı aracı olarak kullanılmadan Türk toplumuna aktarılması taraftarıydılar. Bu bağlamda laikliğe daha liberal bir açılım getirmişlerdir. Tek parti ve baskıcı zihniyete karşı çok partili ve özgürlükçü bir modeli savunmuşlar ve din-devlet ilişkilerini de bu çerçevede düzenlemeye çalışmışlardır. Onlara göre böylesi bir anlayış rejim için bir tehdit değildir. Aksine rejimin halkla bütünleşmesini hızlandıracak bir tavırdır. Bu halkanın en önemli temsilcileri arasında Ali Fethi Okyar, Mahmut Celal Bayar, Fuat Köprülü ve Adnan Menderes sayılabilir. Muhafazakâr seçkinlerle arası açılan Atatürk ün onlara alternatif olarak düşündüğü ilk tercih liberal batıcılar olmuştur. Nitekim V. İcra Vekilleri Reisliği ne (14 Ağustos Ekim 1923) Ali Fethi Okyar getirilmiştir. Daha sonra iki defa İsmet İnönü bu göreve getirilmiş ve bu denemelerden sonra, Ali Fethi Okyar 22 Kasım 1924 te tekrar hükümet reisliğine getirilmiştir. (Dağlı, Aktürk, 1988: 8, 26). Bu durum sanki bilinçli bir kararı ifade etmektedir. Buna göre Atatürk seçimini liberallerden yana yapmıştır. Fakat kökten batıcılar, 13 Şubat 1925 te patlak veren Şeyh Sait Olayı ve mu- 22 DEM DERGİ YIL 1 SAYI 2

6 hafazakâr seçkinler karşısında yumuşak davranmakla itham ettikleri Ali Fethi Okyar hükümetini düşürmüşlerdir. Böylece 1935 lere kadar iktidarı ellerinde tutmuşlardır. Gerçi Atatürk, 1930 lardan itibaren, kökten batıcı seçkinlerin yerine tekrar liberalleri öne çıkarmayı denemiştir. 12 Ağustos 1930 da Atatürk ün tasvipleriyle kurulan liberal eğilimli Serbest Fırka bunun bir göstergesidir. Ekonomiyi ön plana çıkaran Serbest Fırka, halktan büyük destek görmüştür. Yerel seçimlerde çok başarılı olmuştur. Bu durum yeni partinin genel seçimleri de kazanabileceğini gösteriyordu. Fakat kökten batıcılar, olayı yine bir rejim sorunu haline getirmişlerdir. Beş yıl önce muhafazakâr seçkinlerin partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası na yönelttikleri mürteci suçlamasını Serbest Fırka ya da tekrarlamışlardır. Neticede Serbest Fırka, kendisini feshetmek durumuna getirilmiştir. Bütün bunlara rağmen liberal batıcı seçkinler, büsbütün diskalifiye edilememiştir. M. Kemal Atatürk ün de etkisiyle liberallerin önde gelen ismi Mahmut Celal Bayar 1932 den itibaren İktisat Bakanlığı görevine getirilmiştir ye gelindiğinde Celal Bayar hala İktisat Vekili dir. Atatürk, ölmeden önce 1 Kasım 1937 de hükümeti kurmakla görevlendirdiği son başbakan Celal Bayar olmuştur. Öte yandan bu sıralarda kökten batıcıların etkinliği de aşama aşama kırılmıştır da Recep Peker in Atatürk tarafından istifaya zorlanması, bu bağlamda değerlendirilebilir. Atatürk ün ölümü, kökten batıcı seçkinlerin dışlanması sürecini yavaşlatmıştır. Hatta bu dönemde kökten batıcılar, yeniden güç tazelemeyi başarmışlardır. Bunlar çok partili hayata geçişi sıcak karşılamamışlardır. Bu sefer, siyasi rakip olarak gördükleri Demokrat Parti yi her zaman kullandıkları ve yüzde yüz başarı elde ettikleri irtica silahıyla vurmayı denemişlerdir. Fakat bu kez, önceleri kendilerinden görünen İsmet Paşa ya takılmışlardır. İsmet İnönü, muhtemelen Atatürk ün bu konudaki tutumunu doğru okumanın bir neticesi olarak, kökten batıcılara fırsat vermemiştir. Hatta meşhur 12 Temmuz 1947 beyannamesi ile dönemin CHP li başbakanı Recep Peker in aksi iddialarına rağmen; Demokrat Parti nin devrimci bir parti olmadığını, yasal bir hareket olduğunu radyo vasıtasıyla ilan ederek onlara öldürücü darbeyi vurmuştur. Böylece halka rağmen halk için düşüncesinin savunucuları olan ve katı devletçi politikalarıyla dini alandaki özgürlüklere engel olan bu seçkinler, aristokratlar mezarlığına gönderilmiştir. Liberal batıcı seçkinler döneminde din-devlet ilişkileri daha özgürlükçü bir atmosferde ele alınmıştır. Halkın talepleri doğrultusunda, dini alandaki bazı yasaklar kaldırılmıştır. Okullarda din eğitiminin yapılabilmesi, imam hatip okullarının işlerlik kazanması, ezanın Türkçe okunması zorunluluğunun kaldırılması, bazı türbelerin ziyarete açılması, cami inşalarının hızlandırılması gibi tutumlar bunlardan bazılarıdır. Liberaller halkın taleplerine değer veren politikaları sonucu iktidarlarını pekiştirmişlerdir yılları arasında girdikleri üç genel seçimden arka arkaya zaferle çıkmışlardır. Bu durum kökten batıcı zihniyet taraftarlarının karamsarlığa düşmesine sebep olmuştur. Uzun vadede kendilerinin siyasi etkinlik alanından tamamen dışlanacakları endişesine kapılmışlardır. Bunlar, her zaman sarıldıkları irtica gerekçesiyle, gerek CHP deki ılımlıları gerekse DP lileri ağır bir dille eleştirmişlerdir. CHP içerisindeki ağırlığı yeniden ele geçirerek, DP ile şiddetli bir çekişmeye girmişlerdir. Oluşan kaos ortamından da yararlanarak seçimlerde alt edemedikleri liberal batıcı seçkinleri darbe yoluyla bertaraf etmeye çalışmışlardır. Buna rağmen 1960 Askeri Darbesi, dinden kaynaklanan endişeler sebebiyle yapılmamıştır. Darbeye çanak tutan kökten batıcı zihniyet; iktidarın tamamen kendilerine devredileceği beklentisi içine girmiştir. Buna kavuşamayınca da davetiyesini çıkardıkları darbe aleyhine geçmekten çekinmemişlerdir. Hatta darbenin dinsel gericiliği desteklediğini iddia ederek, dolaylı yoldan onları da irtica ile suçlamışlardır. Kaynakça Atatürk, M. K. (1996). Nutuk, II, İstanbul: MEB Yayınları. Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, I-III, (1989). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. Dağlı, N., Aktürk, B. (1988). Hükümetler ve Programları-I, Ankara: T.B.M.M. Basımevi. Kılıç, A. F. (2005). Türkiye de Din-Devlet İlişkilerinde Yönetici Seçkinlerin Rolü, İstanbul: Dem Yayınları. Öztürk, K. (1992) Atatürk ün TBMM Açık ve Gizli Oturumlardaki Konuşmaları II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. TBMM Gizli Celse Zabıtları, I, (1985) Ankara: Türkiye İş Ban. Kültür Yayınları. Y IL 1 SAYI 2 DEM DERGİ 23