1. TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI, İŞLETME, BAKIM VE ONARIMI 1.1. TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI

Transkript

1 1. TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI, İŞLETME, BAKIM VE ONARIMI 1.1. TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI Güç santrallerinde üretilen enerjinin tüketim yerlerine iletilmesi gerekir. İletme işlemi önce gerilimin yükseltilmesi daha sonra da yeni tüketim yerlerinde gerilimin düşürülmesiyle sağlanır. Elektrik enerjisinin gerilimini yükselten veya alçaltan cihazlara transformatör denir. Transformatörler hareket etmeyen elektrik cihazlarıdır. Halen gücü KVA ve gerilim 750 KV'a kadar olan trafolar imal edilmektedir. Transformatörler genellikle iki sargılıdır, fakat üç sargılı olanları da mevcuttur. Keza trafolar genellikle tek ve üç fazlı olarak imal edilirler. Trafolar birbirine ve toprağa karşı izole edilmiş iki sargı ile üzerinde sargıları taşıyan demir çekirdekten ibarettir. Trafoların en büyük özelliklerinden biri de verimlerinin diğer elektrik makinalarından yüksek olmasıdır. Büyük trafolarda % 99,5 a kadar verim elde edilebilmektedir. Transformatörlerde uyarılan sargıya primer, diğer sargıya sekonder denilmektedir. Primer sargıya uygulanan gerilim vasıtasıyla burada magnetik bir alan uyarılır. Primer gerilim alternatif bir gerilim olduğundan meydana gelen bu alan da alternatif olup, devresini kapamak üzere sekonder sargının bulunduğu demir çekirdekten geçerken sekonder sargıda bir elektromotor kuvvet endükler. Endüklenen bu gerilim sekonder sarım sayısı, primerde uyarılıp sekonder sargı içinden geçen magnetik akımın azami değeri ve iki sargıyı kavrayan alternatif alanın frekansına bağlıdır. Demir kısmın yapılış şekline göre transformatörler çekirdek tipi ve mantel tipi olmak üzere ikiye ayrılır. Bütün makinalarda olduğu gibi trafolarda da sargı ve demirde kayıplar meydana gelir; bu kayıplar ısı şeklinde kendini gösterir. Meydana gelen ısının uygun bir şekilde ortama, yani havaya iletilmesi gerekir. Soğutucu ortam olarak hava veya yağ kullanılır. Soğutma şekline göre trafolar; 1-Kuru trafolar, 2-Yağlı trafolar olmak üzere ikiye ayrılır. Kuru trafolar daha çok küçük güçtedirler. Son yıllarda 20 MVA ya kadar kuru tip trafolar yapılmaya başlanmıştır. Yağlı trafoların soğutması ya kendi kendine ya da cebri olur. Trafo sargıları yıldız,üçgen ve zikzak olmak üzere 3 türlü bağlanır. Bu anlamda üçfazlı trafolar yıldız-yıldız-üçgen,üçgen-yıldız, yıldız-zikzak ve üçgen-zikzak gibi çeşitli şekillerde bağlanabilirler. Gerilim düşümlerini karşılayabilmek için sekonder sargılar genellikle ayar bobinlerini de ihtiva ederler. Transformatörlerin içten ve dıştan gelecek zararlı etkilere karşı korunmaları gerekir. Koruma amacıyla küçük güçlü trafolarda eriyen adi sigortalar, büyük güçlü trafolarda ise üzerinde aşırı akım rölesi bulunan kesiciler kullanılır. Transformatörleri trafo içindeki mevzii ısınma, gerilim atlamaları, bobinler veya sarımlar arasındaki kısa devrelerden korumak için BUCHOLZ koruma tertibatı kullanılır. Büyük güçlü transformatörlerin hepsi yağlı olarak yapılır. İç arıza sebebiyle yağda gaz habbecikleri oluşur. Gaz habbecikleri Bucholz koruma tertibatını faaliyete geçirerek kesicinin açılmasını sağlar. Bucholz rölesi trafonun üstünde bulunan ve trafo kazanını genleşme kabına birleştiren irtibat borusu üzerine yerleştirilir. Rölenin iki adet kontağı mevcut olup az gaz oluşmasında alarm kontağı, çok gaz oluşmasında ise kumanda kontağı da çalışarak, kesicinin açıması sağlanır. Bucholz koruma tertibatı trafoları sadece iç arızalardan korumaya yarar. Halbuki trafoların dış arızalardan da korunması gerekir. Bunun içinde differansiyel koruma tertibatı yapılır. Trafonun giriş ve çıkışına bağlanan akım trafolarından beslenen ve akımların farkıyla çalışan diferansiyel röleler, arıza halinde faaliyete geçerek kesicileri açıtırıp trafoyu devre harici yapar. Transformatörler aşırı yüklenmelere karşı da korunmalıdırlar. Trafoların aşırı yüklenmelere karşı korunmaları trafo kapağı altına yerleştirilen bimetal levhalarla yapılır. Bimetal levhaların, trafonun aşırı ısındığını belirten alarm ve çok aşırı ısındığında trafoyu devre harici etmeye yarayan kumanda kontakları mevcuttur.

2 A. Işletmede dikkat edilecek hususlar: Hiçbir zaman transformatörlere emniyet mesafesinden daha yakın bulunulmamalıdır. Transformatör nominal gücüne kadar yüklenmelidir. Gerekli hallerde azami bir saat süreyle nominal gücün %10 fazlasıyla yükleme yapılabilir. Bilhassa puant zamanı yük durumu ampermetrelerden takip edilmeli ve trafo fazla yükleniyor ise, daha yüksek güçte başka bir trafo ile değiştirilmelidir. Transformatörlerde yağ miktarı normal değerde olmalıdır. Yağın eksik olması trafonun aşırı ısınmasına, fazla olması ise genleşme kabından yağın taşması gibi sakıncalı durumlara neden olur. Yağ eksik ise tamamlanmalı, fazla ise fazlası alınmalıdır. Transformatörün ısınması termometresinden her gün takip edilerek anormal durumlarda gerekli önlemler alınmalıdır. Transformatör üzerine monte edilmiş olan silikajel kabı her gün kontrol edilmeli; silikajel maviden pembeye dönüşmüş ise,silikajel kurutulup (mavi hale getirilip) yerine konulmalıdır. Transformatördeki yağın herhangi bir yerden sızıp sızmadığı her gün kontrol edilmelidir. Gece karanlığında trafonun giriş çıkış bağlantılarında ark meydana gelip gelmediği kontrol edilmeli ve ark görüldüğünde hemen nedeni araştırılarak giderilmelidir. Gece sessizliğinde trafodan anormal bir ses gelip gelmediği dinlenilmelidir. Bir arıza durumu varsa ilgililer hemen haberdar edilmelidir. Trafonun soğutulması fanlar ile temin ediliyorsa; fanların normal çalışıp çalışmadığı her gün kontrol edilmelidir. Arızalı fan varsa ya yedeği ile değiştirilmeli veya hemen tamiri yapılmalıdır. Trafoda koruyucu röleler (Bucholz,termik imaj) varsa bunların normal çalışıp çalışmadıkları kontrol edilmeli,arizi bir durum varsa hemen giderilmelidir. Trafo sahasına girmenin yasak ve tehlikeli olduğunu belirten ikaz levhalarının yerinde olup, olmadığı kontrol edilmeli varsa eksikler tamamlanmalıdır. B-Bakım ve tamirde dikkat edilecek hususlar : Bakım yapılacak trafoda can ve mal güvenliği yönünden bütün tedbirler alınmış olmalıdır. 3 ayda bir trafo giriş ve çıkışındaki klemens vida ve somunlar gözden geçirilmeli varsa gevşeklikler giderilmelidir KVA ve daha büyüık güçlü trafoların izalasyon yağlarının delinme gerilimleri her yıl kontrol edilmelidir. Delinme gerilimlerinde düşmeler varsa uygun bir zamanda yağlar ya tasfiye edilmeli veya değiştirilmelidir. Topraklama irtibatı kontrol edilmeli, gevşeklikler varsa giderilmelidir. 3 ayda bir trafo ile giriş ve çıkışların temizliği yapılmalıdır. Trafonun dış yüızey boyaları dökülmüş ise yenilenmelidir. Trafo yağı hava ile temas ettiğinde havanın rutubetini alır. Böylece yağın delinme gerilimi düşer ve ayrıca yağ içerisindeki rutubeti de sargılar alarak sargıların elektriki dayanımı azalır. Bu gibi sakıncalı durumların olmaması için,trafo yağının rutubet almamasına çok özen gösterilmesi gerekir. Ayrıca toz toprak v.b gibi yabancı maddeler de trafo yağının özelliğini bozarak çamurlaşmanın teşekkülünü sağlar. Bu sebeplerden dolayı trafo yağının rutubet almamasına ve keza içine toz,toprak v.b yabancı maddelerin karışmamasına dikkat edilmesi gereklidir. Bu itibarla izalatör ve conta değiştirme gibi işlemler,iyi havada ve kısa süre içerisinde gerçekleştirilmelidir. Bir trafoya hep aynı cins yağ konulmalıdır, şayet aynı cins yağ bulunamazsa daha üstün kaliteli trafo yağı ilave edilebilir. Herhangi bir sebeple trafo tankındaki yağ boşaltılacak ise temiz bir yağ kabına alınmalı, rutubet almamasına ve keza toz, toprak v.b gibi yabancı madde karışmamasına dikkat edilmelidir. Trafonun onarımı mevcut imkanlarla giderilemiyor ise Tamir-Bakım Atölyelerine sevk edilmelidir TRANSFORMATÖRLERIN SOĞUTULMASI Bilindiği gibi transformatörlerin gerek verimli çalışması,gerekse ömrü, iyi soğutulmasına veya başka bir deyişle nominal ısınma sınırları içinde kalmasına bağlıdır. Iyi soğutulmayan ve aşırı derecede ısınan transformatörün sargı izalasyonu kavrulur,yağı bozulur ve transformatörde arızalara neden olur. Özellikle dahili tip bina içinde çalışan transformatörlerin bulunduğu yerler, yönetmeliklerde belirlenen esaslara göre inşa edilmeli, trafonun kabine kolay giriş çıkışı,altında yağ sızıntılarının toplanacağı kısım ve gene alttan soğuk hava geçecek üstten ısınmış havanın çıkacağı bir bacanın bulunması ve bu kısımların hava akışının uygun tarzda inşa edilmesi esastır. Çoğu kez bu giriş ve çıkış kanallarının kesitlerinin ne ölçüde olması şeklindeki sorularla karşılaşıldığından, içinde trafo olan bir kabinde giriş ve çıkış kanallarının kesitinin ve geçmesi gereken hava miktarının (hava debisinin) nasıl hesaplanacağı aşağıda gösterilmiştir. 2

3 TEDAŞ İzmir Elektrik Dağıtım Müessese Müdürlüğü, Tamir-Bakım ve Atölyeler Başmühendisliğinde transformatörlerin bakım veya tamiratında göz önünde bulundurulacak esaslar aşağıdaki şekilde tarif edilmiştir. 1- Bakım veya tamir için gelen trafoyla ilgili yazı veya iş emri olmalıdır. 2- Trafonun arızasıyla ilgili, yani arızaları belirten test raporu veya yazı olmalıdır. 3- Atelyeye intikal eden trafo üzerinde atelye ekibi test veya kontrolları yapıp belirtilen arızaları tahkik etmeli,varsa belirtilmiş olan arızalarıda kaydetmelidir. 4- Bakım veya tamir işinde çalışma planı düzenlenmeli çalışmalar da iş emniyeti kaidelerine tamamen uyulmalıdır. 5- Demontaja başlamadan önce fotoğraf çekmek veya teknik resmini çizmek suretiyle,montajı yapabilecek şekilde trafonun konstrüksiyonu tesbit edilmelidir. 6- Demontaj sırasında gerekli markalama işlemleri yapılmalı trafonun çeşitli kısımlarına ait parça,civata,somun,rondela v.b ayrı ayrı sandık veya kutularda muhafaza altına alınmalıdır. Sökülen parça v.bnin kaybolmamasına ve keza karıştılmamasına dikkat edilmelidir. 7- Trafonun yağı: a)temiz yağ tankı b) Tasfiye edilmek suretiyle kullanılabilecek yağ tankı c) Tasfiye kabul tanklarından uygun olanına veya 200 Lt'lik varillere boşaltılır. etmeyecek yağ 3

4 8- Tankında yağ bulunan trafolarda her türlü testin yapılmasında herhangi bir sakınca yoktur.tankında yağ bulunmayan trafolarda çok dikkatli hareket edilmesi gerekir. Bilindiği üzere arıza geçirmiş olsun veya olmasın eğer belirli bir süre işletmede çalışmış ise bu trafonun içerisinde hidrokarbon gaz ve hidrojen gazının bulunma olasılığı vardır, Bu gazlar arıza geçirmemiş olanlar da işletmede iken izolasyon yağının termik ayrışması sonucu,arıza geçirmiş olanlarda ise arıza yerindeki arkın izolasyon malzemelerin yakması sonucu oluşur.trafo yağını boşaltarak bu gazların tamamını tankın içerisinden almak mümkün olamamaktadır.trafo tankının üst kısmının havaya açık olmasına rağmen havaya nazaran daha ağır olan Etan-Bütan Propilen gibi yanıcı ve patlayıcı gazlar tankın alt bölümünde bulunabilir.yağı boşaltılmış kapalı trafolarda ise bunlara ilaveten Asetilen, Metan, Etilen gibi yanıcı ve patlayıcı özellikte gazlarda bulunabilir. Bilindiği gibi yukarıda belirtilen hidrokarbon gaz bileşimleri ve hidrojen gazı gerek hava içerisinde ve gerekse oksijen bulunan bir ortam içerisinde en geniş yanma olasılığına sahiptir. Dolayısıyla trafo tankı içerisinde yeterli öiçüde hava ve oksijen bulunması halinde ufak bir kıvılcımla yangın,hatta uygun gaz yoğunluklarına erişilirse patlama tehlikesi bile söz konusu olmaktadır. Örneğin; yağsız vaziyette bu gibi trafolarda yapılacak testler sırasında uygulanan herhangi bir gerilimde oluşacak bir atlama sonucu meydana gelebilecek bir kıvılcım veya yapılacak tamir sırasındaki bir kaynak işleminin ve hatta sırf arıza yerini görebilmek maksadıyla menholden giren bir personelin ayakkabısındaki demirin içerideki başka bir demire çarpması sonucu oluşabilecek kıvılcımın bile bahis konusu gaz ortamının tutuşmasına ve hatta patlamasına neden olması mümkündür. Ayrıca, trafo tankı içerisinde yapılacak bakım ve tamir çalışmaları sırasında çalışan personelin bu gazların solunumu neticesinde zehirlenmeleri tehlikesi de söz konusu olabilmektedir. Dolayısıyla bu gibi hallerdeki trafolarda yapılacak test, gözle kontrol bakım ve tamir çalışmalarında çalışmaya başlamadan önce ve çalışma sırasında aşağıda belirtilen güvenlik önlemlerine uyulması zorunludur. a) Üzerinde test,bakım ve tamir çalışması yapılacak yağsız vaziyetteki trafoda ilk önce tankın içerisinde kalan bu gazlar tazyikli kuru hava ile tamamen dışarı atılmalıdır. b) Testler yapılırken mümkün olan durumlarda,sargıların ve nüvenin azot gazı içerisinde bulunmasını sağlamak üzere trafo tankına kuru azot gazı basılmalıdır. c) Yukarıda (a) ve (b) maddelerinin uygulanması durumlarında sargılar ve nüve tanktan çıkarıldıktan sonra trafo test edilmelidir. d) Testler sırasında uygulanan gerilimler mümkün olduğu kadar düşük seviyede seçilmelidir. e) Yukarıda maddeler halinde belirtilen bütün bu önlemlere rağmen çıkabilecek herhangi bir yangın tehlikesine karşı çalışma alanının yakınında kullanacak personeliyle birlikte yeteri kadar CO'li yangın söndürme tüpleri hazır vaziyette bulundurulmalıdır. f) Çalışma alanının çevresi kordon altına alınarak yapılan çalışmalarla ilgisi bulunmayan kişilerin yaklaşmaları önlenmelidir. g) Bakım veya tamir için atelyeye gelen her trafo için bir dosya açılmalıdır. Bu dosya da: -Bakım veya tamire ait yazı veya iş emri, -Arızaları belirtir yazı veya rapor, -Atelyede tanzim edilen Bakım tamir föyü -Bakım veya tamir neticesinde trafonun nereye gönderildiği v.b hususları belirten belgeler bulundurulmalıdır. Bahse konu dosyalar trafonun geldiği yerin adına göre alfebetik sıraya konulup,çelik dolaplarda muhafaza altına alınmalıdır h)-bakım veya tamirata ait masraflarla ilgili dekont işlemleri mevzuata uygun şekilde ayrıca yerine getirilmelidir. 4

5 1.3. GÜÇ TRAFOLARI TRANSFORMATÖRLERİN TANIMI, ÖNEMİ VE KULLANMA ALANLARI Fazla teoriye girmeden hazırlanan bu broşürde transformatörlerin kısa bir tanıtımı ile işletme ve bakım koşulları anlatılmıştır.transformatörler bir dağıtım yada tüketim merkezinde en fazla maliyet getiren donanımlardır. Arızalanmaları, sistemin tümüyle devre dışı kalmasına ve dolayısıyla üretim aksamalarının yanında istenmeyen durumlara da neden olur. Bu yüzden tasarım ve işletme sürecinde önemli bir yer tutarlar. Elektrik santralları genellikle üretimin en ucuz olacağı yerlerde kurulur. Dolayısıyla üretilen enerjinin tüketim yerlerine taşınması gerekir. Üretim yerlerinden tüketim yerlerine enerji, iletim hatları ile taşınır. Generatörler tarafından üretilen gerilim ekonomik enerji nakli yönünden çok düşüktür. Bu sebeple santrallerde üretilen enerji gerilimi yükseltilerek tüketim yerlerine nakledilir. Diğer taraftan tüketim yerlerine nakledilmiş olan enerjinin gerilimi de tüketim için çok yüksek olup düşürülmesi gerekir. Elektrik enerjisinin gerek nakli ve gerekse dağitimi için gerilimini yükselten veya alçaltan cihazlara "transformatör" denir. Transformatörler hareket etmeyen cihazlardır. Halen gücü 1000 MVA ve gerilimi 750 kv 'a kadar olan trafolar imal edilmektedir. Verimleri de çok yüksek olup % 99.7 mertebesine ulaşmaktadır. Son yıllarda 1100 kv ve 1500 kv luk trafolar üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Enerji üretim, iletim ve dağıtımında;genellikle l0.6 veya l4.4 kv üretim gerilimi, 380 ve 750 KV iletim gerilimi 154, 34.5, l5, 10 ve 6.3 KV dağıtım gerilimi olarak kullanılmaktadır. Transformatörlerin başlıca üç kullanılma alanı vardır. Elektrik enerjisi tekniğinde; Elektrik enerjisi üretildiği generatörlerden tüketicilere iletilirken, birçok gerilim düzeyinden geçer ve bu gerilim değişikliğini transformatörler sağlar. Yani Transformatörler değişik gerilimli iki düzen arasında gerilim uyumu sağlar. Böylece her düzen en uygun gerilimde tasarlanıp, gerçekleştirilebilir. Haberleşme Tekniğinde; Transformatörler gerilim uyumu dışında, uyum transformatörü olarak empedans uyumu sağlarlar.bu sayede birkaç ohm'luk bir yükün,iç direnci birkaç bin ohm olan bir enerji kaynağindan azami güç alması mümkün olur. Makina Mühendisliğinde; Kaynak transformatörleri, ark ocağı transformatörleri, endükleme eritme ve sıcak tutma ocakları endükleme ile ısıl işlemler sertleştirme, kaynak vb. Transformatörlerin trifaze olarak imal edilmeleri ekonomik ise de herhangi bir fazın arızası halinde trafo kullanılmayacak hale geleceğinden trafoların monofaze olarak imali önem kazanmaya başlamıştır. (yaygın olarak A.B.D de) Böylece ağırlık azalacağı için taşımada da kolaylıklar sağlanmaktadır. Genellikle bir adet yedek monofaze trafo bulundurularak işletme emniyeti sağlanmış olmaktadır. Ülkemizde ise trifaze transformatörlerin kullanımı yaygındır Transformatörlerin Elektriksel Özellikleri Transformatörler Faraday yasasının doğrudan bir uygulamasıdır. Faraday yasası manyetik akı değişimi ile elde edilen kaynak gerilimini belirler. dϕ e = -N, ϕ = ϕ m a x sin(wt) dt = -N d (ϕ m a x sin(wt) ) dt =-N * 2 * π* f * ϕ cos(wt) = 4.44 * N * f * ϕ (efektif değer), f; frekans Endüklenen gerilimin oluşturduğu akım, değişimine daima karşı gelecek yöndedir. Yani akım akıya değil akı değişimine karşı gelir. Transformatör zamanla değişen bir ortak ile halkalanan iki sargıdan ibarettir. 5

6 U1,N1 U2,N2 Sargılardan herhangi biri bir alternatif akım enerji kaynağına bağlanırsa geçen alternatif akımın zamanla oluşturduğu değişken akı, Faraday yasasına göre, diğer sargıda değişik büyüklükte bir alternatif gerilim endükler. Bu sargı ile tüketiciler veya ayrı bir şebeke beslenebilir. Yani sargı dışardan belli bir U1 geriliminde güç almakta, bu güç elektro magnetik yoldan diğer bir sargıya geçmekte, geçiş esnasında gerilim değişmekte ve güç U2 geriliminde transformatör dışına verilmektedir. Diğer bir deyişle güç U1 geriliminde girmekte ve U2 geriliminde çıkmaktadır. Sargıların rolü değişebilir olup; dışarıya güç veren U2 geriliminde beslenecek olursa, dışardan güç alan sargıda Uİ gerilimi elde edilir ve tüketiciler beslenebilir. Transformatörün esası yalnız değişken akımda çalışabilmesidir. Pratikte değişken akım olarak alternatif akım kullanılır, fakat herhangi bir değişken akım da alınabilir. Örneğin giriş sargısı doğru akımla beslenirse bu devrenin her kapanmasında ve açılmasında transformatör etkisi görülür. Doğru akımın sabit değerle geçtiği sürede ise çıkış sargısında hiçbir gerilim elde edilemez. Şekildeki devrede primer ve sekonderdeki gerilimler; U1=4.44 * f * N1 * ϕ U2=4.44 * f * N2 * ϕ olacaktır. Kısa Devre Gerilimi ; u k Transformatörün sekonder tarafı kısa devre edilmiş iken, primer tarafta nominal frekansta nominal akımı akıtan gerilimdir. Uk % u k = Un Nominal Kısa Devre Akımı ; Ik Nominal primer akımın katı olarak tanımlanır. Transformatörün sekonder tarafında, normal çalışma koşullarında kısa devre oluşursa; nominal akımların katı kısa devre akımları oluşur. Çok tehlikeli olan bu durum en kısa zamanda ortadan kaldırılmalıdır. Örnek: uk = %5 ise 100 Ik = In * = 20 * In dir GÜÇ TRAFOLARININ YAPISI 6

7 Genel olarak trafo, magnetik devreyi oluşturan demir nüve ile bu nüve üzerine yerleştirilmiş primer ve sekonder elektriki devreleri oluşturan sargılardan ibarettir. Trafoyu oluşturan diğer elemanların veya teçhizatın tümü işletme esnasında duyulan ihtiyacı karşılayıcı niteliktedir. DIN VDE 0532, DIN normlarına göre imal edilirler DEMİR NÜVE (ÇEKİRDEK): Enerji tekniğinde ve Makina Mühendisliğinde kullanılan bütün transformatörlerin magnetik devreleri demirdendir. Haberleşme tekniğinde kullanılan trafolar ise, magnetik devrelerini havadan tamamlar. Demir kısmın yapım şekline göre trafolar çekirdek tipi ve mantel tipi olmak üzere ikiye ayrılır. Demir çekirdek dört kenarlı çerçeve şeklindedir. Çekirdek ince saclardan ibarettir. Bu saclar yüksek nitelikte özel saclardır. Demir kayıplarını azaltmak için saca %3 kadar silisyum katılır. Saclar 0.35 mm kalınlıkta olup üzerlerinde 0.0l5 mm yalıtkan bir tabaka vardır. Sac paket izole saplamalar ile sıkıştırılarak magnetik akının dağılması ve ses yapması önlenir. Ayrıca toprak (şasi) potansiyelinde tutulmasını sağlamak üzere genellikle üst boyunduruk kısmından iletken maşalar kullanılarak eşpotansiyel bağlantı sağlanır. Çekirdek alt ve üst boyunduruk ile bacaklardan ibarettir. Boyundurukların her iki tarafından boyunduruk demiri mevcut olup boyunduruk sac paketi izole saplamalarla güzelce sıkıştırılmıştır. Bacaklar sadece izole saplamalar ile sıkıştırılmıştır. Yalıtma contası Saclar Boyunduruk demiri Yalıtılmış saplamalar Üst boyunduruk Bacaklar Alt boyunduruk Üstten Görünüş 7

8 BİR FAZLI ÇEKİRDEK TİPİ TRANSFORMATÖR BİR FAZLI MANTEL TİPİ TRANSFORMATÖR Trifaze trafo nüvesi, ekonomik açıdan genellikle üç bacakli olarak imal edilir. İki yan faza ait magnetik devre orta faza nazaran daha uzun olduğundan aralarinda l20 faz farkı olan akıların toplamı sıfırdan farklı bir değerdedir. Anılan fark akı magnetik devrede üst boyunduruk diğer iki bacak ve alt boyunduruk üzerinden devreder. Bahse konu fark akıya tekabül eden endüklenen gerilim, dolayısıyla akım; yıldız bağlı sargıda nötr iletkeni üzerinden akar, üçgen bağli sargı da ise kapalı üçgen içinde devreder. Aynı nedenle trafo sargı fazlarındaki mıknatıslanma akımları farklı olur. Sekonder sargıda endüklenen gerilimlerin tam sinüsoidal olmayışları ve çeşitli harmonikler ihtiva etmelerinde bu husus etkili olur. Anılan harmoniklerin mümkün mertebe azaltılması amacıyla imalatcılar çeşitli önlemler alırlar.boyunduruk kesitinin artırılması, özel sargı ilavesi magnetik akıya dönüş yolu yaratılması, sıcak çekilmiş sac imalatında, deoksidasyon işlemi, soğuk çekilmiş sac kullanılmasi v.b gibi yöntemlere başvurulması ve özellikle üçgen sargı bağlantı şekli tercihi veya tersiyer sargi ilavesi bu sebebe dayanır. Soğuk çekilmiş sacın magnetik özelliği daha üstün ( 2l.000 Gauss'luk imal edilebilmektedir) olduğu gibi mıknatıslama akımı da oldukça düzgündür. Ayrıca sıcak çekilmişe göre % daha az kayıplıdır. Çekirdek düzenlenirken sacların preste muntazam kesilmesi ve delinmesi, kayıplarin düşük seviyede tutulmasi yönünden önemlidir. Keza, soğutma kanallarının yeterli düzeyde bırakılmaması ısınma neticesi aradaki izolasyonun bozulmasına ve fuko kayıplarının artmasına sebep olur TRAFO SARGILARI Sargılar genellikle elektrolitik bakırdan (saflık derecesi %99.9) imal edilir, bazen elektrolitik alüminyumdan da (saflık derecesi % 99.9 ) yapılır. Sargılar birbirinden ve magnetik devreden yalıtılmıştır. Sargı iletkenleri vernik veya özel kağıt ( kraft kağıdı) kaplıdır. Yapılışlarına göre sargılar silindirik veya dilimli sargı olmak üzere ikiye ayrılır. Yüksek gerilim transformatörlerinde yalıtkan en önemli sorunların başında gelir. Yalıtımı kolaylaştırmak için üst gerilim sargısı çekirdek tipinde en dışa, mantel tipinde daima iç tarafa konur ve böylece magnetik devreden uzaklaştırılır. Dilimli tip sargıda disk şeklindeki primer ve sekonder sargı bobinleri sıra ile çekirdek üzerine bütün çekirdek (bacak) boyunca sıralanmıştır. İzalasyonu kolaylaştırmak ve dağılmayı artırmamak maksadı ile başlangıç ve son bobinler olarak alt gerilim sargısına ait iki yarım bobin kullanılır. Çoğunlukla trafo yüksekliğini ve dağılma reaktansını küçültmek amacıyla, ya mantel tipi nüve kullanılır veya silindirik tip sargıda alçak gerilim sargisi iki kısma bölünerek yüksek gerilim sargısı bu iki kısım arasına yerleştirilir. Eğer bir yüksek gerilim sargısından birbirinden farklı 2 alçak gerilim sargısı beslemek istenirse, bu taktirde üç sargılı transformatörler kullanılır. OG YG AG AG AG YG 2 2 ÇİFT SİLİNDİRİK SARGILI ÜÇ SARGILI TRANSFORMATÖR Trafolar gerek kısa devreler ve gerekse enerji nakil hatlarından intikal eden üst gerilim dalgaları neticesi mekanik yönden zorlanırlar. Trafo sargılarının bu zorlamalar neticesi meydana gelecek radyal ve aksiyal yöndeki dinamik kuvvetlere dayanması gerekir. Ayrıca devreye girip-çıkmalar sebebiyle trafo sargıları azda olsa zorlanırlar. Bilindiği üzere üzerinden akım geçen iletkenler akımların yönlerine göre ya çekilir veya itilirler. 8

9 Üzerinden ayni yönde akım geçen iletkenler birbirlerini çeker, aksi yönde akım geçen iletkenler ise birbirlerini iterler. Normal işletme akımlarında trafolarda herhangi bir zorlama olmaz. Ancak kısa devre hallerinde akımlar normal akımın misli büyüyeceği için sargılar aşırı derecede zorlanır. Transformatör sargılarına tesir eden kuvvetler radyal ve aksiyal olmak üzere iki türlüdür. Radyal kuvvetlerin etkisiyle iç silindir içe doğru, dış silindir dışa doğru itilir. Eğer iç silindir ile çekirdek arası iyi takviye olunmamış ise iç sargıda çöküntüler olabilir. Sarımlardan geçen akımın husule getirdiği kuvvet çizgileri yollarını kısaltmak isteyerek sarımların aksiyal yönde birbirlerine çekilmelerine sebep olurlar. Bu suretle sargı silindiri aksiyal olarak zorlanır. Şayet sargı silindirlerinin boyları birbirlerinden farklı olursa, bu taktirde de aksiyal kuvvetler meydana gelir ve bu kuvvetler silindirleri birbirlerinden ayırmaya zorlar. Bu kuvvetler silindirlerin baş ve sonlarına konulan takozlarla karşılanır. Takozlar AG Sargılar YG Sargılar Trafo sargılarının izalasyonu için prensbant,kağıt, pamuklu şerit ve benzeri selülöz menşeli katı izolasyon maddeleri kullanılır. İzolasyon maddeleri cinsleri ve sıcaklığa dayanımları itibarıyla sınıflandırılmıştır. Trafolarda kullanılanlar genellikle A ve Ao sınıfı olup 115 C'ye kadar ki sıcaklıklarda özelliklerinden hiç bir şey kaybetmezler. Nem, sıcaklık, iyonizasyon (korona), yıldırım veya sistemde oluşan aşırı gerilim darbelerinin tahrip edici etkileriyle izolasyonun zamanla zayıflayacağı dikkate alınmalıdır. Trafo sargılarındaki gerilim dağılımının tayin ettiği tarzda, özellikle sargı başları takviyeli izolasyonlu yapılmalıdır. Trafo yağı takriben l25 KV/cm lik dielektrik dayanımıyla sargı izolasyonuna önemli katkıda bulunur. Trafo sargıları yıldız ve zikzak olmak üzere bağlanır. Bu meyanda üç fazlı trafolar yıldız-yıldız, yıldız-üçgen, üçgen-üçgen, yıldızzikzak ve üçgen-zikzak gibi çeşitli şekillerde bağlanabilirler. Gerilim düşümlerini karşılayabilmek için sekonder sargılar ekseri ayar bobinlerini de ihtiva ederler BUŞİNGLER: Transformatör sargı uclarının baralara bağlanabilmesi için tanktan dışarıya çıkarılması gerekir.tank topraklı olduğu için sargı uçlarının tankla temas etmemesi ve gerilim seviyesine göre arada uygun bir izolasyonun bulunması gerekir. Bu izolasyon "buşing" tabir edilen porselen silindirik elemanlarla sağlanır. Orta gerilimde gerilim seviyesi düşük olduğu için yalnızca porselenden herhangi bir tedbir alınmadan imal edilen buşingler kullanılır. Bu tür buşinglerde alan buşing yüzeyinde eksenel yönde ve izolasyon maddesi içinde radyal yönde çok düzensiz olur. Buşingin değişik noktaları değişik gerilimlerle zorlanır. Ancak buna O.G buşinglerinde müsaade edilir. Gerilim büyüdükçe alan düzensizliği buşing için tehlikeli boyutlara ulaşır. Bu nedenle yüksek gerilimde alanı düzeltmek için izolasyon maddesi içine silindirik ince metal levhalar yerleştirilir. Böylece izolasyon tabakası etkili bir tarzda aynı eksenli silindirik kapasitelere bölünmüş olur. Bu tür buşinglerde gerek radyal ve gerekse aksiyal yönde alan oldukça düzenlidir. Gerilim büyüdükçe izolasyon maddesi olarak preslenmiş sentetik reçineli kağıt kullanılır. İşletme halindeki buşinglerin içerisi trafo yağı ile doludur. Bu husus genleşme tankının buşinglerden daha yüksek seviyede olmasıyla sağlanır. Ancak 154 KV'un üzerinde buşing boyları çok artacağından genleşme tankını (rezerve tank) çok yükseğe monte etmek gayri ekonomik olacaktır. Bu trafolarda buşingler için daha küçük hacimli ayrı bir rezerve tankı tesis edilerek buşing içindeki yağ trafo tankı içerisindeki yağdan müstakil tutulur. Yüksek gerilim hatlarından intikal edecek gerilimlerden buşingleri korumak için ark boynuzları monte edilir. 9

10 Gerilim seviyesine göre ark boynuzu atlama aralıkları Normal Gerilim Kv Müsaade edilen Max Sürekli Gerilim (KV) Ark Boynuzu atlama araliği (mm) l l50 l KAZAN VE RADYATÖRLER: Demir nüve ve sargılar (trafonun aktif kısmı) kazan tabir olunan bir kap içerisine yerleştirilir. Kazan trafo yağı ile doludur. Bir kazanda, yağ sızdırmaması, 50-l00 % vakuma dayanıklı olması ve trafonun soğumasını sağlaması hususları aranır. Kazan 1-10 mm kalınlığındaki saçlardan yapılır, ve dayanıklılığını artırmak için U ve I demirleriyle takviye edilir. Bütün makinalarda olduğu gibi transformatörde de, sargı ve demir nüvede kayıplar husule gelir ve kayıplar kendini ısı şeklinde gösterir. Meydana gelen ısının uygun bir şekilde çevreye yani havaya iletilmesi gerekir. Soğutucu ortam olarak hava veya yağ kullanılır. Soğutma şekline göre trafolar kuru trafolar ve yağlı trafolar diye ikiye ayrılır. Kuru trafolar kazan konstrüksiyonu transfomatörün büyüklüğüne ve soğutma şekline göre değişir. Trafo kazanları küçük güçlerden, büyük güçlere doğru düz cidarlı, kaburga veya perdeli cidarlı, dalgalı cidarlı, borulu veya radyatörlü olarak imal edilirler. Cebri olarak soğutulan büyük güçlerdeki trafo kazanları kalın saçlardan düz cidarlı olarak imal edilirler. Trafo kazanın iç tarafı trafo yağından etkilenmeyen ve ısıya dayanıklı özel bir boya ile boyanır. Dış yüzeyleri ise güneş ışınlarının büyük kısmını yansıtacak özellikte, genellikle açık renkte sentetik harici boya ile boyanır. Kazandan yağın tasfiyesi ve sargıların kurutulmasını sağlayacak şekide alt ve üst tarafında vanalar bulunur. Alttaki vana seviyesi tabandan biraz yüksekte olup tanktaki yağın boşaltılması halinde kazanın dibinde toplanan tortunun birlikte gelmemesi sağlanmış olur. Keza numune yağ almak içinde çeşitli seviyelerde özel musluklar (vanalar) yerleştirilmiştir. Sargılarda husule gelecek arızalarda oluşacak yağ basıncını ve yağ hacminin artmasını karşılamak üzere trafo kazanına emniyet tüpleri (deve boynu) monte edilir. Trafo kazanlarının alt tarafına 90 derece dönebilen 4 adet tekerlek yerleştirilmiştir. Trafo kazanının ayrıca trafonun kriko veya vinçle kaldırılabilmesini sağlayan mesnetler ve kanca yerleri mevcuttur. Radyatörler trafonun soğutulması için monte edilir. Radyatörle soğutma ya tabii veya cebri olur GENLEŞME (REZERVE) TANKI VE TENEFFÜS TERTİBATI: Trafo yağının hacmi gerek yüke ve gerekse çevre sıcaklığına bağlı yağdaki hacim genişlemesini karşılamak ve buşinglerin içinin trafo yağı ile dolu olmasını temin için kazanın üstüne genleşme kabı, bir boru vasıtasıyla da açık hava ile irtibatlıdır. Bilindiği üzere trafo yağı ısınınca genişler, soğuyunca büzülür. Yağ hacim olarak artar. Bu hacim değişikliğinden trafo kazanının etkilenmemesi gerekir. Bu ise teneffüs cihazı ile temin edilir. Diğer taraftan trafo yağının rutubetten ve havadan korunmasi gerekir. Teneffüs cihazına konulan silikajel ve alt tarafında bir kaba konulan trafo yağı, trafo yağını rutubetten ve havadan korur. Kuru silikajel mavi renkte olup rutubetlenince pembeleşir. Pembeleşen silikajel tavalarda kurutularak (180 + ye kadar) tekrar aktif hale getirilebilir GENLEŞME TÜPÜ Trafo içinde meydana gelen sargı arızaları esnasında aşırı sıcaklığın yarattığı ani genleşme ve basınç Bucholz bağlantısı yoluyla genleşme tankı tarafından karşılanamaz. Bu gibi hallerde trafoda diğer zayıf noktaların hasarlanmasını önlemek amacıyla, genleşen yağın atmosfere emniyetle çıkmasını sağlayacak bir geçiş yoluna ihtiyaç vardır. İşte bu amaçla emniyet tüpü tesis edilir. Meydana gelen basınçla, kolaylıkla patlayan bir diyafram (ince alüminyum levha) emniyet tüpünün ucuna yerleştirilmiştir. Bu sayede kazandaki yağın dış atmosferle teması kesilmiş olur. 10

11 KADEME DEĞİŞTİRİCİ: Gerek enerji nakil hatlarındaki kayıplar ve gerekse sekonder devredeki yük miktarları, sekonder devre geriliminin düşmesine sebebiyet verir. Enerji işletmeciliğinde müşteriye verilen enerjinin geriliminin değişmemesi istenir. İşte bu gerilim düşümlerini karşılamak için trafo sargılarına gerilim ayar bobinleri ilave edilir. Gerilim ayarı,küçük güçlü trafolarda ± %4 büyük trafolarda ise ± 20 % mertebesindedir. Ayar bobinleri ya fazlarin uç kısımlarına veya nötr noktalarına ya da fazların orta kısmına yerleştirilir. Gerilim ayar mekanizması kazan dışındaki bir tertibatla kumanda edilir. Kumanda elle veya motorla yapılabilir. Gerilim ayarı boşta veya yük altında olabilir. Yük altında gerilim ayarı yapan tertibatlar daha karışıktır. Bazen gerilim kademesi ayar mekanizması ana kazandan ayrı bir kazan içerisine konulur. Böylece kademe mekanizmasında bir arıza meydana gelmesi halinde oluşacak karbon zerreciklerinin ana kazandaki yağı bozmaması sağlanmış olur YAĞ SEVİYE GÖSTERGESİ : Yağ, trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağladığından çok önemli bir unsurdur. Bilindiği gibi trafonun yük durumuna ve ortam sıcaklığına bağlı olarak yağın hacmi değişir. Bir trafo kazanında belirli miktarda yağın olması gerekir. Yağın sıcaklıkla olan değişimi devamlı gözetlenmelidir. Genellikle 20 C deki yağ miktarı esas alınarak, yağın miktarı kontrol edilir. Yağ miktarını gözetlemeye yarayan cihazlara "Yağ seviye göstergesi" denir. Yağ seviye göstergeleri başlıca iki türlüdür. Birisi birleşik kaplar sistemine göre çalışan ve genleşme tankının yan tarafına yerleştirilen tüplü (mika veya cam) sistem, diğeri ise genleşme tankının iç tarafına şamandıralı kısma yerleştirilen ve şamandıranın koluyla hareket eden bir düzeni havi şamandıralı tipdir. Tüplü sistemde yağ seviyesi gözle kontrol edilir. Şamandıralı sistemde ise gözle kontrole ilaveten bir ihbar devresi de çalıştırılabilir.trafo yağının; dielektrik dayanım,power factor, nötralizasyon sayısı, iç yüzey gerilmesi ve su miktarı yönlerinden kontrol edilmesi gerekir. Alt limit değerleri aşağıdadır. Dielektrik dayanım ASTM (KV) 28 VDE (KV) 14 Power factör (68 F-%) 1.0 Nötralizasyon sayısı (mg KOH/gr) 0.12 İç yüzey gerilmesi (din/cm) 22 Su miktarı (68 derece F ppm) 40 Çeşitli normlara göre izolasyon yağlarının dielektrik dayanım optimal değerleri aşağıdaki gibidir. NORM DİELEKTRİK DAYANIM ELEKTROT ÇAPI ELEKTROT ARALIĞI ASTM 18 KV 1 inç 0.1 inç (2054 mm) UTE 38 KV 2.5 mm 0.5 mm VDE 23 KV 2.5 mm 2.5 mm BUCHOLZ RÖLESİ: Transformatörleri trafo içindeki bölgesel ısınma, gerilim atlamaları ve sargı spirleri arasındaki kısa devrelerden korumak için bucholz rölesi monte edilmiştir. Bucholz rölesi tank ile genleşme kabı arasındaki boru üzerine yerleştirilir. Rölenin iki adet kontağı mevcut olup, az gaz yayılmasında alarm kontağı çalışarak ihbar alınır. Çok gaz yayılmasında ise kumanda kontağı çalışarak kesicinin açması sağlanır. Bucholz rölesi normal olarak yağ ile dolu olup, içerisinde 2 adet yüzen şamandıra mevcuttur. Şamandıralar yağın yukarıya doğru itme kuvvetinin etkisiyle şekildeki gibi durum alırlar. Herhangi bir iç arızada çıkan gazlar yukarıya doğru hareket ederek Bucholz rölesine gelirler. Rölenin üst kısmında birikmeye başlıyan gazlar önce üstteki ve daha sonra alttaki şamandıraların aşağıya doğru devrilmesine sebebiyet verir. 11

12 Şamandıranın devrilmesi neticesi harekete başlayan cam bilyalar, uç taraftaki kontakların kapanmasını dolayısıyla ihbar ve açtırma devrelerinin çalışmasını sağlamış olurlar. Trafo içerisinde ne cins bir arızanın meydana gelmiş olduğu, Buchholz rölesinde biriken gazın analiz edilmesiyle anlaşılabilir. Bu gazın analizi, sırasıyla damıtık su içerisinde hazırlanmış gümüş nitrat ve amonyaklı gümüş nitrat eriyiklerinden geçirilmek suretiyle kolayca yapılabilir. İkinci eriyikten çıkan gazın yanıcı olup, olmadığı kontrol edilir. Şayet toplanan gaz hava ise bu durumda genellikle arıza olmayıp, test eriyiklerinde herhangi bir renk değişikliği olmaz ve gaz yanıcı değildir. Ancak gaz yağ içerisindeki bir ark veya akkor halindeki bir metal parça ile teması sonucu meydana gelmiş ise birinci eriyikte beyaz ikincisinde ise sarı bir çökelti görülür ve gaz yanıcıdır. Diğer taraftan gaz, trafo izalasyonunun delinmesi veya aşırı ısınması neticesinde meydana gelmiş ise her iki eriyikte de siyah çökeltiler meydana gelir ve gaz gene yanıcıdır. Bu testlere ait sonuçlar aşağıda özetlenmiştir. Eriyik 1 (%5 lik gümüş Nitrat) TRAFO GAZLARININ ANALİZİ VE SONUÇLARI Eriyik 2 (%5 lik amonyaklı Gümüş Nitrat) Bakıye gazın Yanıcılığı Arızanın Cinci Reaksiyon yok Reaksiyon yok Yanıcı değil Arıza yoktur,toplanan Gaz Ağır beyaz çökelti Sarı çökelti Yanıcı Yağ içerisinde Ark veya kızgın Metalik yüzey Siyah çökelti Siyah,kurum Yanıcı Yanıcı Selüloz (kağıt) bozulması BUCHOLZ GAZ ANALİZ TÜPÜ VE KULLANILMASI: Eriyik 1 ve eriyik 2 bir mantarla birbirinden ayrılan üstüste iki tüpe konur. Buchholz rölesinden alınan gaz önce üstteki tüpte, daha sonra alttaki tüpte bulunan eriyiklerden geçirilir. Alttaki tüpteki eriyik seviyesinin üstünde bulunan delikten çıkan gazın yanıcı olup olmadığı kontrol edilir. NOT: 1-Buchholz daki gaz beyaz ise izolasyon, siyah veya gri ise yağ, sarı ise ahşap kısımda arıza var demektir. 2-Dolu bir tüp sadece bir defa kullanılır 3-Gümüş nitrat eriyikleri devamlı olarak muhafaza edilemezler. Bu nedenle 6 ayda bir yenilenmelidir.bu eriyikler kalay kağıdıyla kaplanmış renkli şişelerde ve karanlık bir yerde muhafaza edilmelidir. Eriyik- 1 : 5 gr AgNO3 100 cm3 damıtık suda eritilir. Eriyik-2: 5 gr AgNO3 100 cm3 damıtık su içerisinde eritilir. Buna seyreltik bir amonyaklı su eriyiği ilave edilir YAĞ SİRKÜLASYON POMPALARI: Yağ sirkülasyon pompaları, trafo yağının cebri olarak soğutulması amacıyla, radyatörler üzerinden yağın dolaşımını temin ederler FANLAR: Fanlar, radyatörler üzeri dolaşım yapan yağın hava ile soğutulması için radyatörlerin alt veya yan taraflarına monte edilen aksesuarlardır. 12

13 1.3.3.l2. BİMETAL LEVHALAR: Trafoları aşırı ısınmalarından korumak için trafo kapağı altına bimetal levhalar yerleştirilir. Bimetal levhaların ihbar ve açma kumandası veren iki kontağı mevcuttur l3. TERMOMETRELER: Trafoların ısınmaları termometreler ile takip edilir. Termometreler trafo kazanı içindeki ceplere yerleştirilir. Termometrelerin ihbar ve kumanda veren iki kontağı mevcuttur GÜÇ TRAFOLARININ İŞLETME, BAKIM VE ONARIMI: GÜÇ TRAFOLARININ İŞLETİLMESİ: Güç trafoları durumuna göre boşta veya yükte, bağlı olduğu şebekenin tüketim talebine göre ise müstakil veya paralel olmak üzere iki türlü işletilirler. Boşta çalışan bir trafonun sekonder tarafından herhangi bir akım yoktur. Boştaki çalışma akımı demir kayıplarını karşılıyacak mertebede olup, çekilen güç nominal gücün 0,5-l,5 % mertebesindedir. Yüklü çalışma halinde ise sekonder taraf tüketicilere bağlı haldedir.bu hal trafonun normal çalışma durumu olup, trafonun nominal gücünün üstünde yüklenmemesine ve öngörülen sıcaklık derecelerinin üstüne çıkılmamasına dikkat edilmelidir. Bir trafonun gücü tüketicilerin talebini karşılıyamaz ise iki veya daha fazla trafo paralel çalıştırılarak tüketicilerin talebi karşılanır. Paralel çalışan trafolarda primer ve sekonder taraflar paralel olarak şebekelere bağlanır. Paralel çalışan trafolar birbirlerine yakın veya uzak olabilirler. Trafoların paralel çalışabilmesi için bazı şartların gerçekleşmiş olması gerekir. Uygun bir paralel çalışmada; sekonder şebeke yüklenmemiş durumda olmalı yani paralel bağlı bütün transformatörlerin sekonder sargılarından hiçbir akım geçmemelidir. Yükteki trafolar nominal güçlerinde yük almalıdirlar, keza yükte çalişan trafoların yük akımlarının fazları eşit olmalıdır. Yukarıda belirtilen şartlardan birincisinin mevcut olmaması transformatörler arasında sirkilasyon akımlarının teşekkülüne sebebiyet verir ve sargılar lüzumsuz yere yüklenir. İkinci şartın tahakkuk etmemesinde paralel çalışan trafolardan birinin veya bir kaçının diğerlerinden önce nominal yüküne erişmesine sebep olur. Paralel çalışan transformatörlerin yük akımlarının eşit fazda olmayışları halinde, cebirsel faz akımlarının toplamının toplam yük akımından büyük olması durumu ortaya çıkar ki, bunun sonucunda da paralel çalışan trafoların toplam gücüne erişmek mümkün olmaz. Yukarıda bahse konu üç esas şartın gerçekleşmesi için aşağıdaki şartların mevcut olması gerekir. a) Paralel çalışacak trafolar aynı bağlama grubundan olmalıdır. b) Paralel çalışacak trafoların değiştirme oranları eşit olmalıdır. (Eğer değiştirme oranları arasında ufak bir fark varsa, kısa devre gerilimleri arasındaki fark 10 % u aşmadığı taktirde, bu fark %5 e kadar kabul edilebilir) c) Boşta çalışma akımlarının primer sargılarda meydana getirdikleri gerilim düşümleri ile bu gerilim düşümlerinin fazlarının eşit olması sirkülasyon akımlarının husule gelmesine mani olur. d) Paralel çalışan trafoların nominal güçleri oranında sekonder yük akımını trafolara bölebilmek için, nominal akımdaki kısa devre gerilimlerinin eşit olması gerekir. (Eğer bu şart mevcut değilse kısa devre gerilimleri arasındaki fark %10'u aşmamalıdır.) e) Yük dağılımı bakımından kusursuz bir paralel çalışmada trafoların eşit güçte olmaları lazımdır. VDE Standartlarına göre paralel çalışan trafoların güçleri farklı ise bu takdirde küçük güçteki trafonun gücünün büyük trafonunkinin 1 / 3' ünden aşağı olmaması şart koşulmuştur. 13

14 TRAFOLARIN PARALEL ÇALIŞMASINDA YÜK DURUMLARI: Paralel çalışan ve nominal güçleri ile nominal kısa devre gerilimleri eşit olmayan trafolar arasındaki yük dağılımı: Paralel bağlı trafoların hepsi, eşit bir ortak kısa devre gerilimine sahip olacak şekilde üzerlerine yük alırlar. Paralel bağlı trafoların nominal güçleri Nİ,N2,N3...ve kısa devre gerilimleri Ukİ,Uk2,Uk3...ise toplam güç Nt ve ortak (eşdeğer) kısa devre gerilim Uk olmak üzere aralarında aşağıda belirtilen bağıntı vardır. Nt N1 N2 N3 = + + Uk Ukİ Uk2 Uk3 Nt Uk = Nİ/Uk1 + N2 /Uk 2 + N3/Uk Bu durumda trafoların yüklenmeleri şöyle olmaktadır. N1'= N1 * (Uk/Uk1) N2'= N2 * (Uk/Uk2) N3'= N3 * (Uk/Uk3) 1nci trafonun yükü. 2.nci trafonun yükü. 3.nci trafonun yükü. ÖRNEK: Paralel bağlı 3 trafonun güçleri ve devre gerilimlerinin farklı olması halinde bu trafoları paralel bağlarsak; herbirinin yük durumu şöyle olur. 1.Trafo S1 = 100 KVA. % Uk =3.4 2.Trafo S2 = 160 KVA. % Uk =4.6 3.Trafo S3 = 250 KVA. % Uk =4.0 Toplam güç Nt=510 KVA Uk = 510 / [ (100/3.4) + (160/4.6) + (250/4) ]= 4.02 (%) Her trafonun üzerine aldığı yük: N1'= 100 X (4.02/3.4) = 118 KVA (+) % 18 N2'= 160 X (4.02/4.6) = 140 KVA (-) % 12.5 N3'= 250 X (4.02/4 ) = 252 KVA (+) % 1 Toplam = 510 KVA Buradan görüleceği üzere l.trafo % l8, 3.trafo % l fazla yüklenmiş fakat 2.. trafo % l2.5 eksik yüklenmiştir. Ancak trafoların aşırı yüklenmelerine müsaade edilmediğinden, trafolar ortak kısa devre gerilimleri % 3.4 (en küçük kısa devre gerilimli trafo) olacak şekilde yüklenmelidirler. Bu durumda trafoların yükleri: N =100 X 3.4 / 3.4 = 100 KVA N =160 X 3.4 /4.6 = 118 KVA TOPLAM = 43l KVA olur. N =250 X 3.4 / 4 = 213 KVA Şayet bu güç yeterli değilse bu gücü büyültmek için 100 KVA'lık ve trafo ile değiştirmemiz gerekir. uk sı 1. trafonun % uk sından daha büyük olan TRAFOLARIN AŞIRI YÜKLENMELERİ: 14

15 Trafolar genel olarak normal yüklerinin üstünde yüklenmemelidirler. Gerekli hallerde trafolar aşağıda belirtilen miktar ve sürelerde aşırı yüklenebilirler. (IEC-354 vetse-3215 ) İşletme sırasında elektriksel enerji kaybı sarımlarda, çekirdekte ve diğer aksamlarda ısı yükselmesine neden olur. Transformatör ısısı yükselir. Isı artışı emniyet sınırlarını aşarsa trafo devre dışı kalır veya arızalanabilir. Sargılardaki kağıtlar ısıya en az dayanıklı kısımlardır. Bunlar A sınıfı izolasyon seviyesinde yapılırlar ve 105 C ye kadar dayanırlar. Trafo yağ sıcaklığı 95 C den sonra yağda oksitlenmeye (yaşlanmaya )neden olur. Maksimum çevre sıcaklığı 40 C olarak alınırsa sıcaklık sınırları aşağıdaki gibidir. Sargılar C Çekirdek C Yağ C Yağ (tam kapalı) C Önceki sürekli yük Soğutma tipine göre yağ Çıkış sıcaklığı 0 C Nominal yük % si olarak aşırı yüklemede müsaade edilen aşırı yükleme süreleri (%) % Sn SU,FU,VU %10 %20 %30 %40 % , , , S:Tabii soğutma,trafo tabii iletim (kondüksiyon)ve ışınlama (radyasyon) ile soğur. F:Cebri soğutma, trafo vantilatörlerle sevk edilen soğuk hava ile soğutulur. SU:Tabii soğutma ve yağ sirkülasyonu ile soğutma (sirküle edilen yağ, tabii iletim ve ışınlama ile soğur) FU:Cebri soğutma ve yağ sirkülasyonu ile soğutma (sirküle edilen yağ vantilatörlerle soğutulur.) WU:Harici su ile soğutma ve yağ sirkülasyonu ile soğutma(sirküle edilen yağ, yağ tankı dışındaki bir su soğutucusunda soğutulur) Kuru Tip Transformatörlerde Aşırı Yüklenme Sürekli 10 % 20 % 30 % 40 % dk. dk. dk. dk Önceki Yük ; % Sn 50 % dk TRAFOLARDA DİFFERANSİYEL VE TANK KORUMA: a) Diferansiyel Koruma: Trafoları,trafo dışından intikal edecek arızalardan koruyan bir koruma tertibatıdır. Differansiyal koruma bir güç trafosunun giren ve çıkan akımlarının farkına göre çalışır. Trafoyla birlikte belli bir koruma bölgesini kapsar. Akım trafolarının şekildeki polarite durumlarına göre, A A rölesinin bobinden geçen I = I 1- I2 Akımı, tepe değerinden büyükse röle kontağını kapatıp açtırma yaptıracaktır. Differansiyel röle genellikle nominal akımın % 30'una ayarlanır, daha fazla hassasiyete gerek yoktur. b) Tank Koruma: Trafonun sargı veya buşinglerinden kazana bir atlama olduğu zaman geçen kısa devre akımıyla çalışan bir koruma sistemidir. Basit ve oldukça kullanışlıdır. Tank topraklaması, sistem topraklamasından ayrı bir topraklamaya bağlanabilir. primeri üçgen ve sekonderi direkt topraklı yıldız bağlı olan güç trafosuna, yüksüz dahi olsa, yıldız sargısının C fazına ait p noktasından atlama olduğu taktirde arıza akımının sıfır bileşenleri şekilde görüldüğü gibi bir devre tamamlar. Bağlanan akım trafo oranına göre tank koruma rölesine intikal eden akım, ayarlı olduğu akım tepinden (değerinden) büyükse bu röle kontağını kapatıp açtırma yaptırır ve trafoyu servis dışı eder. 15

16 KORUMA SİSTEMİNİN SEÇİMİ VE ÖZELLİKLERİ: 1) Kazan ile toprak arası bağlantısında kullanılacak olan akım trafosu oranının seçiminde, sistemin faz-toprak kısa devresindeki arıza akımın büyüklüğü gözönüne alınır. Ortalama bir değer vermek gerekirse minimum arıza akımın % 30 mertebesinde çalışacak şekilde, rölenin akım tepi ayarlanmalıdır. Akım trafosunun izalasyonu faz nötr gerilimine göre seçilmelidir. 2) Tank koruma rölesi ani çalışan bir röle olmalıdır, akım tepi ve A.T.O çok küçük seçildiği taktirde özellikle yüksek gerilimli ve büyük trafolarda geçici rejimlerde çalışabilir. TANK KORUMA TESİSİNDEKİ ÖZELLİKLER: Tank korumanın yanlış çalışmaması için yapımı sırasında şu hususlara dikkat edilmesi gereklidir. a) Tankın (Trafo kazanı) tekerleklerinin topraktan izole edilmesi şarttır. İdeal halde sonsuz olacak şekilde tekerleklerle raylar arasına izolasyon maddesi konulmalıdır. Tatbikatta minumum l0-20 civarında olabilir. Eğer tankla toprak arasında, R ile gösterilen geçiş direnci çok küçükse hatta meydana gelecek faz-toprak arızasında, toplam I arıza akımın I ile gösterilen kısmı şekildeki gibi devre tamamlar ve sekonderden geçecek akım, tank koruma rölesini çalıştıracak mertebe de ise, bu koruma sistemi yanlış çalışmış olur ve hakiki bir tank atlamasında ise çalışmayabilir. b) Parafudur topraklamaları trafo tankına bağlanırsa yine yanlış çalışma olur TRAFOLARIN SERVİSE ALINMASINDAN ÖNCE YAPILACAK KONTROLLER VE SERVİSE ALMA: Montajı bitirilen trafo servise alınacağı yere çekilir. Bütün kablaj ve topraklama bağlantıları yapılarak aşağida belirtilen son kontroller yapılır. -Trafoda herhangi bir yağ kaçağının olmadığı tesbit edilir. -Teneffüs cihazındaki silikajelin mavi renkte olduğu ve yağ seviyesinden trafoda normal miktarda yağ olduğu tesbit edilir. -Tüm vanaların ve radyatör klepelerinin doğru pozisyonda oldukları tesbit edilir. -Tüm conta civatalarının sıkılığının normal olduğu tesbit edilir. -Trafo üzerinde herhangi bir cihaz, alet ve edevat bırakılmadığı tesbit edilir. -Soğutma sistemlerine ait fan veya pompaların normal olarak kumanda aldığı ve normal çalıştığı tesbit edilir. -Tüm koruma ve sinyal ayarlarının uygun değerlerde oldukları ve normal çalıştıkları denenerek kontrol edilir. -Trafonun boyası gözden geçirilir, boya sıyrığı ve kabarması varsa giderilir. -Buşinglerin, radyatörlerin, emniyet deşarj tertibatının, yağ sirkülasyon pompalarının, buchholz rölesinin havaları boşaltılır. Trafonun test ekibince komple testi yapılır. Bu hem trafonun normal olarak servise alınabileceğinin tesbiti, hem de ileride yapılacak testlerde karşılaştırma yapabilmek için gereklidir. Yapılması gereken testler, izolasyon; % pf, D.C direnç ölçmeleri, yağ dielektrik dayanım, yağ % pf, yağ kimyasal ve sarım oranı testleridir. Test neticelerinde olumlu olduktan sonra, trafo önce boşta servise alınır. Trafo sesinde herhangi bir anormalliğin olup olmadığı dinlenir. Takriben 3-5 dakika sonra yüklenmeye başlanır. Enerji tekniğinde önemli bir yeri olan trafoların içten ve dıştan intikal edecek arızalara karşı korunmaları gerekir. Trafoları koruyan tertipler aşağıda belirtilmiştir. -Buchholz rölesi -Trafo kademe değiştirme Buchholzu -Ani gaz basınç rölesi -Buşing buchholzu -Termik koruma (yağ ve koruma sıcaklığı) -Tank koruma -Differanssiyel koruma -Yağ seviyesi - Yangın koruma GÜÇ TRAFOLARININ BAKIMI: Bakım en az işletme kadar önemli olup, işletmenin devamlılığını sağlaması ve trafonun ömrünü artırması yönünden çok özen gösterilmesi gereken bir husustur. 16

17 Trafolarda iki çeşit bakım yapılır: -Birincisi trafo işletme halinde iken, işletme personelince gözle yapılan bakımdır. -Diğeri ise trafo izole halde iken bakım personeli tarafından belirli aralıklarla yapılan bakım olup, buna "periyodik bakım" denilmektedir. İşletme personeli tarafından yapılan günlük bakımlarda yağ seviyesi trafo sesinde bir anormallik olup olmadığı, yağ sıcaklığı göstergeleri, yağ kaçağı olup olmadığı, sirkülasyon pompaları, fanlar trafo tankının boya durumu, bilhassa geceleri buşing irtibatlarında elektriki bir atlama olup olmadığı v.b gözetlenir. Trafoyu izole etmeden giderilebilecek aksaklıklar giderilir. Trafo izole edilerek giderilebilecek aksaklıklar ya peryodik bakımdan veya aksaklığın önemine göre trafo servis harici edilerek yerine getirilir. Periyodik Bakımlar: Yıllık yapılan periyodik bakımlarda aşağıda belirtilen hususlar kontrol edilerek gerekli müdahaleler yapılır TEMELLER, RAYLAR VE TRAFO NAKİL AKSAMI: Temelin çatlaması çürümesi, çökmesi v.b kontrol edilir, herhangi bir anormallik varsa giderilir. Fren tertibatına bakılır, bir aksaklık varsa giderilir. Tekerlekler kontrol edilir, yağlacak kısımlar varsa yağlanır. Tank koruma mevcutsa izolasyon durumu kontrol edilir. Raylar kontrol edilir, sıkıştırma civataları sıkıştırılır TANK RADYATÖR VALF VE TAPALARI: Isı yayan tüm yüzeylerdeki pislik ve yağ temizlenir. Bunlar trafo sıcaklığının dışarıya kolayca geçişini engelleyeceği için trafonun ilave ısınmalarına sebebiyet verir. Boyalı yüzeylerde korozyon olup olamadığına bakılır ve gerekirse boya tashihleri yapılır. Tüm yağ boruları, vanalar ve tapalar muayane edilir, yağ kaçakları varsa giderilir YAĞ SICAKLIK GÖSTERGELERİ VE BUCHOLZ RÖLESİ: Yağ seviye göstergesi ve gösterge yağ irtibat boruları temizlenir, sızıntı ve kaçakları varsa giderilir. Yağ seviye göstergelerinin normal çalışıp çalışmadığı kontrol edilir, gerekirse yeniden ayarlanır. Sıcaklık göstergeleri haricen temizlenir, sondaların normal çalışıp çalışmadığı kontrol edilir, özelliğini kaybetmiş sondalar değiştirilir. Alarm ve açma ayar değerlerinin doğruluğu tahkik edilir. Sondanın bulunduğu cep temiz trafo yağı ile dolu olmalıdır. Buchholz rölesinin tamamen yağ ile dolu olduğu ve herhangi bir yağ kaçağının olmadığı tesbit edilir. Şamandıra ve kontaklarının normal durumda olduğu ve keza alarm ve açma kumandasını verdirdikleri tahkik edilmelidir TENEFFÜS CİHAZI VE EMNİYET TERTİBATI: Teneffüs cihazındaki silikajel kontrol edilir, pembeleşmiş ise ya değiştirilir veya bir tavada kurutulup aktif hale getirilerek kullanılır. Teneffüs cihazında yağ kaçakları varsa giderilir. Yağ kirlenmiş ise temiz trafo yağı konulur. Emniyet deşarj tertibatındaki diyagramın sağlamlığı kontrol edilir, icabederse değiştirilir BUŞİNGLER: Porselen kısımlar kirlilik durumuna göre su veya karbon-tetraklorür ile temizlenir, çatlaklıklar veya sırı kopuk kısımlar varsa glyptol ile boyanarak sırsız kısımların hava ile teması önlenir. Conta ve flanşlarda yağ kaçağı olup, olmadığına bakılır,kaçak varsa giderilir. Buşinglerin iletkenlere irtibatında gevşeklik olup olmadığına bakılır, gerekirse sıkıştırılır. Ana kazanla yağ bakımından irtibatı olmayan buşinglerde yağ seviyesi ve özellikleri kontrol edilir. Buşinglerdeki ark boynuzları erime, yanma, çapaklanma, dönme ve ark atlama mesafesi yönlerinden gözden geçirilir. Gerekli düzeltmeler yapılır TOPRAKLAMA BAĞLANTILARI: Tüm topraklama bağlantıları gevşeklik ve kopukluk yönünden kontrol edilir,gevşek civatalar sıkılır, kopukluk varsa giderilir. Yaz mevsiminde topraklama direnci ölçülür; anormallik varsa giderilir. 17

18 KADEME AYAR TERTİBATI: a) Boşta Gerilim Ayar Tertibatı: Mekanik aksam temizlenir ve yağlanır. Her kademe pozisyonuna kolayca geçmesi temin edilir. Yük altında kademe değiştirmeye mani olmak için konmuş kilitleme devreleri kontrol edilerek normal çalıştıkları tahkik edilir. b) Yükte Gerilim Ayar Tertibatı: Mekanik aksam temizlenerek yağlanır. Uzaktan ve yakından kumanda edilerek tertibin normal çalıştığı gözlenir. Kumanda panosu ve trafo üzerindeki pozisyon göstergelerinin her kademe için karşılıklı aynı değerleri gösterdiği tahkik edilir. Numaratörün normal çalıştığı kontrol edilir. İşletme kayıtlarına bakılarak kaç kez kademe değiştirildiği tesbit edilir. Katoloğunda verilen şalter kontak değiştirme sayısına ulaşmışsa kademe değiştirme şalteri kazandan çıkarılarak kontrol edilir. Gerekirse değiştirilir. Kademe kazanı yağı kontrol edilir, gerekirse değiştirilir. Kademe Bucholzunun normal çalışıp, çalışmadığı kontrol edilir TRAFO KONTROL DOLABI VE İRTİBAT KUTUSU: Mevcut güç, kumanda ve sinyal devrelerindeki anahtar ve sigortalar muayene edilir. Tesisat bağlantıları ve terminaller muayene edilerek sıkılır. Tesisatta kopukluk, kısa devre arızalı izalasyon olup olmadığı kontrol edilir. Arıza durumları varsa giderilir YAĞ DİELEKTRİK MUAYENELERİ: Ana ve yardımcı tanklardaki yağlar ile ayar tankındaki yağın dielektrik gerilimi ölçülür. Bulunan değerlerden şüphelenilmesi halinde trafonun komple testi talep edilebilir. İzalasyon yağının durumunu tesbit etmek için testlerin yapılması gereklidir. Testler ve test proğramı aşağıda gösterilmiştir. TRAFO YAĞI SAHA TESTLERİ Dielektrik dayanımı (ASTM veya VDE) Nötralizasyon sayısı Renk(gözle muayene) İç yüzey gerilmesi Power Factor ZAMAN 8 ay 2 yıl 6 ay 2 yıl 3 yıl Yukarıda bahse olunan bakımlara ilaveten test ekiplerince trafoların periyodik testleri yapılır. Bu test sonuçlarına göre tavsiye edilecek bakımlar olabilir. Bu bakımlarda planlanarak yapılır. Bir dağıtım trafosunu her zaman servis harici yapmak mümkün olmaz. Bu nedenle herhangi bir sebeple trafonun servis harici edilmesi söz konusu olursa periyodik bakım zamanı beklemeden trafonun genel kontrolunu yapmak ve müdahaleyi gerektirecek hususlar varsa gerekeni yapmak uygun olur GÜÇ TRAFOLARINDA ARIZA TESBİTİ VE ONARIM l. ARIZA TESBİTİ: Arızalı bir trafonun üzerinde herhangi bir test işlemine girişmeden önce trafonun servisten çıkış nedeni ve o esnada tutulan kayıtlar ve harici gözlemler değerlendirilmelidir. Daha sonra genleşme tüpü diyagramı kontrol edilir. Buchholz rölesinde biriken gazın rengine bakılır ve yanıcı olup olmadığı araştırılır. Diyagramı patlak ve buchholz rölesinde biriken gazı yanıcı olan trafo hasarlıdır, kesinlikle servise alınmamalıdır. Arızalı bir trafonun kesin durumunu ortaya çıkarmak üzere, test ekiplerince testte tabi tutulması en doğru yoldur. Ancak buna imkan bulunmayan hallerde trafo bakım ekiplerince yapılabilen arıza tesbit çalışmaları şunlardır. a) KOPUKLUK MUAYENESİ: 18

19 İzolasyon megeri veya avometre (ohm-metre) yardımıyla, sargılarda kopukluk olup olmadığı, buşing tijlerinde devre kontrolü yapılarak tesbit edilir. b) SARGILAR ARASI VE SARGI TANK ARASI KISA DEVRE KONTROLU: İzolasyon megeri ile gerek sargılar arası ve gerekse sargılar tank arası kısa devre ölçümleri yapılarak tesbit edilir. c) SARGI İZOLASYON KONTROLLARI: İzolasyon megeri ile sargılar arası sargı-tank l0 dakika izolasyon degerleri ölçülür, alınan değerler, trafonun normal durumunda iken yapılmış izolasyon test değerleri ile mukayese edilip izolasyon durumu hakkında karar verilir. Şüpheli bir durum varsa, kademe değiştirilerek izolasyon testi tekrarlanir. d) SARIM KISA DEVRE KONTROLU: Trafonun O.G sargıları tarafından 220/380 V. A.G gerilim verilip A.G sargılarından gerilim okuması yapılarak dönüştürme oranı hesaplanır. Fazlara göre farklılık varsa sarım kısa devresi olduğu anlaşılır. e) YAĞ KONTROLU: Trafo kazanı alt vanasından alınan yağ bir miktar akıtıldıktan sonra cam kaba alınan numune yağda karbon zerrecikleri ve yanık kokusu aranır ONARIM İŞLERİ SIRASI: Trafolarda tesbit edilen arıza şekillerine göre onarım işlem sırasının kararlaştırılması gereklidir. Trafoların onarımlarında en önemli husus; sargıların rutubet almasının önlenmesidir. Bu sebepten, sargı dışında ve üst kısımlardaki arızaların onarımı için yağın tamamını almak gerekmez, sadece sargilar yağla örtülü kalacak şekilde gereği kadar yağ boşaltılır. Buşingler, sargı başı ve tij bağlantı iletkenlerindeki arızaların onarımlarında bu tür hareket edilir. Onarım işlem sırası, arıza ve hasara göre değişiktir. Tamirata başlamadan önce aşağıda belirtilen hazırlıkların yapılması gerekir. - Görev ve sorumlulukları da belirtilerek onarım ekibinin kurulması - Onarım iş programının yapılması. - Onarım için özel iş elbiselerinin tedariki. - Onarım ekibine tamirat esnasında dikkat edecekleri hususların izahı, (saat ve yüzüklerin çıkartılması, alet ve edevatın sargılar arasına düşmesine mani olmak için bunların sağlam sicimlerle bağlanması. Sicimlerin diğer uçlarında bunları kullanacak personelin bileğine bağlanması, personelin iş elbisesi ceplerinde para v.b bulundurulmaması, sargı aralıklarının geçici olarak bezlerle örtülmesi gibi tedbirlerin alınması gerekir. Ayrıca trafoya ait elde mevcut projeler gözden geçirilmeli, projede yer almayan özelliklerin fotoğraflarla icabında şekil çizerek tesbiti için luzumlu hazırlıklar yapılmalıdır. Bir sargı arızasında tamirat işlem sırası aşağıda belirtilmiştir. a) DEMONTAJ İŞLEMİ : Demontaj işlem sırası aşağıdaki gibidir: Trafo kazanında bulunan yağın tamamı alt vanadan yağ tankına veya varillere yağ pompası veya cazibe ile alınır. Bu işlem sırasında tankta meydana gelecek vakumun kırılması gerekir. Sökülecek olan aksesuarlar (genleşme kabı, Buchholz rölesi, teneffüz tertibatı, deve boynu, buşingler, radyatörler yağ sirkülasyon pompaları, fanlar v.b) markalanarak sökülür. Konstrüksiyon şekline göre trafo kazanı kapağı, çekirdek (demir nüve ve sargılar) kazandan çıkarılır. Arızalı sargının kademe mekanizması ve diğer sargılarla olan irtibatı markalanarak sökülür. Üst boyunduruk baskılarının kazan kapağı ile irtibat saplamaları ve boyunduruk demirleri arası v.b mesafelerin ölçüleri kaydedilir. Arızalı bobin üzerinde bulunan metal ve izole baskı takozları alınır. Üst boyunduruk metal baskılar, saplamalar sökülerek alınır. Üst boyunduruk saç paketi üzerinde bulunan metal maşalar alınır, boyunduruk saplamaları çıkarılır. Üst boyunduruk saçları, uzunluk, ve genişlikleri aynı olanlar bir arada olacak şekilde düzgün bir şekilde ayrı ayrı istif edilir. Arızalı bobin çıkartılması gereken bobinler bu iş için imal edilmiş olan 4 adet kaldırma kolu, kuşaklama çemberleri istavroz ve vinç vasıtasıyla bacaktan çıkartılır. 19

20 b) ONARIM İŞLERİ: Arızalı bobin için hasarın kontrolu yapılır. Eldeki imkanlarla arıza giderilebilecek ise gereği yapılır. Aksi halde sarılan veya sipariş verilip temin edilen bobin yerine monte edilir. c) MONTAJ: Onarılan veya yeniden sardırılan bobin, orjinali gibi bacağa yerleştirilir. Üst boyunduruk saçları temizlenip yerlerine monte edilir. Yerleştirme sırasında saplama deliklerinin aynı hizaya gelmesi için saplama çapındaki millerden istifade edilir. Bobinin üst baskı takozları ve diski yerleştirilir. Üst boyunduruk metal baskıları, saplamaları saplamaları ile bağlanır. Saplamalar orijinal ölçü değerlerine varıncaya kadar sıkılır.üst boyunduruktaki metal maşalar eski yerlerine yerleştirilir. Montajı yapılan sargının kademe mekanizması ve diğer sargılarla olan irtibatları markalama sırasına göre yapılır.irtibatların gümüş kaynağı ile yapılması tavsiye olunur. Trafonun aktif kısmı vinçle kaldırılıp, varsa tazyikli kuru hava ile güzelce temizlenir. Daha sonra aktif kısım takriben kazanın içine 1/3'üne kadar indirilmiş halde askıda tutularak temiz trafo yağı ile püskürtme usulü yıkanır. Kazanda biriken kirli yağ boşaltılır. Aktif kısım kazana tabandaki merkezleme mahmuzlarını ortalayacak şekilde yerleştirilir. contası yenilenerek kapak yerine oturtulup civatalar sıkıştırılır. d) YAĞ İŞLEMİ VE YAĞ DOLDURULMASI Tamir gören trafo tamir süresi içnde ve ortamın nem durumuna göre az veya çok rutubet alır.bu rutubetin giderilmesi gerekir.kurutma işlemi kurutma fırınlarında veya izolasyan yağının ısıtılarak sargıdaki rutubetin yağa intikal ettirilip yağdaki rutubetin filitre preslerde alınması şeklinde olabilir. Bu sırada trafo kazanına vakum uygulanırsa daha çabuk sonuç alınır. Trafo kazanının yağla doldurulması eğer imkanı varsa vakum altında yapılmalıdır. Önemli olan kazanda havanın bulunmamasıdır. Bucholz rölesi, buşing, radyatör ve deve boynunda biriken hava hava boşaltma vidaları vasıtasıyla atılır. 20