pecya Bipolar Affektif Bozuklu ğu Olan Hastalar ın Aile İşlevlerinin De ğerlendirilmesi

Transkript

1 Bozuklu ğu Olan Hastalar ın Aile İşlevlerinin De ğerlendirilmesi Gülseren ÜNAL * ÖZET Bu çal ışmada bipolar affektif bozuklu ğu olan hasta eşlerinin aile işlevlerinin ne ölçüde sağl ıkl ı olduğunun araşnrılmas ın ı amaçlar. 54 bipolar affetif bozuklu ğu olan hasta eşi yaka grubunu oluştururken, 54 ruhsal bozukluğu olamayan hasta eşi kontrol grubunu oluşturdu. Hasta eşlerine tanıtıc ı bilgi formu ve A.D.Ö. (Aile De ğerlendirme Ölçe ği) uyguland ı. Verilerin analizinde yüzde da ğılımları, Ki kare, varyans analizi, t testleri SPSS 6.0 program ı kullan ılarak yapıldı. Araştırmada yer alan yaka grubu ve kontrol grubu A.D.Ö.' nün problem çözme, iletişim, ı oller, gereken ilgiyi gösterebilme, genel i şlevler ve davran ış kontrolü alt boyutunda farkl ıl ık gösterirken, bu fark duygusal tepki verme alt boyutunda görülmemi ştir. Bulgular; hastalık ve olumsuz aile i şlevleri arasında ilişki oldu ğunu ortaya koymu ştur. Anahtar kelimeler: Bipolar affektif bozukluk, aile de ğerlendirme ölçeği, aile işlevleri Düşünen Adam; 2003, 16(1): SUMMARY In this study, it is aimed to investigate that what measure to heaithof the spousesof the bipolar allectif disorder. 54 of the spouses of the bipolar allectif disorder to form event group and 54 of the spouses of the physchial disorder to form control group. The identifying information form and family function assesment scale have been applied to spouses of the patients. In the analysis of the data with help of the percent distributions, analysis of variance, chi square test, t test have been used with SPSS for windows 6.0 programme. The event group ıncluded ın the research diller.from the control group in the problem solving, communication, roles, giving the necessary assistance general functions, behavior control. But this differance is not observed in the sub dimension called giving on emational reaction. The data showed that there was relationship between negative.family funtcion and disorder. Key wo ds: Bipolar affective disorder, family function, family assesment scale G İR İŞ Toplumun temel ve en önemli birimlerinden biri olma özelliğini yüzy ıllardır kaybetmeyen aile, bireye hayat vermekte ve onu etkilemektedir. Aile içi dinamiklerde meydana gelen de ğişimler bireyin yaşant ıs ında sorun yaratabildi ği gibi, bireyin yaşadığı krizler de aile içi ili şkilere yans ımakta ve fonksiyonlarcla de ğişmelere neden olmaktad ır. Ruhsal belirtilere ba şvuran bireylerin ele al ınmas ında ve sağalt ım sürecinde, onlar ın içinde ya şad ığı ailenin de ğerlendirilmesi, gerek tan ı koymada gerekse uygun sağaltıma yönlendirmede; ayr ıca klinik gidi ş ve sonucun belirlenmesinde önem ta şır. Bireyin ruhsal sorunlar ı aile dinamilderi ile ili şkili olabileceği gibi, evde hasta bir ki şinin varlığı nedeni ile ailede i şlevler felce uğram ış olabilir (5). Atatürk. Sağ l ık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu, Ö ğr. Gör.* 39

2 Bozuklu ğu Olan Hastaların Aile i şlevlerinin Değerlendirilmesi Son y ıllarda aile i şlevlerinin ve sosyal deste ğin tıbbi ve psikiyatrik hastal ıklar üzerinde etkisi önem kazanm ıştır. Hasta yan ında ailesinin de te şhis ve tedaviye etkin bir şekilde kat ılmas ı, süreçlerin daha sağlıkl ı geçirilmesini sağlayacağından, özellikle ya şamda kriz olabilcek olan bipolar affektif bozukluk için temeldir (2,3). Bipolar affektif bozukluk gibi epizotlarla seyreden kronik bir hastal ıkla kar şı karşıya kalan hastalar, fiziksel, sosyal, ya şamsal alışkanl ıklar yönünden çoğu zaman güçlükler ya şamakta ve bu aileyi de etkilemektedir. Güleç (7); Kohlve ark.'n ın ailedeki psikiyatrik hastalığı olan bireyler üzerinde yapt ığı çal ışmalarında su sonuçlara vard ığın ı ifade etmi ştir: Ruh hastal ığı olan bireyler, uygun bir tedavi ile iyile ştirildiklerinde bile oldukça ciddi aile krizlerinin ortaya ç ıkmas ına neden olmaktad ırlar. Klinik gözlemlerde; şizofrenik hastaya sahip ailelerin baz ı üyelerinin sab ırs ız, öfkeli, çaresiz, umutsuz, b ıkkın, ilgisiz tav ırlar sergiledikleri şeklindedir. Bu da, bu tip ailelerin her zaman psikiyatrik bir tan ı koyduracak kadar olmasa bile bir tak ım ruhsal bozukluk belirtileri verdiklerini ortaya koymaktad ır (16,17). Bipolar affetif bozukluk manik epizot sonunda, ailede yayg ın bir şekilde posttravmatik stre ş bozukluğu görüldü ğü dü şünülmektedir. Hastay ı da içeren aile üyelerinin epizodu süregeliyorsa ya da herhangi bir zamanda nüks ediyorsa, üyeler emosyonel olarak birbirinden uzaktalarm ış' gibi hislerle dolarlar. Emosyonel durumlar ı labil olabilir ve bazen impulsif olarak kendini gösterebilir ( 13). Leahey tarafından yap ılan araştırmada ise, aile sistemi hem şireli ğinin aktif toplu bak ım veren hastanelerde uygulanmas ın ın başanl ı olabileceği vurgulan- Tn ıştır. Ayakta tedavi gören hastalar ın tedavi gördüğü ünitelerdeki aile sistemi hem şireliği pratiklerinin yay ılmas ı konusunda cesaret verici çal ışmalar yap ılm ıştır. Aile ve hastane görü şmeleri, özellikle zor durumda olan ailelerin sorunlar ın ın çözümünde aile sistemi hem şireliği enstitüsündeki personel birlikte düzenlemi ştir (8). Sonuç olarak; hem şire terapist, terapötik ritüellerin olu şumunun temelinde yatan ailenin ya şam deneyimlerini anlamaya çal ışır. Seçilen giri şimlerde önemli olan, ailenin dünyaya bak ış aç ısını kapatmas ıyla ilgili ritüeller, problemler, tan ımlanan çözümlerdir. Ailenin deneyimleri, hem şire terapist repertuarında de ğilse, meslekta şların ın konsültasyonu, toplumun uzmanları, ailenin net bir şekilde anlaşılmas ı- n ın kolaylaşmas ını sağlar. GEREÇ ve YÖNTEM Araştırman ın Tipi Bu çalışmaya tan ımlay ıc ı ve kesitsel türde bir ara ş- tırmad ır. Araşt ırman ın Yeri Ara ştırma, Dokuz Eylül Üniversitesi ve Ege Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastaneleri ile Atatürk Devlet Hastanesi'nde yap ılmıştır. Araşt ırman ın Evreni ve Örneklemi Sözü edilen hastanelerin psikiyatri klinik ve polikliniklerinde 1 Haziran-31 A ğustos 1998 tarihleri aras ında yatarak ya da ayaktan tedavi alan bipolar affektif bozuklu ğu olan hasta e şleri (yaka grubu n=54) ile ruhsal bozuklu ğu olmayan hasta e şleri (Kontrol Grubu n=54) ara ştırman ın evrenini olu şturmaktad ır. Araştırman ın evreni ayn ı zamanda örneklemidir (n=108). Veri toplama araçlar ı Verilerin toplanmas ından hastalar ve e şleri ile ilgili toplamak için TANITICI BILGI FORMU ve Bulut tarafından ülkemizde geçerlilik güvenirlili ği yap ılmış olan AILE DEĞERLENDIRME ÖLÇEĞI (ADÖ) kullanılmıştır. 1. Tanıtıc ı Bilgi Formu: Bipolar affektif bozuklu ğu olan ve olmayan hasta e şlerinin baz ı sosyo demografik özelliklere (ya ş, aile tipi, gelir durumu, e ğitim düzeyi, cinsiyet, meslek grubu, gelir düzeyleri, sosyal konum, evlilik y ılı, göç etme durumlar ı) yönelik saptamalan ortaya koymaktad ır. 40

3 Bozuklu ğu Olan Hastalar ın Aile İşlevlerinin Değerlendirilmesi 2. Aile De ğerlendirme Ölçe ği (ADÖ): Aile de ğerlendirme ölçe ği bir bütün olarak aile sisteminin çeşitli boyutlar ı hakkında bilgi toplamak ve bu bilgiyi direkt olarak aile üyelerinden almak amac ındad ır. Bu ölçek, ailenin yap ısal ve örgütsel özelliklerini ve aile üyeleri aras ındaki etkile şimi, sağlıklı ve sağlıks ız olarak ay ırt edebilecek şekilde tan ımlanm ışt ır. Daha önce geli ştirilmiş olan MC. Master Aile i şlevleri Modelinin klinik olarak aileler üzerinde uygulanmas ı ile elde edilmi ştir. 7 alt ölçekten olu şmu ş- tur. Bunlar; problem çözme, ile ştişim, roller, duyusal tepki verebilme, gereken ilgiyi gösterebilme, davran ış kontrolü- genel i şlevler'dir. 60 sorudan olu şmaktad ır. Ülkemizde geçerlilik güvenilirli ği I. Bulut tarafından yap ılmıştır (4). Verilerin Toplanmas ı: Sözü edilen hastanelerde Psikiyatri kliniğinde yatarak yada ayaktan tedavi gören hasta e şleri al ınm ıştır. Bu grup denek grubunu olu ş- tururken, kontrol grubu da ayn ı hastanelerin farkl ı kliniklerinden seçilen ruh hastal ığı olmayan hasta e şleri meydana gelmi ştir. Anketlerin uygulanma süresi yakla şık 30 dk dır. Verilerin Değerlendirilmesi: Verilerin de ğerlendirilmesinde SPSS program ı kullan ılm ıştır. Verilerin say ı ve yüzde da ğılımları t testi, x2 testi, ANOVA kullan ılarak de ğerlendirilmiştir. BULGULAR ve TARTİŞMA 1. TANITICI BILGILER Ara şt ırma kapsam ındaki biplar affektif bozuklu ğu olan hasta e şlerinin % 14.8'i ya ş grubunda, % 29.6's ı ya ş grubunda, % 20.4'ü ya ş grubunda, % 35.2'si 51 ya ş üstündedir. % 53.7'si kad ın ve % 46.3'ü erkektir, % 48.1'i ilkokul mezunu, % 29.6's ı ortaokul mezunu, % 20.4'ü fakülte ve yüksekokul mezunu, % 1.9'u okuryazard ır; % 35.2'si ev han ım ı, % 27.8'si memur, geri kalan ı işçi, serbest meslek, küçük esnaf ve çiftçidir; 57.4'ünün gelir düzeyi dengeli, % 57.4'ü kendini orta tabaka olarak nitelendirmektedir. Bipolar affektif bozuklu ğu olan hastalar ın aile tipleri % 79 gibi bir oranla daha fazla çekirdek aile yönündedir. Göç durumlar ına bakıldığında e şlerin % 63 gibi büyük kısmının yaşam ında göç yer almaktad ır. Evlilik yıllarına göre bipolar affektif bozulduğu olan hastalar incelendi ğinde % 72.2'lik k ısım ile 10 ve üzeri y ıll ık evliler ilk s ıray ı almaktad ır. Tablo I. Bipolar affektif bozuklu ğu olan ve olmayan hasta aileleri ile ilgili tan ıtıcı bilgiler. Bozukluğu Olan Ruhsal Hastal ığı Tan ıtıcı Bilgiler Say ı % Say ı n Ya ş l ve üstü Cinsiyet Kad ın Erkek Eğitim Düzeyleri Ilkokul Mezunu Orta-lise Mezunu Fakülte-Yüksek Okul Diğer (Okur-yazar) Meslek Grubu işçi Memur Serbest Meslek Küçük Esnaf Ev Han ımı Çiftçi Gelir Düzeyleri Gelir giderden yüksek Gelir gidere dengeli Gelir giderden dü şük Sosyal Konum Üst tabaka Orta tabaka Alt tabaka Aile Tipleri Çekirdek aile Geni ş aile Gö Etme Durumlar ı Göç eden Göç etmeyen Evlilik Y ıl ı 1 ve daha az y ıl y ıl y ıl ve üzeri Toplam 54 I

4 Binalar Affektif Bozukhıgn Olan Hastaların Aile işlevlerini,: Deerlendiriltnesi 2. HASTA EŞLERİN İN FİZİKSEL HASTALIK DURUMLARI Tablo 2. Bipolar affektif bozuklu ğu olan ve olmayan hasta eşlerinin fiziksel sorunlar ı olma durumlar ına göre da ğılimlar ı. Ruhsal Hastal ığı Bozuklu ğu Olan Say ı % Say ı Hastal ık Durumu Hastal ık var Hastal ık yok Toplam Hastal ığın Çak ış Zaman ı Eşin hastal ığı ndan sonra Eş im hastal ığı ndan önce Toplam Bipolar affektif bozuklu ğu olan hasta e şlerinin % 46.3'ü fiziksel soruna sahip olurken, % 53.1'i bu so ıya negatif yan ıt vermi ştir. Ailede ruh hastal ığı olmayan hasta e şlerinde de durum benzerdir. Yine % 63'Iük büyük çoğunluğun herhangi bir fiziksel soununun olmadığı ortaya ç ıkm ışt ır. Vaka grubu e şlerde fiziksel hastal ığı olanlar ın % 72'sinin hastal ığı, e şin hastal ığından sonra ortaya ç ı km ış t ı r. Kontrol grubuna ise sonuç aksidir. Bu sonuç ailedeki ruhsal hastal ığın varl ığının, diğer aile üyelerinin sağl ığı n ı olumsuz yönde etkilediği sonucunu ortaya koymaktad ır. 3. A İLE İÇ İ YAŞAMLARINI DEĞERLENDIRME B İÇ İMLER İ 13ipolar affektif bozuklu ğu olan hasta e şleri aile içi Tablo 3. Bipolar affektif bozuldu ğu olan ve ol ınayan hasta eşlerinin aile içi ya şa ınlar ınf değerlendirme durumlar ına göre da ğı l ıınlar ı. yaşamların ı değerlendiriken % 66.7'lik k ıs ım sağl ıkl ı ya da sağl ıks ız olarak nitelendirilmi şlerdir. % 33.7'lik kısım sağl ıkl ı olarak nitelendirmi ştir. Ruhsal hastal ığı olmayan hasta e şlerinde durum farkl ı- d ır. % 44.1'lik k ısım sağl ıkl ı ya da sağlıks ız olarak nitelendirilmi ştir. Bu sonuç, ruhsal bozuklu ğu olan hastayla birlikte ya şam ın aile işlevlerini daha olumsuz etkiledi ğini ve ileriki dönemlerde e şlerin kriz durumu ile karşı karşıya gelebileceklerini dü şündürmektedir. Aile anlaşılmadığın ı ya da tedavi edilmedi ğini düşünür. Aile stres devam etti ğinde, tekrarlamayacağın ı ve kronik bir hastal ık oldu ğuna inanmad ığı n ı ifade eder. Bu durum aile i şlevlerinde bozulmalar ın başladığı evredir. 4. EŞLER İN SOSYAL DESTEK VE PSİKOLOJİK YARDIMA DUYDUKLARI İHTİYAÇ Tablo 4. Bipolar affektif bozuklu ğu olan ve olmayan hasta e ş- lerinin, sosyal destek ve psikolojik yard ıma duydukları ihtiyaca göre da ğı l ımlar ı. Bozukluğu Olan Say ı % Say ı Ruhsal Hastal ığı Sosyal Destek ve Psikolojik Yard ıma Duyulan ihtiyaç Bazen Zaman zaman S ıkl ıkla Çok s ık ihtiyaç duymad ım Toplam Bozukluğu (Man Ruhsal Hastal ığı Say ı % Say ı n Aile. içi Yaşamlar ı n ı Değerlendirme Durumlar ı - Yap ı ve i ş leyi şi sağ l ıkl ı d ı r Yap ı ve i şleyi şi k ısmen sağ l ı kl ı yada sağl ı ks ı z Toplam

5 Bipolor Affektif Bozuklu ğu Olan Hastalar ın Aile işlevlerini!, Değerlendirilmesi 5. B İPOLAR AFFEKTIF BOZUKLU ĞU OLAN VE OLAMAYAN HASTA EŞLER İNİN ADÖ ALT ÖLÇEK PUANLARININ KAR ŞILAŞTIRILMASI Tablo 5. Bipolar affektif bozuklu ğu olan ve olmayan hasta e şlerinin ADO puan ortalamalar ın ın incelenmesi. Bozuklu ğu Olan Ruh Hastal ığı Alt Olçckler Problem çözme Ileti şim Roller Duygusal tepki verebilme Gereken ilgiyi gösterebilme Davran ış kontrolü Genel i ş levler X SS X SS t p > VAKA VE KONTROL GRUBU HASTA E ŞLER İNİN SOSYODEMOGRAF İK ÖZELL İKLERE GÖRE ADÖ ALT ÖLÇEK PUAN ORTALAMALARININ DEĞERLENDIRILMESI Vaka ve kontrol gruplar ı, Ya ş gruplar ına göre dağşj ımlar ı incelendi ğinde: Problem çözme alt boyutunda ya ş grubunda (t=2.19 p) Roller al ı boyutunda 51 ve üstü yaş grubunda (t.2.31 p) İ ki ortalama aras ı ndaki fark ın önemlilik testi ile aralar ındaki fark ın istatistiksel olarak anlaml ı olduğu ortaya ç ıkm ıştır. Ci ıısivete göre dkıj, ı l ımlar ı incelendi ğinde: Problem çözme alt boyutunda kad ınlarda (t=3.60 p) İ leti şim al ı boyutunda kad ınlarda (t=2.92 p) Duygusal tepki verebilme alt boyutunda erkeklerde (t=2.09 p) Gereken ilgiyi gösterebilme alt boyutunda erkeklerde (t=2.i6 p) Davran ış kontrolü alt boyutunda erkeklerde (t=2.75 p) Genel i şlevler alt boyutunda erkeklerde (t=3.15 p) iki ortalama aras ı ndaki fark ın önemlilik testi ile aralar ındaki fark ı n istatistiksel olarak anlaml ı olduğu ortaya ç ıkm ışt ır. Eğitim durumuna göre da ğı l ıınlar ı incelendiğinde: Problem çözme alt boyutunda orta-liste mezunu olanlarda (1=2.73 p) İ leti şim alt boyutunda orta-lise mezunu olanlarda (t=2.62 p) iki ortalama aras ı ndaki fark ın önemlilik testi ile aralar ındaki fark ın istatistiksel olarak anlaml ı olduğu ortaya ç ı km ışt ı r. Ki şilerin eğitim durumlar ı değer yarg ı lar ım etkiler. Ruh hastal ıklar ına kar şı tutum ve onlar ı kabullenme ya da onlarda etkilenme, olumlu ili ş kiler kurma aç ısı ndan eğilim durumunun önemli bir yer te şkil etti ğine inandmaktad ır. Alg ı lad ıklar ı sosval tabakalara göre da ğı l ımlar ı incelendiğinde: ileti şim alt boyutunda kendini alt tabaka olarak nitelendirenlerde (t=4.7 p<0.0 ) İ ki ortalama aras ı ndaki fark ın önemlilik testi ile aralar ı ndaki fark ın istatistiksel olarak anlaml ı olduğu ortaya ç ıkm ıştı r. Aile tiplerine göre dag ıhmlar ı incelendi ğinde: Problem çözme alt boyutunda çekirdek aile (t=3.54 p<0.01) İ leti şim alt boyutunda çekirdek aile (t=2.i8 p) Roller alt boyutunda çekirdek aile (t=2.5 p) Gereken ilgiyi gösterebilme alt boyutunda çekirdek aile (t=1.83 p) Davran ış kontrolü al ı boyutunda çekirdek aile (t=3.44 p<0.0 I ) Genel i şlevler alt boyutunda çekirdek aile (t=3.7 p<0.01) Iki ortalama aras ı ndaki fark ı n önemlilik testi ile aralar ındaki fark ın istatistiksel olarak anlaml ı olduğu ortaya ç ıkm ışt ır. SONUÇ Ara ş t ırma bulgular ı değerlendirildiğinde: Vaka ve kontrol grubu hasta e şlerinin aile i şlevlerinde ADÖ'nün problem çözme, ileti şim, roller, gereken ilgiyi gösterebilme, davran ış kontrolü ve genel- i şlevler alt boyutlar ında farkl ıl ık gösterdikleri; ancak duygusal tepki verebilme alt boyutunda bunun olmadığı ortaya ç ıkm ıştır. * Vaka ve kontrol grubu hasta e şleri sosyodemografik özelliklerine göre ADÖ'nün alt ölçeklerinde teker teker incelendi ğinde; 43

6 Bipolar - Affektif no:nklu ğlı Olan Hastaların Aile İşlevlerinin Il \NI A.1ş 1.1 R İ N İ N AD() AL I (11.< LIN I'l.\\LANI\IN.K tşilaş'1'irilmatii Sosyal Destek ve Ps 'ik Yard ıma Duyulan ihtiyaç Problem Çözme İletgim Roller Duygusal Tepki yetebilme Gereken ilgiyi gösterebikne Davranıg Konma) t ıkn nonrol Genel Gl ınee Problem çözme alt boyutunda ya ş grubunda, kad ınlarda, orta-lise e ğitim düzeyinde olanlarda, geliri giderden dü şük ve yüksek olanlarda, çekirdek aile yap ıs ı gösterenlerde, göç ya şayanlarda, aile yaşam ın ı sağl ıks ız olarak nitelendirenlerde, İleti şim alt boyutunda, kad ınlarda, orta-lise düzeyinde olanlarda, geliri giderden dü şük olanlarda, kendini alt tabaka olarak nitelendirenlerde, çekirdek aile yap ıs ı gösterenlerde, aile ya şam ını sağl ıks ız olarak nitelendirenlerde, - Roller alt boyutunda, 51 ve üstü ya ş grubunda, geliri giderden yüksek olanlarda, çekirdek aile yap ısı gösterenlerde, aile ya şam ını sağlıks ız olarak nitelendirenlerde, - Duygusal tepki verebilme alt boyutunda, erkeklerde, çekirdek aile yap ısı gösterenlerde, - Davran ış kontrolü alt boyutunda, erkeklerde, geliri giderden dü şük ve yüksek olanlarda, çekirdek aile yap ıs ı gösterenlerde, göç ya şam ış olanlarda, aile yaşam ın ı sağlıks ız olarak nitelendirenlerde, - Genel i şlevler alt boyutunda, erkeklerde, çekirdek aile yap ısı gösterenlerde, göç ya şamış olanlarda, aile yaşam ını sağl ıks ız olarak nitelendirenlerde iki grup aras ında anlaml ı farkl ılıklar gözlenmi ştir. ÖNERILER - Aile üyelerinin i şlevlerini sa ğlıklı olarak yerine getirememesi, sorun ya şamas ı anlam ına gelen kriz döneminde çözüme aileyi de katmak, onlar ın ileriki krizlerde ba şa ç ıkma yetisini art ıracak, tüm sorumluluğun hastan ın üzerine olmas ını önleyecek, gereksiz hospitalizasyonlara engel olaca ğına inan ılmaktad ır. - Tüm PS İK İYATR İ EKIBININ, aile üyelerine özellikle tedavi süreci ve beklentilerini içeren mesajları vermeleri, taburculuk sonras ı aile içinde yaşanabilecek sorunlar minimalize edece ğine inanılmaktad ır. - Bipolar affektif bozukluk gibi tekrarlay ıc ı ve kronik bir hastalığı olan bireye sahip olan ailelere psiki yatri ekibi taraf ından destek verilmesi ileriki dönemlerde hasta ailelerinin i şlevlerini sağlıklı olarak yerine getirmesini sa ğlayacağı, bu sürecin başlangıc ı olan taburculuk plan ının oluşturulmas ında ve erken tan ı, stres ve ruhsal dengeyi bozabilecek etkenleri önlemek amac ıyla sosyal ve ki şisel beceriler kazand ırmak, başa ç ıkma yöntemlerini öğretmek ve sosyal destek geli ştirilmesini amaçlayan koruyucu psikiyatri alan ında anahtar görevi PS İKİYATR İ HEMŞİRES İNİN yapacağına inan ılmaktad ır. KAYNAKLAR 1. A şt ı N: (1995). Psikiyatri kliniklerinde taburcu olmaya haz ır hasta ve hasta ailelerinin gereksinimlerinin kar şılanmas ı, Ulusal psikiyatri kongresi bildiri özet kitapç ığı, İstanbul, 27-30; Ayd ın C, Yalç ın S: Psikiyatrik hastalar ve anababalarm ruhsal belirtilerinin kar şılaştırılması Çocuk ve ergen psikiyatrisi günleri kongre kitab ı, Ku şadas ı s: ; Bright MA: Therapeutic ritual helping families grow, Journal of psysocial nursing 28(21:25-29; Bulut 1 Aile değerlendirme ölçe ği el kitab ı, Özgüzeli ş matbaas ı, Ankara 1-7; Eker D: Ailenin ve toplumun ak ıl hastal ıkları ile ilgili tutumlar ı, Aile ve Toplum 2(11:72-77; Fidaner H: (1985). Ruh sağlığı hizmetlerinde aileye yakla şım, Sevdi matbaac ıl ık, İzmir, Güleç C: Aile ve evlilik krizlerinde acil psikoterapi, psikoloji dergisi 6(221:20-26; Hegap S. MC, Guffuin Akiskal MD, Schucl ıt M: Training and' research in service setting Comorbidity and bipolar disorder, Genetics of bipolar disorder, Bipoar disorders book of abstract, Ku şadas ı; Hoagwood J, K ımberly M: Sexüel abused children s percep- 44

7 Bozuklu ğu Olan Hastalar ın Aile islevlerinin DeğeHendiriln ıesi tions of family functioning, Child and adolescent social-work journal, 6(2): ; Howells J: Advences in family psychiatry, Copyright international u ıı iversities press., New York. s: ; Il. Kocaman G: Ailelerin hastal ık durumlar ında gösterdikleri davran ışsal yan ıtlar ın incelenmesi, Il. Ulusal hem şirelik kongresi bildirileri, İ zmir; Maizade M: The relationship between family functioning and demographic charateristic in an epidemiological study, Can J psychiatry 32(7): ; Miklowitz G: Bipolar illness and family, First international conferance on bipolar disorder, Pittsburg-Pensilvania; Mürüvet B: Sağl ıkl ı insan ilişkileri, Armani Ltd. Şti., Ankara; Özdemir H, Şahin A, Cesur G: Psikotik ve nevrotik tan ı alan üyeye sahip ailelerin aile i şlevlerinin kar şılaştırılmas ı, XXXII. Ulusal psikiyatri kongresi bildiri özet kitapç ığı, Ankara; Penn D, Muesser K: Research up date on the psysocial treatment of schizoprenia, Amj Psychiatry 153(5): ; Yener F, K ırl ı S: Şizofrenilerin aile bireylerinde görülen ruhsal bozukluklar ın ve belirtilerin incelenmesi. Dü şünen Adam 4(3):21-23;