LisE SOSYOLOJi DERS KiTAPLARI UZERiNE ELESTiREL BiR DEGERLENDiRME* A CRITICAL EVALUATION OF HIGH SCHOOL SOCIOLOGY TEXTBOOKS
|
|
|
- Serhat Aydan
- 8 yıl önce
- İzleme sayısı:
Transkript
1 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl, 2008/1, LisE SOSYOLOJi DERS KiTAPLARI UZERiNE ELESTiREL BiR DEGERLENDiRME* A CRITICAL EVALUATION OF HIGH SCHOOL SOCIOLOGY TEXTBOOKS Ar~. Cia Gor. Mehmet Amk Sakarya Oniv. Fen Edebiyat Fak. Sosyoloji Bol. Ozet: Sosyoloji Batl'da ortaya r;lkl~tntn hemen akabinde bizde de yaktn bir ilgiye mazhar olmu~tllr. Osmanh'ntn son dbnemlerine tekabul eden bu siirer;te, sosyolojiden hareketle imparatorlllk sorunlarma r;bziimler iiretilmeye r;ah~llml$tlr. imparatorlugun YlkIh;>1 ve ulusal devletin ilamyla birlikte artlk sosyoloji ile birtakim sorunlarm tartl~llmasl yerine, yapilan tercihin dogrulanmasl ve kitlelere aktanml soz konusu olmu$tur. 1924'te liseler ir;in bir dei's olarak kabul edildiginde sosyolojiye bu dogrultuda misyonlar yiiklenmi~ ve lise sosyoloji ders kitaplan ideal vatanda$m tarif edildigi, yurtta~hk bilgilerini ir;eren kitaplar halinde dlizenlenmi.;;lerdir. Sosyoloji gelenegimizin genel dogrultusunu olu$turan Durkheim ekolli ve pozitivist yakla~lmm etkileri lise sosyoloji ders kitaplan iizerinde de bariz bir ~ckilde ortaya r;lkml~, bu kitaplarda biiylik oranda Batl-merkezli bilgilere yer verihni~tir. Anahtar Kelimeler: Egitim, lise sosyoloji ders kitaplan, sosyoloji ve modern Tiirkiye, Mehmet izzet, A. Gleyse ve A. Hesse, Ali Kami, H. Ziya Dlken, Necmettin Sadak, H. Senih Sarp, Ekrem Altayl!. Abstract:' After its emergence in the West, it did not take much time for sociology to become a center of interest in the Ottoman Empire. Sociology was a means of finding solutions to the issues of the Empire, which was soon to collapse. As the Empire collapsed and the nation-state was founded, the focus was on the confirmation of choices and conveying them to the public rather than using sociology as a ground for the discussion of certain issues. Sociology undertook the mission of supporting this new point of view as it was acknowledged formally as a course in high schools in High school sociology textbooks were designed to include information on citizenship and the description of an Bu yazl, "Egitimde Yenile~me ve TUrkiye'de Lise Sosyoloji Ders Kitaplannm iyerik Analizi" ba~hkh Doy. Dr. Ertan EgribeJ ybnetiminde yaptignll yuksek Iisans tez yah~marmn iiyuncu b61iimiiniin gozden ge<;:irilmi~ ve geni~letilmi~ halinden olu~maktadlr. Metni okuyup ele~tiri ve katkilanm benimle payla~ma nezaketini gosteren YUcel Bulut'a gbnlilden te~ekkurlerimi sunmak isterim.
2 146 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI ideal citizen. They were also heavily intluenced by the Durkheim school, which forms the basis of our traditional view of sociology, and positivist approaches, and they included predominantly Western-based knowledge. Keywords: Education, high school sociology textbooks, sociology and modern Turkey, Mehmet izzet, A. Gleyse and A. Hesse, Ali Kami, H. Ziya Dlken, Necmellin Sadak, H. Senih Sarp, Ekrem Altayh. Giri~ Ders kitaplan hemen her toplumdaki egitim sistemi ic;erisinde, en i:inemli egitim arac;lanndan birini olu~turur. insanlann hayatlanmn i:inemli bir klsmil11 egitim kurumlannda gec;irdikleri dti~tintiltirse, ders kitaplannm i:inemi daha ac;ik bir ~ekilde ortaya C;lkacaktlr. Birey, i:igrenim hayatmm ba~langlcmdan itibaren c;e~itli alanlarda hazlrlanan ders kitaplanndaki bilgilerle donatilmakta, hayatta da bu alanlarla ilgili konulara btiytik oranda bu bilgiler c;erc;evesinde bakmasl saglanmaktadlr. Bu tarz bir egitim anlayl~i, i:izellikle de ilki:igretim ve liselerde etkisini daha yogun bir ~ekilde hissettirmektedir. Bu kurumlarda ba~at egitim aracml ders kitaplan olu~turmakta, i:igrenci de i:igretmeni tarafmdan, bu ders kitaplanndaki bilgilerle donattlmaktadlr. Bu noktada da del's kitaplannm ic;indeki bilgilerin nasll oiu~turuldugu ve/yahut nast! olu~turulmasi gerektigi, bunun ic;in ne gibi kriterlerden hal'eket edildigi ya da edilmesi gerektigi sorunu ortaya C;lkmaktadlr. Tarihc;i ilber Ortayh'nm, liselerde okutulan del's kitaplannm etkisini vurgulamak dogrultusunda, tarih del's kitaplan i:izelinde yaptlgl bazl tespitlel'i, ele aldlgul11z konunun hassasiyetine dikkat c;ekmek ac;lsmdan hemen burada belirtmek faydah olacakttl': "... Toplumun ideolojisini etkileyen grup, liniversitelerdeki tarih profesorlerinden <;ok, liselerin tarih ogretmenleridir. Mlihendislerin ve tabiplerin bildikleri tarih bliylik ol<;tide lise siralannda ogrendikleriyle slmrhdlr. Hele dogabilimcilerin ve teknik adamlann dl~ii1daki mesleklerin tiyelerinin edindigi matematik ve dogabilimi bilgisi, tamamen lise egitimiyle simrlrdlr. Oyleyse hatalr ve iyi bilgi veremeyen bir ders kitabl yazmak ve okutmak uygarlrga kar~i i~lenen bir cinayettir. Kotti defs kitaplan, yeti~en insanlann kafasil11 <;arpltan ve yamlgtlarla dolu temel tizerinde yanh~ birikime yonelten veya daha beteri genr; insanlan bilginin belirli dallanndan ttimtiyle sogutan cinayet arar;landlr. Bizim
3 AllIk, Lise Sosyoloji DeI's Kitaplan Uzerine Ele~tirel Bir Degerlendirme 147 toplumumuzda tarih sevmeyen, okumayan aydmlann c,;ogu bu bilgi dalma yavan ders kitaplan yuzunden sogumu~tur, C;:evremizde, dogada tammamlz, bilmemiz gereken en <;arplcl gerc,;ekleri bilmeyiz, kotu dogabilimi dersleri ve kitaplan yiizunden tabii,.."i Ortayh 'nm tarih ders kitaplan ozelinde yaptlgl bu tespitler, ilgin~ ve onemli tespitlerdir. Benzer ~eyleri sosyoloji del's kitaplan i~in de soylemek pekala mumkundur. GUrtUrk'Un de belirttigi gibi, "... pek ~ok hekim lisede okudugu sosyolojiden 6tesini bilmez...,,2 Bu a~idan bakrldlgmda ders kitaplannm niteligi, tizerinde onemle durulmasi gereken konulardan birini olu~turmaktadlr. Del's kitaplanndaki bilgiler, ogrencilerin hayata bakl~lanm ya da dlinya goru~lel'ini ne derecede etkilemektedir ya da etkilemeye yoneliktir? Belirli bir konudaki bilgiler, ogrencilere mutlak bir ~ekilde ogl'enmeleri gel'eken bilgiler olal'ak mi, yoksa bu konuyla ilgili fal'klt bakr~ a~llannm da pekala mlimklin olabilecegini varsayan, ele~til'el bil' bakl~ a~lsma a~lk bilgiler olal'ak rm duzenlenmektedir? Ders kitaplan, ogrencinin i~lenen konuya ilgi duymasml saglaylp, onu bu alanda al'a~tlrmalara sevk edebilecek dtizeyde bir i~erige sahip midir? Ders kitaplanyla ilgili olarak ortaya konulan bu genel sorulann yam ma, sosyoloji ile ilgili belirli sorulan da ayn bir ~ekilde ol'taya koymak gel'ekir: Sosyoloji ders kitaplan hazlrlamrken hangi konular se~ilmekte ve bu konular nasi! ele almmaktadll'? Sosyolojimizin baskm bir ozelligi olan aktarmaci anlayl~, sosyoloji dei's kitaplan i~in de ge~erli midil'? Sosyoloji del's kitaplan i~in se~ilen konulal', ogrenciye sosyolojiyi ogretebilecek duzeyde bir yeterlilige sahip midil'? Sosyoloji dei's kitaplan araclligiyla bireye, ya~adlgl toplumla ilgili asil bilgiler mi aktanlmaktadll', yoksa siyasal duzenin arzu ettigi toplumsal yapi, olmasi gereken toplumsal ger~eklik olarak bireye bir hedef ~eklinde mi aktarilmaktadlr? Sosyoloji ders kitaplannm i~el'igi, neye bagh olarak degi~iklik gosterebilmektedir?.. BUtUn bu sorular, genelde ders kitaplan, ozelde de sosyoloji ders kitaplan incelendiginde lizerinde durulmasi gel'eken sorulardlr. BtitUn bu sorular l~lgmda bu mlitevazi ~ah~mamn amacl, 1924'te liselere sosyoloji egitiminin girmesiyle birlikte, bu okullal'da okutulmaya ba~lanan lise ilber Ortayh. "DeI's Kitabllldan Tarih NasI! Ogrenilir?", Bilim ve Sana!: Ayhk Killtur Dergisi, sayl: 34, 1983, s. 7. Sami GUrtUrk, "Yeni DeI's Kitaplannm Yaratttgi Bunahm", VarlIk, Say!: 836, MaYls 1977, s. 5.
4 148 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI sosyoloji ders kitaplanm, ic;eriklerinden hareketle degerlendirmektir. Bunun ic;in ilk etapta, liselerde sosyolojinin ders kitabl olarak okutulmasllla varan surec; Uzerinde kisaca durulacak, sonraslllda lise sosyoloji ders kitaplan ele almacaktir. Lise sosyoloji ders kitaplan ele ahlllrken arasllldaki donemde okutulan lise sosyoloji ders kitaplannlll tamamllll olu~turan A. Gleyse ve A. Hesse, Mehmet izzet, Ali Kami, H. Ziya Ulken ve Necmettin Sadak'lIl hazuladlgl ders kitaplan oncelikle ele ahlllp degerlendirilecektir. Franslz A. Gleyse ve A. Hesse'nin yazdlgl sosyoloji kitabllll Mehmet izzet c;evirip yayllla hazlrladlgl ic;in bu kitablll, Mehmet izzet'in daha sonra kendisinin yazdlgl sosyoloji kitabl ile birlikte ele ahlllp degerlendirilmesi kararla~tirllml~tlr. Bahsi gec;en isimler ele ahndlktan soma 1950 somasllldaki lise sosyoloji ders kitaplan Uzerinde genel bir ~ekilde durulacaktlr. MEB'in 1950 sonraslllda tek ders kitabl uygulamasllli terk ederek, c;oklu ders kitabl uygulamasma gec;mesi bu donemle ilgili boyle bir slmrlandlrmaya gitmeyi zorunlu kilmaktadlr somas I ic;in Hatemi Senih Sarp ve Ekrem Altayh'nm 30 ylll a~klll bir sure okutulan lise sosyoloji del's kitaplan temel refel'anslanrruzl olu~turacaktll'. Del'S kitaplan ele ahml'ken degerlendil'meler, bu kitaplarda one C;lkan belli ba~h kavramlar Uzerinden yapllacaktlr. Lise sosyoloji ders kitaplanna yuklenen misyonu daha iyi kavramak ac;lsmdan, liselerde sosyolojinin ders kitabl olarak okutulmasma varan surec; Uzerinde klsaca durmak faydah olacaktlr. Yeni Tiirkiye ve Sosyoloji 19. yuzyllda ortaya C;lkan bir bilim olan sosyolojinin, TUrkiye'de de bir bilim dah olarak ilgi uyandlrmasl ayl11 yuzylllll sonlannda olmu~, bu bilim alanmdaki geli~meler yakindan takip edilmi~tir. Bu ilginin en onemli gostergelerinden biri de, yogun bir ~ekilde bu bilim alamyla ilgili olarak yapllan tercume faaliyetleridir. Ahmet Mithat ( ), Ahmet $uayip ( ), Ahmet Rlza ( ), Rlza Tevfik ( ), Abdullah Cevdet ( ), Ziya Gokalp ( ) ve Prens Sabahattin ( ) gibi Batl'daki geli~melerle yakllldan ilgilenen c;ogu aydlll, Batl Avrupa'da ortaya C;lkml~ yeni bir bilim olan sosyolojiyle ilgili pek c;ok c;eviri faaliyetinde bulunmu~ ve gerek gazete olarak, gerekse de dergi ve kitap olarak yaymladlklan c;ah~malarla bu bilim alamndaki geli~melerin (Osmanh'nm son donemlerinden itibaren)
5 Amk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Uzerine Ele~tirel Bir Degerlendirme 149 Ttirkiye'de de yakmdan takip edilmesini saglamr~lardrr. B tittin bunlarla birlikte Ttirkiye'de sosyoloji deninee akla ilk gelen isim (kendisinden once bu bilimle ugra~an ba~ka aydmlar olmakla birlikte) Ziya Gokalp olmaktadrr. Gokalp, Durkheim'den esinlenerek meydana getirdigi sosyoloji anlayr~mr gerek yeni siyasi ve sosyal geli~meler kar~rsmda oteki aydmlara nazaran daha etkili bir ~ekilde kullanmasr ve bu anlamdaki beklentilere eevap vermesi,3 gerekse de bu bilim dalmm tiniversiteye yerle~mesinde oynadrgr oneti rol itibariyle bu konuda on plana 91kan isim olmu~tur. Gokalp'in ilk olarak ittihat ve Terakki lisesinde bir ders olarak okuttugu, akabinde de (1914' te) Dartilftinun' da ilk sosyoloji ktirstistinti kurmasryla birlikte ders olarak vermeye ba~ladrgr sosyolojinin, Cumhuriyet'in kurulmaslyla birlikte liselerde ders olarak kabul edilmesi, 1924 yrhnda Ankara'da toplanan "ikinci Heyet-i ilmiye" toplantisi sonrasmda gergekle~mi~tir. Yeni devletin, egitim ve ktiltiir alanmdaki sorunlanm gorti~mek tizere gergekle~tirilen bu toplantl sonrasmda alman kararlar arasmda, "ortaokul, lise ve ogretmen okulu programlannm geni~letilerek sosyoloji dersinin eklenmesi...,,4 karan da yer almj~ ve boylece ortaokul ve liselerde sosyolojinin bir del's olarak okutulmasr yontindeki 9ah~malann onti a9rlmi~tlr. Osmanlr imparatorlugu sonrasmda ortaya 9Ikan ulusal devletle birlikte, imparatorluk kalmtiianndan anndlfllmi~ ulusal bir kimligin zihinlerde in~asr sorunu ortaya 9Ikml~tlr. Bu sorunu a~ma noktasmda egitimden yana btiytik beklentiler igerisine girilmi~tir. Bunun i9in de 1924'teki "ikinci Heyet-i ilmiye" toplantismm onemli gundem maddelerinden birini de del's kitaplannm yazlmi olu~turmu~tur. Del'S kitaplan belli bilgilerin aktarlmmi saglayrp, aktanlan bu bilgiler gergevesinde bireyin olaylara baki~mi onemli orand a etkileyeeegi i9in, bu kitaplann yazlmj tizerinde onemle durulmu~tur. Resmi ideolojinin bireylere aktanlmasl noktasmda del's kitaplarma onemli misyonlar ytiklenmi~tir. Bu anlamda, 1935'de sosyoloji del's progranunda yaprlan degi~iklikler ilgi gekicidir. Yeni program1l1, Cumhuriyet'in ilkeleri ve devletin siyasi, sosyal ve iktisadi alanlardaki uygulamalannm dogrulugunun bireylere ogretilmesi Gdkalp'in "fert yok, cemiyet var; hak yok, vazife var" deyi~i, bu ydndeki beklentilere verilen cevabl dzetler niteliktedir. Yahya AkyUz, "AtatUrk ve 1921 Egitim Kongresi", Cumhuriyet Dijneminde Egitim, istanbul: MEB Yay., 1983, s. 113.
6 150 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl tizerinde in~a ediidigi gortilmektedir. Maarif Vekaleti'nin gorevlendirdigi komisyonca yapjlan c;alt~malar sonrasmda sosyoloji okutmamn ba~hca amac;ianndan birinin "Genf:leri TUrk devriminin al1wf: bildigi ideallerin fikri temellerini kavrayacak hale getirmek...,,5 oldugu ifade ediimi~tir. Yeni rejim ile Osmanh arasmdaki farkhltklann da sosyoloji konulan c;erc;evesinde ogrenciye aktanlmasmm ba~hca amac;lardan biri olarak belirtiidigi bu c;ah~mada, CHP'nin parti programmdaki maddelere yer verilmi~ oimasl ilginc; bir durumdur. Bu c;erc;evede, yeni devletin olu~turmak istedigi topium modeli ve vatanda~hk anlayi~l Ic;m sosyoloji ders kitaplanna onemli misyonlar ytiklendigi gortilmektedir. "Sosyoloji Batl'da dtizeni savunmak ve degi~tirmeden aksakhklanm gidermek gibi bir roli.i tistlenince, bun un bizdeki yanslmasl sosyolojinin Cumhuriyet dtizenini korumak ve kollamakla sl111rh kalmasma yol ac;ml~tlr.,,6 Bu ac;ldan yeni donemde "... artlk siyaset onerisi ve arayl~l soz konusu olmaylp belirli bir siyasetin kurumsalla~tmlmasl ve savunulmasl konusu one C;lktru~tlr. Bu geli~menin yanslmalan sosyologlann dl~mda siyasetc;ilerin sosyoloji yapmaya ba~lamaiannda gortilmektedir. Yine bu c;erc;evede donemin bir ba~ka ozelligi resmi ideolojinin sosyolojiye btittintiyle egemen oimasl ve bunun neticesi olarak da sosyolojinin giderek her Ttirk vatanda~jl1m bilmesi gerekli bir bilgiler btittinti, yurtta~hk bilgisi haline gelmesidir...,,7 Bu durllmlln bir sonllcll olarak sosyoloji ders kitaplan, ideal birey ve toplum yapls1111 tammlayan ve bireye de bu anlamda vazifeler ytiklemeye c;alt~an del's kitaplan ~eklinde dtizenlenmi~lerdir. Mehmet izzet ve ilk Lise Sosyoloji Ders Kitabt DartilftinGn hat'icinde, Olia okullarda ve liselerde de sosyolojinin bir ders olarak oklltlllmasmm kararla~tmlmasl sonrasmda Mehmet izzet ( ), Franslz Yapllan degi~ikliler sonrasmda Olll~tllrulan yeni programla ilgili bll ve diger maddeler i~in bkz.: Llitfi Eri~~i, "Tlirkiye'de Sosyolojinin Tarih~esi ve Bibliyografyasl (I)", Sosy%ji Dergisi ( ), Sayl: I, istanbul: istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Yay., 1942, s Korkut Tuna, "TUrk Sosyolojisinin Bat! Sosyolojisi ile ili~kisi ve Sonu~lan", 75. Y,llIlda Tiirkiye'de Sosyoloji, Yay. Haz.: ismail Co~kun, istanbul: Baglam Yay., 1991, s. 36. ismail CO$kun, "Sosyoloji Bollimlinlin Tarihine Dair", 75. YI/lllda Tiirkiye'de Sos)'%ji, s
7 Anlk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Ozerine EIe$tireI Bir Degerlendirme 151 A. Gleyse ve A. Hesse'ye ait "Terbiye ve Ahliika Miiteallik TatbikatIyla i9timaiyat Dersleri"g adh eseri gevirerek, Tiirkiye'de ilk lise sosyoloji ders kitabtni haztrlaml~ttr. "Sorbonne Dniversitesi Felsefe Boliimii"nde ogretim goren ve DarUlfUnun'da felsefe ve i9timaiyat dersleri vererek miiderrislik yapan Mehmet izzet'in bahsedilmesi gereken ba~llca ozelliklerinden biri, fikri anlamda 90k yonlulugudiir. ilk donemin hakim sosyoloji anlayl~ml olu~turan Durkheirn sosyolojisinin etkisi, izzet iizerinde de goriilmekle birlikte, izzet'in filozof kimliginin etkisinin de bir sonucu olarak, ba~ka anlayi~lara da a9lk oldugu gori.ilmektedir. Bu noktada Mehmet izzet Hegel, Spinoza, Schelling ve Baldwin gibi filozofiarla yakmdan ilgilenmi~tir. izzet'in 90k yoniuiugiine ragmen, donemindeki oteki dii~iiniirier kadar tanman ve on plana 9tkan bir du~iiniir olmadlgl gorulmektedir. Mehmet izzet' in talebesi olan Hilmi Ziya Dlken, Ziya Gokalp ve hocasl arasmda yaptlgl bir degerlendirmede, Izzet'in bu donemde neden arka planda kaldlglm ortaya koymaya 9alt~mt~ttr. Dlken' e gore, Gokalp dogmatik bir tavra sahip, fikirleri Uzerinde aynntlh durmayan ve pratik ihtiya9iara cevap vermek i9in de aksiyona yonelik fikirler iireten bir dii~iiniirken; Mehmet izzet, pratik ihtiya91ardan ote, bir sanat adamt edastyla fikirler iireten ve iirettikleri iizerinde de uzunca du~iinen bir fikir adamtdtr. 9 Benzer bir degerlendirmede izzet'in bir diger talebesi Ziyaettin Fahri Fmdtkog\u da, izzet'in Narnlk Kemal, Ziya Gokalp, Prens Sabahattin ya da Ahmet Rlza kadar tammamasm111 nedenini, felsefi degerler ile siyasl degerleri birle~tirme 9abasl igerisine girmemi~ olmasma baglamaktadlr. 10 izzet, sosyolojiden 90k felsefe ile ilgili 9ah~malarda bulunrnu~, Bu kitap, t924'te (heniiz "Harf inktlabl" yapllmaml$ oldugu i~in) Osmanhca olarak basllml$l1r. Aym eser, 1998'de istanbul Oniversitesi biinyesindeki Sosyoloji Ara$tlrma Merkezi'nin giri~imleri sonucullda Prof. Dr. Mehmet Kanar tarafmdan Latin alfabesiyle yayma hazlrlanarak tckrar basllml~tlr. Burada, bu kitapla ilgili degerlendirmelerde de latillize edilmi$ baskl esas ahnml$tlr. Hilmi Ziya Olken, istanbul Dariilfiinlm Edebiyat Fakiiltesi Mecmuasl, Cilt: 7, Sayl: 5, SubatlMart 1931, s. 3-8'den aktaran: Halil A~lkgoz, Mehmet izzet, Milliyet Nazariyeleri ve Milli I-/ayat, Yay. Haz.: HaliI A~lkgoz, 3. Baskl, istanbul: bwkell Yay., 1981, s Fmdlkoglu'nun bu degerlenclirmesinin ve izzet'in makalelerinin yer alcllgl bir ~ah$ma i«in bkz.: Mehmet izzet, Makaleler, Yay. Haz.: CO$kun Degirmencioglu, Ankara: Kiiltiir Bakanligl Yay., 1989, s. VI-VII. Bllnlln yal1lsua CO$kun Degirmencioglu'nun Paris-Sorbonne Oniversitesi'nde Prof. Dr. Olivier Lacombe yonetiminde izzet lizerine hazuladlgl (izzet'ill hayatml, eserlerini ve sosyal felsefe anlayl$tnl ele alan) "Mehmet izzet, sa vie ses evres et sa philosophie sociale" ba$hkh doktora ~ah$mastntn Tiirk~e basklsl i~in bkz.: CO$kun Degirmencioglu, Mehlllet Jzzet, Ankara: Kiiltiir Bakanhgl Yay., 1987.
8 152 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI idealist felsefe ile yakmdan ilgilenen biri olarak, makalelerin <;ogunda reel olan. ile ideal olam ortaya koymaya <;ah~ml~tlr. Birey ve toplum, htirriyet ve zorunluluk gibi kavramlar tizerinde onemle duran izzet'e gore "... birey ve toplum, daha geni~ terimlerie htirriyet ve zorunluluk birbiriyle <;eli~mek ~oyle dursun, birbirini tamamlayan ve bir bile~im i<;inde eriten iki kavramdlr. Htirriyeti zorunluksuz, zorunlugu htirriyetsiz dti~iinmek mtimktin degildir."ll izzet'in bahsedilmesi gereken bir diger ozelligi de yazilannda kullammllla rastlanan alayci iislgptur. Hayat Dergisi' nin 51. saylslllda Max Bonafus ve Necmettin Sadak'lIl haztrladlgl "i<;timaiyat,,12 kitablyla ilgili yapttgl degeriendirmede kullandlgl dil bu a<;ldan ilgin~tir: "... Kitabm i<;inde tesadtif olunan bu ihmajleri kaydetmekten maksadlm, "pek mtikemmeli" hazlriamaya mtiktedir olan yazariara, bizi "az mi.ikemmel" ile kanaat etmege mecbur klldlklanndan dolayl, ufak bir serzeni~te bulunmaktan ibarettir..."\3 izzet'in istihza yoluyla kitabm yazarlanna boyle bir gondermede bulunmasl anlamhdlr. Bunun nedeni, 1927'de izzet'in kitabllllll yerine Bonafus ve Sadak' a ait "Sosyoloji" kitabll1l11 DiiriilfiinGn'da ders kitabl olarak kabul edilmesidir. izzet'in herhangi bir konuda kritikte bulunurken, genellikle boyle bir tislgp kullandlgl goriilmektedir: izzet, belirli konularda Durkheim'in sosyoloji anlayl~lm ele~tiren biri olmakla biriikte, gerek terciime yoluyla hazlrladlgl ders kitabll1da, gerekse de 1927'de kendisinin yazdlgl del's kitabll1da, Durkheim'in sosyoloji anlayl~1i11l1 hiikim oldugu gortilmektedir. Durkheim'in sosyoloji anlayl~l <;er<;evesinde yazllml~ olan A. Gleyse ve A. Hesse'ye ait terctime ders kitabl, izzet'in 1927 yazacagl kendi ders kitabl i<;in de btiyiik oranda bir ~er<;eve olu~turmu~tur. izzet, soz konusu esere yazdlgl onsozde boyle bir <;eviriye ni<;in ihtiya<; duydugunu/duyuldugunu a<;lklamaya <;ah~ml~ttr: 11 Hilmi Ziya Ulken, Turkiye'de (.agda:r Dii:riillce Tariili, 6. Bask!, istanbul: Ulken Yay., 1999, S Bu konuda aynca bkz.: Faruk Kocaclk, Emre Kongar, "Mchmet izzet", Tiirk Top/wlliJiiil1lcileri 2, Yay. Haz.: Emre Kongar, istanbul: Remzi Kitabcvi, lzzet ilc ilgili istanbul Universitcsi Sosyoloji Ara~tl1"ma Merkezi'nin "i~timaiyat Dersleri" adl! kitabll1 TUrk<;:e basklsll1da yazdlgl SUl1l1~ yazlsl i9in bkz.: A. Oleyse, A. Hesse, a.g.e., S. VII-X. 12 Bu kitap i9in bkz.: Max Bonafus, Necmedclin Sac1ak, i("tilllaiya/, istanbul Devlet Matbaasl, Mehmet izzet, a.g.e.(l981), S. 217.
9 Amk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Ozerine Ele~tirel Bir Degerlendirme 153 "Garb memleketlerinde bile i<;timaiyat okuyanlar ve okutanlar bu nam altmda i~aret edilmekte olan taharriyatm heyet-i mecmuasml ihata eylemeye ve her tedkik ~ubesinde <;ah~abilmek i<;in rehber olmaya elveri~li bir kitabm mevcut bulunmamasmdan ~ikayet ederler... Fakat hi<; olmazsa ecnebi lisanlarda, mukemmel degilse bile, yine az <;ok i~e yarayan eserler vardlr. TUrk<;ede boyle bir eserin tamamen mefkud olmasl tedrisatta buyuk mu~kilata sebep oluyordu. Bu tercume eyledigimiz kitapla 0 mii~kilati kismen olsun ortadan kaldlrmak iimidindeyiz.,,14 izzet, boyle bir ihtiya<; kar~lsmda kendisi bir kitap yazmak yerine, bu eseri tercume etme yoluna gitmi~tir. Kendi alanmdaki kitaplar i<;erisinde en iyisi oldugunu dii~iindugu i<;in de bu kitabl <;evirmeye karar verdigini ifade etmi~tir. Eser, ba~langl<;ta sadece DarUlfiinOn'daki Universite ogrencileri i<;in bir ders kitabl olarak du~unulmu~, Maarif Vekaleti tarafmdan orta okul, lise ve ogretmen okullan programlanna "i<;timaiyat" derslerinin yerle~tirilmesinin sonrasmda da, bu okullarda da okutulmak Uzere bir ders kitabl olarak kabul edilmi~tir. izzet'e ait bu <;evirinin, soz konusu okullardaki ogrencilere bir ders kitabl olarak sunulmasl ba~h ba~ma bir sorun olu~turmaktadir. Her ~eyden once eser, toplumu ve toplum olaylanm ele abp inceleyen bir sosyoloji kitabldlr. Franslzcadan terciime edilen bu eser de, dogal olarak, Franslz toplum yaplsml, kurumlanntn geii~imini ve tarihsel ozeiliklerini goz oniinde bulundurarak hazlrlanml~ bir kitaptlr. 15 izzet'in kendisi de boyle bir durumdan kaynaklanan problemin farkmdadlr: I. A. Gleyse, A. Hesse, Terbiye ve Ahltika Miiteallik Tatbikattyla jrtimaiyat Dersleri, <;:ev.: Mehmet izzet, Yay. Haz.: Mehmet Kanar, istanbul: istanbul Oniv. Edebiyat Fak. Yay., 1998, s. XIIl. Aym eserin Prof. Dr. Mehmet Kanar tarafmdan hazlrlanml~ olan klsmen sadele~tirilmi~ hali i~in aynca bkz.: 15 Kitabm "Devlet" ba~hkh on dordiincii boliimiinde de viet ve hakimiyet konusu ele ahmrken ~oyle bir ifade kllllamlml~tlr: "... EcdadlllllZ olal1 ROllla teb'as111a imparatorlllk boyle gorlinliyordu..." (s. 148) Bunun yam Slra bir onceki boliimde de "milletlerin olu~masmda ortak iilklinlin rolli" konusu i~lenirken kullamlan ~ll ifadeler de dikkat c;:ekicidir: "... 'Ne kadar fazla FranslZ olursam, kendimi 0 derecede fazla insani hisseclerim'. Michelet'in sozii tamamen tahakkuk etti. "Eger her milletin yalmz blitlin dlinyayl fiiiclebah~ olan ve hlldkiimhga yabancl blllunan gayeler i~in sarfettigi kam ve alttm ve her nevi gayreti bir araya Ylgmak istenseydi, Fransa'nm ylgml semaya kaclar ylikselircli." (s. 144) Bunlann yamstra 118. sayfadaki ~u climle de dikkat ~ekiciclir: "... a~iretin iizasl arasmda 0 a~iretin topragmm mahiyeti bir diger tesanlid rabltaslm vaz'eclerdi. <;:ok clefa, bu topraklardan herbiri tabii mmttkalardan birine, FransamlZIIl "memleket" [pays]lerinclen birine tetabllk eclerdi..." Blitlin bunlar goz onlincle bulunclurulclugllncla
10 154 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI "Bu nokta tercumeye ba~lamadan evvel bizi du~undurdu. TUrk kari'lerin kolayhkla ve tamamen massedemeyecekleri bir kitabl onlann onune koymakta ne fayda vardlr? Fakat DarUlfUnun talebesinin boyle bir rehbere ihtiyacmm ne kadar buyuk oldugunu gordugumuzden, i~timaiyata ait asgari malumatm mumkun mertebe yayllmasmm ne kadar faydah olacagml her vesileyle hissettigimizden tercumeye karar verdik...,,16 Bu tesbiti yapan izzet 1927' de kendisinin kaleme ald!gl "Yeni i~timaiyat Dersleri,,17 kitabmda da pek farkh bir tutum i~erisine girmemi~, konulan ve i~erige itibariyle buy Uk oranda tercume ettigi ilk esere benzeyen bu ikinci kitapta da, kendi toplumundan ornekler vermek yerine, genelde Bat! ve oteki toplumlardan ornekler verme yoluna gitmi~tir. Soz konusu iki eser dikkatle incelendiginde bu durum bariz bir ~ekilde ortaya ~lkacaktlr. izzet'in tercume yoluyla hazlriadlgl ders kitabl; "iktisadi j~timaiyat, BeytJ i~timaiyat, Siyasl i~timaiyat, Cina't i~timaiyat, Din, ilim ve Sanatm Men~e'l ve MUnasebatl" olmak Uzere be~ boiumden olu~maktadlr. izzet'in kendisinin yazdlgl i~timaiyat kitabl da; "iktisadi i~timaiyat, Beyti ve Siyasl i~timaiyat, i~timal Hayat ve Be~eri Mefkureler" olmak Uzere U~ bolumden olu~maktadlr. Kitaplann i~erigi ile iigiii degerlendirmelerde karma~ayi onlemek i~in, bu kitaplarda one ~Ikan belli ba~h kavramlar/konular ~er~evesinde analizlerde bulunma yoluna gidilmesinin daha saghkli olacagl kanaatindeyim. Bu a~ldan eserlerle ilgili olarak, "birey, devlet, Batl-merkezlilik ve Osmanh'ya bakl~" ba~ltklan altll1da degerlendirmelerde bulunulacaktlr. Birey Apolitik Birey: Mehmet izzet, kendisinin yazdlgl sosyoloji ders kitabmda, modern devletlerin bireye biltakllti ozgurlukler tal1lyarak onll ozgur1e~tirdigini genelde Bal!, ozelde de Fransa merkezli a~lklamalan i~eren bu sosyoloji ders kitabllllll ogrenciye kendi loplumunu lammasl yonlinde ne derece katklcla bulunacagl tarl!~ma konusuclur. Bunun yam Slnl ilgin~ olan bir diger durum cla, clipnot a~lklamalanyla terclime bir eserin clogurdugu bu gibi saklllcalan duzeltme imkam varken, izzet'in boyle bir yaba da gostermemi~ olmaslcllr. 16 A. Gleyse, A. Hesse, a.g.e., s. XIV 17 ilki I 927'cle basllan bu kitablll, 1928, ve 1933'te yeni baskllan cla yaplllm~tlr. ilk iki basklcla yer alan "Yeni" kelimesi sonraki baskllarda kalclll'liarak, "iytimaiyat" ba~hgl kullamimaya ba~laml~tlr. Bu kitaplann (kavramsal cluzeycle bazl kli~uk clegi~iklikler haricinde) iycrikleri aymdtr. Bu aylclan burada (oteki kitaplar da incelenmi~ olmakla birlikte), Latin alfabesiyle basllan ilk baskt olan, 1929 basktsl kaynak olarak kullamlacaktlf.
11 Amk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Ozerine Ele~tirel Bir Degerlendirme 155 ifade eder. Devletlerin bireylere tamdigi bu htirriyetler "... siyasl htirriyet, din htirriyeti, ~ahsl hurriyet, mesken masuniyeti, 9ah~ma htirriyeti olarak...,,18 ifade edilmi~tir. izzet, siyasi ozgtirltigun, modern devletin bireye tamdigl ozgtirluklerden biri oldugunu beliiitikten sonra, bireyin siyasi haklanmn smirli oldugunu ve bu simrlamanm da gerekli oidugunu belirtmekten geri kalmaz: "... HUr vatanda~ yalmz kanunlara boyun eger... Binaenaleyh "sazlna istedigi gibi tel takar" : serbest olarak fikirlerini beyan eder, faaliyetini tanzim eder, meslegini se<;er, malim kullamr, kimseden izin almaga hacet kalmadan gider ve gelir. Serbest~e toplanma hakkl vardlr. Fakat, buna mukabil, siyasl haklan, Eskizaman medineleri vatanda~ma nisbetle azdlf... Esasen siyasl mes'eleler, yani herkesin alakadar oldugu, mes'eleler gitgide daha kan~tlgmdan devlet i~i artik bir ihtisas i~i olmu~tur. Her vatanda~m eskiden Atina'da oidugu gibi, kur'a dii~iince bir devlet vazifesini iistiine almasmda fayda degii ancak zarar olabilir." SmIrh alan bu siyasi ozgurltigtin gerek goriildugunde de viet tarafmdan daha da simrlandmlabilecegi de belirtiiir: "... siyasl istikhllin tehlikeye du~tugii anlarda fertlerin hurriyeti daima kisilir, zira 0 istiklfll elden giderse artlk ferdin htirriyeti gerek vatanda~iar ile beraber ve yalmzca gayesine varmak i9in sarfettigi faaliyeti himaye edecek bir kuvvet te orada kalmaz.,,19 BUtOn bunlarla siyasi anlamda birey; siyasi davranmaktan uzak olan (apolitik), devletin (bu ozgurltigti zaten kendisi bireye sagladlgl i9in) kendisinin siyasi ozgurltigtinti klsitlamasmi, anlayi~la kar~ilamasl gereken bir birey tipi oiarak ele almmaktadir. Cemiyetin etkisindeki birey: izzet, toplumun bireylerin maddi ve manevi hayat alanjanna etki ettigini ifade eder. Bireylerin de bunun di~mda hayatlanm idame ettirmeleri soz konusu degildir. Bireyin hayatim stirdtirmesi i9in topluma tflbi oimasl, onun ka9lmlmaz etkisini kabul etmesi gerekir: "Fert cemiyete tflbidir. Fakat cemiyete baglanarak karanhk ve kor, zekfldan mahrum tabiat kuvvetlerinin koleliginden siynlmakta, kendine bir hiirriyet dtinyasl kurmaktadir.,,20 Bireysel alarak ozgur ya~amak diye bir durum soz konusu degildir. "... Fert muhtar bir mevcut gibi degil, belki muazzai bir uzviyet i9inde kendine has uf'fiieye malik bir uzuv gibi goztiktiyor. Fert yalmz i9timai 18 Mehmet izzet, irfill1aiyat (Sosiy%ji), istanbul: istanbul Devlet Matbaasl, 1929, s Mehmet izzet, a.g.e., s Mehmet izzet, a.g.e., s. 7. :.11
12 156 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI uf'olesini if a eyledigi nisbette himaye edilerek, ondan ka<;l11maya <;ah~tjgl derecede cezalandmlarak, binaenaleyh vazifelerle mukellef olarak i~lemeye mecburdur."21 BUtUn bunlardan da anla~!lacagl gibi birey, cemiyete bagh kaldlgl ve ona kar~l gorevini yerine getirdigi oranda anlam kazanacaktlr. Bireyin toplum i<;indeki varhgl, kendisine bi<;ilen toplumsal rolu benimseyip, buna uygun davrandlgl ol<;ude deger kazanacaktjr. Zira izzet' e gore bireyi var eden, ona hayat veren ve onu ozgurle~tiren cemiyettir. Vatansever ve vazijesini layzkiyla yerine getiren birey: izzet'in hazlrladlgl ders kitabl11da birey, her ~eyden once vatanl111 sevmesi ve vatal1l ve toplumu i<;in kendisine du~en en ku<;uk gorevi buyuk bir a~kla yerine getirmesi gereken ki~i olarak tal1lmlanmaktadlr: "... Gec;:mi~i seyretmekle kanaat etmiyen ve gelecegi yaratan faal adam, bu toprak tizerinde yapiiacak bir i~i tahakkuk ettirilecek bir gayesi oldugunu bilen kimse, huliisa bugtinkti milletlerin hayat kavgasmda yenmek i<;in muhtac;: olduklan vatanperver, "kendi yapisi" olan milleti sever, nekadar na<;iz olsa da emegi sayesinde, vazife~inasiigl sayesinde istikbalde milletin elde eyliyecegi inki~afl dti~tinerek onu sever. Ve zannetmemelidir ki bu tarzda bir sevgiyi besliyebilmek i<;in mim hayatta mtistesna bir mevki tutmak, millet tizerine btiytik bir tesirde bulunabilecek vaziyette olmak ~arttir... Dl~anda en ehemmiyetsiz goztiken i~ bile, vazifeye sadakat hissile yapliirsa, milletin terakki adlmlanm hlzlandlrabilir. Bugtinkti insanlann besledikleri btiytik ve parlak hulyalann hakikat oimasl i<;in herkesin ufak ve mahdut vazifesini itina ve a~kla yapmasl ~arttlr. <::tinkti millet ancak bu sayede terakki edebilir."n Bu anlamda birey; vatal11111 seven, ge<;mi~iyle ovunmekten <;ok, gelecege bakan ve emegini vatan yolunda butun ozverisiyle harcamaktan geri kalmayan bireydir. Izzet'in deyimiyle birey, vata111 i<;in "seyirci" sevgisine sahip, soyutluktan oteye ge<;meyen birtaklm duygulan banndlran bir birey olmaktan ote, ona kar~l duydugu sevgiyi gorevlerini yerine getirerek, somut bir ~ekilde sergileyen bir birey olmaltdlr. i~boliimiine dayalz iiretken birey: Mehmet izzet, D~rkheim' den esinlenerek, i~bolumunun <;agda~ toplumun en onemli ozelliklerinden bid oldugunu belirtir. Bu a<;ldan "i~ bo!i.imunun artmasi, medeniyetin attmasl, insanlann terakki 21 A. Gleyse, A. Hesse, a.g.e., s Mehmet izzet, a.g.e., s. 153.
13 Amk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Ozerine Elqtirel Bir Degerlendirme 157 yolundan ilerlemesi demektir,..,,23 Medeniyet yolunda, toplumdaki her bireye, bu i~boliimu e;en;evesinde bir gorev du~mektedir. Bu baglamda birey, i~boltimu e;ere;evesinde toplumda kendisine du~en gorevi en iyi ~ekilde yerine getiren ki~idir. "... Tufeyli gibi, hie; bir i~ gormeden hayat suren adamm bir hlfslzdan fark! yoktur...,,24 ideal birey e;ah~kan, toplum ie;inde, toplum ie;in Uretken olan bireydir. Devlet Ekonomist Devlet: Mehmet izzet, liberalist, sosyalist ve tekejci ekonomi aniayi~lanm tek tek ele~tirirken, devletin iktisadl faaliyetlere el atmasml ele~tiri dl~1 tutar. izzet'e gore, devletin iktisadl alana mudahalesi faydah ve gereklidir: "... inhisarlar, in~aat, tersaneler, demiryoljanmn i~letilmesi gibi devletin diger iktisadt i~lere kan~masl... biiwn i~timai smlflann, mim refahm ve milll harsm tabii' hamisi ve istihsal faaliyetlerinin en yiiksek nazlml olmasmdandlr. Devlet sanayii primlerle, tahsisatla, giimriik tarifelerile himaye eder. Sanayi ve ticaret erbabi bu miidahale ve himayeyi daima istemektedir...,,25 izzet bu ae;lklamaianyla, yeni ulusal devletin iktisadl alanda yurtitmeye ba~iadlgl, AtatLirk ilke ve inkilaplanndan birini olu~turan devlete;ilik politikasml savunmu~tur. Laik devlet: izzet, devlete;ilik ilkesi gibi, AtatUrk ilke ve inkilaplanndan bir digerini olu~turan ve yeni yonetimin izledigi siyasetle devletin asll unsurlanndan biri kilmaya e;ah~tlgl laikligi kitabmda savunur: "... ASri devlet taiktir. yani din milesseseleriyle ili~igini kesmi~tir... Din artlk siyasi bir miiessese degildir... Zamammlzda... dini milessesenin kudret ve salahiyeti daralmi~tlr. Dinle devlet arasmda aynhk vardlr... Bu inkllap zarurldir... zamammlzda dinler afaki miiesseseler tarzmdan ziyade vicdanlarda dindan AlIah'ma kavu~turan enfusi bag olarak ya~amaga meylediyorlar... Saniyen ve mukabelen, dinin devlete temel olmasma imkan kalmaml~tir...,,26 2, Mehmet izzet, a.e., s Mehmet izzet, a.e., s Mehmet izzet, a.e., s Mchmet izzet, a.e., s. 160.
14 158 Sosyoloji Dcrgisi, 3. Dizi, 16. SaYI Boyleee, izzet'in kitabinl yazdlgl donemde (1927), laikligi devletin temeli olarak goren ve bu dogrultuda uygulamalar ger~ekle~tirmeye ~ah~an yeni Cumhuriyet rejiminin bu yonde yapm1~ oldugu tercih, ~agm gereklerinin ortaya ~lkardlgl zaruretler ~er~evesinde ortaya ~lkml~ olan bir tereih olarak ifade edilmi~tir. Egitimci devlet: izzet' e gore, modern devletin etkisini en bariz ~ekilde hissettirdigi alan, egitim alallldlr. Bu durum, toplumsal oldugu kadar toplumlararasl ~artlardan kaynaklanmaktadlr: "... Asri hayatm ~artlanna tamamen uymak Ie;m e;ocuk ruhunun umumi bir kliltiire, onu her safhaslodan kavrayan bir tiilim ve terbiyeye ihtiyaci vardl!'... e;ocuga lazlm olan tahsil ve terbiyeyi ona ancak devlet verebilir... milletler yekdigerile yan~ halindedirler: kuvvetli olmaga hevesli ve mecburdurlar. Kuvvet ise sadece iktisat kuvveti degil, ayni zamanda ilim kuvvetidir... Bu da maarifin mtimktin oldugu derecede yayllmasl ie;in bir sebeptir. Nihayet milli mefkfire fertlerin vicdanmda kbkle~mezse, milletin hayatl tehlikededir. Bunu temin eyleyen yegane mtiessese ise mekteptir... Bu mutenevvi sebepleri asr! devletlerin mim terbiye i~ini inhisar suretinde ellerine alml~ veya hie; olmazsa, terbiye muesseselerini pek ciddi bir kontrola sokmu~ olmalanm izah eder.',27 Egitim; devletin, toplumun ya da toplumsal duzenin bekasl i~in hayati dereeede onemli olan bir ara~ olarak goruldugunden, devletin egitim i~lerine el atmasl ka~inilmaz olarak degerlendirilmektedir. izzet' e gore aile (Batl' da da oldugu gibi) artlk bir egitim kurumu olmaktan uzaktlr. Bll a~ldan, bireye ger~ek anlamda egitim ve ogretimin verilmesinin aneak devlet araelhglyla ger~ekle~tirilebileeegi savllnulmaktadlr. Bir yandan bu gorevi devletin yerine getirebileeegi vurglllalllrken, bir yandan da devletin bunu yapmak zorunda oldllgu belirtilmi~tir. Egitimin yapllaeagl okul, vatanseverligi tesis edeeek ve milli birligi saglayaeak olan yer olarak degerlendirilmi~tir: "... Mektep tam ve has olarak milll hissin amilidir, salim ve eanh vatanperverligi herkese yayan vasltadlr. Mill! hayatin imal olundugu oeak odur... Boyleee mektebin milll vahdetin te~ekkul ve inki~afinda kat'! ehemmiyeti haiz bir row vardlr.,,28 27 Mehmet izzet, a.e., s A. G1eyse, A. Hesse, a.g.e., s. 145.
15 Amk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Ozerine Ele~tirel Bir Degerlendirme 159 Okullara yuk1enen bu misyon dogrultusunda, devletin egitim-ogretim Uzerinde tam bir denetim saglamasl ka<tlllilmaz olarak deger1endirilmektedir. Batl-Merkezli Aflklamalar Mehmet izzet'in <tevirisini yaptlgl ilk kitap, zaten Batlh iki yazarm kalerninden <tlkml~ olmasl itibariyie tamamlyla BatI-merkezli a<tlkiamaiar i<terirken, izzet'in kendisinin kaleme aidlgl ikinci kitapta da bu durumun devam ettigi gorulmektedir. 29 izzet gerek iktisadi, gerek siyasi ve sosyal alanlarla iigili konuian degerlendirirken, kendi ya~adlgl topiumdan ornekier vermek yerine, orneklerini genelde Batl, kismen de oteki topiumlardan se<ter. Yazar, sosyal bir muessese olan aile konusunu ele ahp aiienin geli~imini, aile tipierini ve tarihsei geli~imlerini degerlendirirken, kendi toplumundan pek ornek vermez. izzet siyaset sosyolojisi k!smlllda millet ve devlet konulanlll eie ahrken de farkh bir tutum sergilemez. Yazar, siyasi cemiyete dogru gidilen yo Ida, (Durkheimci a<tlklamadan hareketle) toplumlarda cemiyet ya~antismlll once klan ~eklinde ortaya <tlktlgm!, klandan soma a~iretlerin ortaya <t1kt!glm, a~iret ya~antisllldan da dagtlllk millet ya~antlsma ge<tildigini ve ~ehirlerin ortaya <t1klp geli~mesinden sonra da kuvvetli bir merkeziyet ve askeri te~kilatlanyla imparatorluklann ortaya <tlktigllll ifade eder. imparatorluklardan soma derebeyligin ortaya <tlkttgml soyleyen Mehmet izzet, a<tlklamasml BatI-merkezli bir bakt~ a<tlsllldan uzak gostermek i<tin de, derebeyligin sadece Batl'ya mahsus olmadlgllll, Fas'ta hala bir tilr islam derebeyliginin oldugunu, Japonya'da 1867'e kadar derebeylik sisteminin hakim oldugunu ve <;in'de de derebeylik sisteminin ozelliklerinin oldugunu belilimektedir. izzet vermeye <tah~tlgl bir ka<t ornekle, Orta <;ag Bat! toplumlat:mm genel ozelligini belirtmek i<tin kullamlan bu kavrama, yukanda ad! ge<ten toplurnlan uydurmak i<tin <taba sarf eder. Bu durum, bilimsei a<t1dan baz! sorunlan beraberinde getirmektedir. Pek <tok ozelligi i<tinde banndll"an bir kavramt, bir iki ozellige indirgeyerek genellemeye <tah~mallln ne derece bilimsel bir <taba oldugu sorguia(n)maya a<t1kt1r. 29 izzet bu ikinci kitabl, ~evirdigi birinci kitablll terclime bir kitap olarak liseler i~in kabul edilmi~ olan bir ders kitabl oimasillclan dolayl kenclisine yoneltilen ele~tiriler kar~lslnda kaleme alml~ oimasilla ragmen, konu, i~erik ve tarz itirabiyle birincisinden pek de farkh olmayan bir kitap yazml~ olmasi ilgin~ bir durumdur.
16 160 Sosyoloji Dergisi, 3, Dizi, 16, SaYI Osmanh'ya Yakla$lm izzet genellikle Bah'dan ve oteki toplumlardan ornekler vererek degerjendirmelerde bulunmaya <,;ah~lrken, yaklll tarihteki Osmanh top]umuna pek deginmemeyi tercih etmekte, bu tercihini ba~ka turlu kullamp, Osmanlt toplumuyla ilgili degerlendirmelerde bulundugu yerlerde de genellikle olumsuzluk i<,;eren a<';lklamalar sergiledigi goriilmektedir. izzet'in bu baglamda verdigi ornekler, Osmanh toplum yaplsl11l ve yonetim anlayl~llll ele~tirmeye yonelik orneklerdir. Osmanh; medeniyet yolunda ilerleyen Batdl devletler kaqlslllda siyasi, sosyal, askeri ve ekonomik alandaki geli~melere ayak uyduramaml~, yonetimi bozuk, toplumsal dayal11~ma ve birligin olmadlgl, geri kalrru~ bir devlet olarak nitelendirilmi~tir. Bu anla~lhr bir durumdur. Zira yeni kurulan Cumhuriyet ile birlikte Osmanlt slkl bir ele~tiriye tabi tutularak, bu yeni rejim <,;er<,;evesindeki degi~imler ve/yahut uygulamalar, kohnemi~ bir zihniyetten kurtulmaya yonelik uygulamalar olarak gosterilmi~ ve yeni ulusal devlet boylece saglam temeller tizerine otultulmaya <,;alt~t1ml~tlr. izzet de (tercume yoluyla) ilk lise sosyoloji ders kitabllll hazlrlayan bir ki~i olarak bu <,;izginin dl~lllda kalmarru~tlr: "... Nezip muharebesi oldu: MlSlrli ibrahim Pa$a, padi$ahln ordulannt kat'] surette yendi. Vak'ada TUrk hizmetinde bulunarak hazlr olan Alman Moltke mektuplannda askere kumanda eden TUrk pa$alanndan birinin $U sozunu kaydediyor: "Bu yenilmenin ne zaran var? Kaybedilen mtilke ragmen yine padi~ahlmlzm kati derecede topragl olacaktlr.,,30 Bu tevekkule mukabil, garb medeniyetinin girmi~ oldugu i~ boltimu ve sma] terakki yolunda ileriemege azmetmi$ olan $imdiki Ttirkiye'de izmir ve Adana'nln yabancilara verilmesinden bahsolundugu vakit husule gelen ve TUrk gen~lerinin daima hatiriamasl lfizlm olan miiil galeyant goz onune getirelim. Arada ne kadar fark var! Bu farkl izah etmek i~in, $tiphe yok ki her $eyden evvel miiiiyet hislerinin uyanml~ OlmaSlnl hatlrlayacaglz. Fakat muhim bir sebep daha var: Eskiden mevcut olan ve aynt padi$ahln vergiye ve haraca tfibi kuiian olduklan i~in 30 izzet'in burada referans olarak ba~vurdugu Moltke'nin mektuplan Remzi Kitabevi tarafll1dan yayil11anml~ttr. izzet'in askere kumancla eden TUrk pa~a cliye bahsettigi ki~iye kitapta konllyla ilgili yercle rastlanmamaktadlr. Moltke bu sdzun, halk tarafll1clan sdyleni lmi~ bir sdz oldugunu aktarmaktaehr. Moltke'nin I Eyliil 1839'cla yazehgl mektupta, sdzkonusu olayla ilgili klsllll ~dyle aktanlmaktacllr: "... Nizip felaketinden sonra halk: "Ne zarar" cliyorclu, "pacli~ah, araslra bir nuharebe ve birka<;: vilayet kaybetmesinclen bir ~ey <;:lmayacak kaclar zengilldir... " Sdz koilusll eser ve claha aynntlh bilgi i<;:in bkz,: Helmuth Von Moltke, Moltke'nin Tiirkiye Mektllplan, <;ev,: Hayrullah Ors, 2, Baslm, istanbul: Remzi Kitabevi, 1995, s. 344.
17 Amk, Lise Sosyoloji Del's Kitaplan Ozel'ine Ele~tirel Bir Degeriendirme 161 TUrkU TUrke, musltimam musltimana, sadece birbirine benzer vaziyette bulunduklan itibarile baglayan tesanut bagl yamnda, bir diger bag peydalanml~tlr. B u yeni tesanut, TUrkU TUrke, birbirlerinin eksikliklerini tamamladlklan i~in baghyor, i~ bolumu arttlk~a tesirini daha fazla duyuruyor ve sade bugunu degil, yanm da, uzagl da goren zekiuar da birinci ehemmiyet derecesine <;:lkiyor.,,31 Bununla birlikte yakm tarihteki Osmanh tarihini atlamak ic;in, izzet orneklerini genelde eski TUrk tarihinden vermeye c;ah~lr. Sozgelimi i~boltimti konusunu ya da aile konusunu ele ahrken, orneklerini genellikle TUrklerin ~amanhgl bir din olarak kabul ettikleri donemden vermeyi tercih eder. Belirtilmesi gereken bir diger husus da, lzzet'in TUrk toplumuna verdigi bu nadir orneklerde de genellikle referans olarak Ziya Gokalp'i kullandlgldlr. Ttirk ailesinin kokeni ve ozelliklerini ele aldlgl yerde, oteki konularda oldugu gibi izzet'in bafurdugu kaynak yine Ziya Gokalp'tir: "... Grenarda gibi bazl iilimiere gore TUrkistan'da TUrk ailesi peder~ahidir. Ziya Gok Alp Bey ise bu mutaleayl kabul etmiyerek "hi~bir TUrk ~ubesinde TUrk ailesinin peder~ahl bir ~ekil almadlglm" iddia eylemi~tir. Ziya Bey olduk~a kuvvetli delillere dayanmaktadlf. Bunlardan biri TUrk cemiyetlerinde siyasl veiayetin, saltanat hakkmm, sade hakana degil bir dereceye kadar da hatuna ait olmasldlr...,,32 BUtOn bunlann hal'icinde izzet'in hazlrladlgl bu del's kitaplanyla ilgili olarak burada belirtilmesi gereken birkac; husus daha bulunmaktad1l'. izzet'in terctime yoluyla hazlriadlgl birinci kitabm yazarlanndan birinin "iktisat tarihi" ogretmeni olmasmdan dolayl, iktisadf olaylar tizerinde gereginden fazla duruldugu gorulmektedir. Aym duruma, izzet'in kendi yazdlgl kitapta da rastlanilmaktadlr. Genel olarak degeriendirildiginde bu kitaplann, bir lise ogrencisi ic;in aglr denilebilecek yogunluktaki kitaplar olmalan, soz konusu eserlerin goze c;arpan bir diger ozelligidir. izzet'e ait kitabm "Harf Devrimi" yapildlktan sonraki TUrkc;e baskilannda, imla hatalannm c;oklugu da dikkat c;ekmektedir. izzet'in tercume ettigi kitaba ait her bolumun sonunda, okunacak eserler diye genelde birkac; kitaptan olu~an bir liste verilmi~tir. izzet kendi " Mehmet izzet, a.g.e., s Mehmet izzet, a.e., s. 116.
18 162 Sasyalaji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl yazdlg;i kitapta ise, boyle yapmak yerine hemen hemen her boliimun somma bir okuma par<;:asl yerle~tirmi~ ye kitabm sonunda da aynca bir okuma listesi yermi~tir. Kitaptaki okuma par<;:alanmn hepsi, yabancl kaynakh eserlerden yapllan almtllardan olu~maktadlrlar. Bunlar haricinde, izzet'in yazdlgl kitabm sonunda ogrencileri konuyla ilgili <;:ali~maya seyketmek i<;:in, her bir bolumle ilgili hazlrlamru~ <;:e~itli <;:a1i~ma konulan bulunmaktadlr. Bu konulardan bazilan bir lise ogrencisi i<;:in aglr denilebilecek duzeydedir: 33 "Ahmet Yeseyi, Spinoza ye Jacob Bohme'nin ya~ayi~lanm tetkik ye bugunku fikir adamlannm ya~ayl~1 1 '1 emu k ayese e d' III,,'14. Aynca bu ara~tlrma konulan arasmda, Mehmet izzet'in Uzerinde pek durmadlgl konulann olmasl dikkat <;:ekicidir. izzet, kitabmda ya~adlgl toplum Uzerinde pek durmazken, ogrencilerden kendi ya~adlklan toplumla ilgili <;:ali~ma yapmalanm beklemektedir: "Bulundugunuz ~ehirde i~ bolumunun hangi ~ekilleri yardlr ye ne zaman dan beri tatbik edilmektedir?" "Bulundugunuz ~ehirde eski zamanda yapdan ahitleri ~imdiki ahitlerle merasim, kesret, mu~kuhit itibariyle mukayese edin,,35 "Bulundugunuz ~ehirlerdeki loncalann mazisini ye halini tetkik edin,,36 Bu gibi sorulann yam ma, sosyoloji dersiyle saglanmaya <;:ab~ilan hedefin ne oranda ger<;:ekle~tigini tespit edebilmek i<;:in izzet, iyi ye kotli yatanda~ tammlm da sormaktadlr: "Eyi yatanda~ ile kotli yatanda~m tasyiri" BUtUn bunlann haricinde iyi diye nitelendirilebilecek bazl ara~tir1na ye tartj~ma konulan da yok degildir: "Her fert cemiyet i<;indeki fenahklardan hi<; olmazsa, klsmen mes'uldtir" sbztinti tetkik edin" "Tarih te i<;timaiyatm meyzuu olan hadiseleri tetkik eyleyor, tarih ilmi ile sosiyoloji arasmda ne fark yardlr?,,37 33 Bu durum onemlidir. Ogrencinin belli bir alana ilgi duymasml ve bu ilgiyi artllrarak, sozkanusu alanla ilgili daha detayh bilgi edinmesini saglamak i<;:in hazll'lal1ml~ alan ara~tlrmaya yonlendirici kanular dikkatli hazlrlanmaymca, ogrenciyi a alana yakla~tlrmaktan <;:ak sagutmaktadlrlar. 34 Mehmet izzet, a.g.e., s Mehmet izzet, a.e., s Mehmet izzet, a.e., s. 235.
19 AOlk, Lise Sosyoloji Ders Kitaplan Ozerine Ele~tirel Bir Degerlendirme 163 Ali Kami (Akyiiz) ve ilk Yerli Lise Sosyoloji Ders Kitabl Mehmet izzet'ten sonraki lise sosyoloji ders kitablm Ali Kami ( ) hazlrlaml~tlr. izzet'in 1924'te tercume ederek yayma hazlrladlgl ve ilk lise sosyoloji ders kitabl olarak kabul edilen eserden sonra, Ali Kami 1927'de yeni bir sosyoloji ders kitabl hazlrlaml~tlr. Bu a<;ldan Ali Kami'nin yazdlgl kitap, tercume yoluyla hazlrlanmaml;; ilk lise sosyoloji ders kitabldlr. Ali Kami'nin bahsedilmesi gel'eken ilk ozelligi <;ok yonlulugudur. Bir donem miiletvekilligi de yapan (6. Donem istanbul milietvekiliigi) Ali Kami, hayatmm buyuk <;ogunlugunu ogretmenlik yaparak ge<;irmi~, yillan arasmda da Dal'ii~~afaka Lisesi'nde mudurluk yapml~tlr. Ali Kami, ogl'etmenlik ya~aml siil'esince tarih, Franslzca, TUl'k<;e, edebiyat, iktisat ve sosyoloji gibi farkh alanlal'dan pek <;ok del's vermi~tir. Bunun yamsifa aileden gelme bir gelenekle ;;iirie de ugl'a~an Ali Kami, Tanzimat edebiyat etkisinde ~iirler yazml~tjr. Ali Kami 'nin asil tamnmasml saglayan ozeiliklerinden biri de <;evirmen yonudur. Harp ve Sulh, Paul ve Virginie, Kazaklar gibi pek <;ok eseri <;eviren Ali Kami, "Yedi Me~ale,,38 ve 1940 ku~agl ~airlerine ait ~iirlerin yaylmlandlgl "GUndUz" dergisini de <;lkarml~tjr.39 Ali Kami, 1927'de Osmanhca olarak yazdlgl ve Maarif Vekaleti Talim ve Tel'biye Dail'esinin 1298 numarah karanyla, liselerin son slmfmda okutulmak Uzere del's kitabl olarak kabul ettigi "i<;timaiyat,,40 kitabmm onsozunde, kendisinden onceki del's kitab1111 tercume yoluyla hazlrlayan Mehmet izzet'i isim vel'meden ele;;tirir: "Be~eri cemiyetlerin umumiyetle men~elerini tedkik ve i<;:timal hadiselerin tekamlillinli takip iddiasmda bulunan "i<;:timaiyat" ilmi bir mekteb kitabmm dar hududu i<;:ine slkl~tlfllmca iddiasmm bir<;:ok cihetlerinde fedakarhk etmek mecburiyetinde kalacagl bediidir. Yalmz bu hadiselerin umuml cephede ana 37 Mehmet izzet, a,e" s, 'de Mqale dergisini <;:lkaran ve Yedi Mqale isimli kitapta da ~iirlerini toplaylp yaymlayan yedi gen<;: ~airden (Ziya Osman Saba, Kenan Hulusi Koray, Ya~ar Nabi NaYlf, Cevdet Kudret, Muammer LUtfi, Sabri Esat Siyavll~gil, Vasfl Mahir Kocatlirk) olll~an bu ~iir aklml, ~iirde canhhk, samimiyet ve yeniligi savllnmll~, vatan sevgisi i<;:erikli ~iirleri konu edinmi~tir. 39 Blitlin bu renkli ve <;:ok yonlu ki~iligine ragmen Ali Kami'nin, buglin yeterince tanllldlgi soylenilemez. 4() Arup<;:a kokenli bu kelimenin ash "i<;:timaiyat" degil de "ictimaiyat"llr. Bununla birlikte giinlimliz Tlirk<;:esinde "i~timaiyat" kelimesinin bll kelime yerine tercih edihni~ ve oturmll~ olmasl nedeniyle, Osmanhcadun yapllan <;:eviri esnusmda da, kelime "ictimaiyat" yerine "i<;:timaiyat" olarak <;:evrilmi~tir.
20 164 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI hatlan tespit edilirken, hususl cephesinde milellif bilhassa kendi milletinin ic;timaiyatma ktymet vermek ve misallerini tercihan kendi tarihinden almak zaruriyetindedir. Onun ic;in boyle bir ders kitabmm Avrupa milelliflerinden aynen tercilmesi caiz olamazdl.,,41 Ali Kami burada, ilk lise sosyoloji ders kitabml Franslzcadan tercume yoluyla hazulayan Mehmet izzet'i, kendi toplumunun sosyolojik yaplsml ve tarihini bir kenara blrakarak, buttinuyle tercumeden olu~mu~ bir ders kitabl yazdlgl ie;in ele~tirir.42 Ali Kami bu ele~tiriyi yapmakla birlikte kendisi de eserinde BatliI kitaplan kaynak olarak kullanmaktan geri kalmaz. Nitekim kitabma yazdlg,! ansazde kendisi de, esas olarak kaynaklannm BatliI kitaplardan olu~tugunu, bununla birlikte kendisinin farkh olarak, konulanm ele alip degerlendirirken Eski Turkler, Osmanh Turkleri ve kendisinin deyimiyle "son inkllab Turkleri"ni gaz anunde bulundurarak, arneklerini buralardan vermeye e;ah~tlgml ifade etmi~tir. Ali Kami'nin hazuladlgl bu kitap; "iktisadl ie;timaiyat, Beyti ie;timaiyat veya Aile ie;timaiyatl, Siyasl ve Hukukl ie;timaiyat ve Sosyoloji Nokta-I Nazanndan Din, ilim, Sanat" olmak uzere dart balumden olu~maktadlr. izzet'in kitabmda oldugu gibi, bu kitapta da Durkheim'in sosyoloji anlayi~lmn h1l.kim oldugu garulmektedir. Yazar "Mudafa-l ie;timaiyye nazariyyesi" ba~hgl altmda cezamn toplumsal i~levi ile ilgili olarak Durkheim'in sosyolojik anlayi~ma uygun ae;lklamalar getirerek ~unlan ifade eder: "Bu nazariyyeye gore ceza, i~lenmi~ bir kabahat ie;in degil, 0 kabahatin atiyye i~lenmemesi ie;in verilmek liizlmdlr. Boyle bir ceza, ahliiki nokta-l nazardan e1zem ve zaruridir. Filhakika cemiyet ki aynca bir ~ahsiyettir...,,43 Ali Kami, konunun devammda top1umda sue; i~leyen birine ceza vermenin asl1 gayesinin ne oldugunu ~ay1e ifade eder: "... Astl gaye, milcrimin tslahtdlr. Ona, fikri bir terbiye vermek, yapttgt fenaltgt idrak etmesine ve cemiyetin intizamma hadim olacak bir halet-l ruhiyye ile, yine cemiyete kan~masma muvaffak olmak liiztmdtr...,,44 41 Ali Kami, ktimaiyat, istanbul: Maarif Matbaasl, 1927, s Mehmet izzet'in terclime yoluyla hazlrladlgl kitaptan sonra, kendisine ait sosyoloji ders kitabllll hazlrlamasl, bu ele~tiriler sonrasl, aylll yll (1927) igerisinde gerc;:ekle~ecektir. 43 Ali Kami, a.g.e., s Ali Kami, a.e., s. 270.
