ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE MEVLÜT KAPLAN

Transkript

1 ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE MEVLÜT KAPLAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI Gelenek kimliğimizin mührüdür. Geleneğin devamı, kendimizin, benliğimizin devamıdır. Gelenek çocukla devamlılık kazanır. Çocukların yarını bugünden şekillenir. Gelenekten çocuğa ve çocuktan yarına doğru uzayan seyir çizgisinin başında kitap gelir. Çocuğun bilgi, zevk ve duyarlılık alanı içinde ninniler, tekerlemeler, masallar ve çocuk şiirlerini kapsayan kitapların önemi büyüktür. Sözlü gelenekte var olduğunu bildiğimiz hatta edebiyatın var oluşuyla birlikte varlığından haberdar olduğumuz çocuk edebiyatı, sınırları ve kapsamı tam olarak belirlenemeyen ayrı bir disiplindir. Aslında çocuk edebiyatı, edebiyatta çocuğa karşı duyulan ilgi ile başlar. Edebiyat bir nevi kültür birikimi işi olduğundan çocuk edebiyatı için çocukça bir avunma yerine, edebiyatçıların çocuk ruhunu dile getirmeleri gerekir. Çocuk edebiyatı, çocukluk çağında bulunan insan yavrusunun düşünce, duygu ve hayallerini söz ya da yazı ile güzel ve etkili biçimde işleme sanatıdır. Bu bakımdan masallar, öyküler, şiirler, atasözleri, okşamalar, alkışlar, bilmeceler, ninniler çocuk edebiyatı kapsamına girer. Bu kapsamdaki eserleriyle tanınan Mevlüt Kaplan'ın başta çocuk şiirleri olmak üzere şiir dünyası oldukça ilginçtir. Edebiyatımızda çocuklar için şiir denemeleri sayılabilecek çalışmalar 17. yüzyıl sonunda Şair Nabi nin oğluna öğüt vermek için yazdığı Hayriye ve 18. yüzyılın başında da Vehbî nin oğluna ahlâk ve görgü kurallarını öğretmek için yazdığı Lütfiye adlı kitaplar dışında Cumhuriyet öncesi dönemi Türk edebiyatında, çocukların ilgi, yaş ve beğeni düzeyleri gözetilerek çocuklar için hazırlanan kitaplar yoktur. Ancak tekerleme, bilmece ve masal gibi sözlü edebiyat ürünleri çocukların edebi zevklerini karşılamıştır.. Tanzimat döneminde Şinasi nin La Fontaine biçiminde kaleme aldığı ve edebiyatımızda ilk manzum hikâye olarak gösterebileceğimiz Eşek ile Tilki hikâyesinin yayınlanması 1870 lerden itibaren çocuk şiirlerinin artmasına neden olmuştur. Tevfik Fikret in çocuklar için şiirleri bu türün sanat değerini sergileyen güzel örneklerdir. Edebiyatımızda çocuklar için şiirin gerçek temsilcisi Tevfik Fikret olmuştur. Rübab-ı Şikeste de Hasta Çocuk, Balıkçılar, Haluk un Bayramı, gibi manzumelerle çocuk ruhuna inmiş; çocuklar için ya da çocuklarla ilgili dizelerle küçük ve sevimli tablolar çizmiş Meşrutiyet ten sonra Şermin adlı eserinde çocuk psikolojisine ve modern eğitim anlayışına uygun şiirleri bu kitabında ilk kez o yayımlamıştır. Hediye, Papatya, Marangoz, Ağustos Böceği ile Karınca adlı şiirleri güncelliğini hiç yitirmeyen çocuk şiirleridir. Çocuk edebiyatı alanında bilinçli olarak ilk ciddi çalışmayı ise Çocuk Şiirleri adlı eseriyle İbrahim Alaaddin Gövsa yapmıştır. Şiirlerinde vatan, kahramanlık, erdem gibi konuları işlemiştir. Bu dönemde yayımlanan Ziya Gökalp in Ala Geyik adlı şiiri her dönemde önemli çocuk şiirleri arasında yerini korumuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında Orhan Seyfi, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Hasan Ali Yücel, daha sonraki yıllarda da Behçet Kemal Çağlar, İbrahim

2 Zeki Burdurlu, Ceyhun Atuf Kansu son yıllarda ise Kemal Özer, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Yalvaç Ural ve Mevlüt Kaplan çocuk şiirlerine eğilen şairlerimiz olarak görülmektedir. Fazıl Hüsnü Dağlarca nın çocuk ruhunu, çocuğun mistik sezgilerini en iyi biçimde anlayıp şiirleştirdiği Çocuk ve Allah adlı eseri çocuk edebiyatı açısından en önemli kaynaklardandır. Çocuklar için hep masal ve hikâyenin düşünülmesi, şiirin göz ardı edilmesi çocuğun dünyasına tek yönlü bir yaklaşım olur. Çocuğun dünyasında manzumenin yeri ayrıdır ve önemle işlenmelidir. Çocuk edebiyatında şiir, çocukların dil becerilerini geliştirmelerinde sözcüklerin vurgu, ton, tonlamalarıyla gizli gücünü kavramalarında kullanılabilir. Şiir aracılığıyla dilin gücünden yararlanabilen çocuk yaratıcı düşüncesini de gerçekleştirebilir. Çocuklara şiiri sevdirebilmek için diğer edebiyat türlerinde olduğu gibi yaşa uygunluk açısından seçilen şiirlere özen gösterilmelidir. Küçük çocuklar kendi yaşantılarındaki konuların işlendiği şiirlerden daha çok hoşlanırlar. Ev ve aile yaşamı, doğa olayları, hayvanlar, cansız nesnelerle ilgili şiirler onlara ilginç gelir. Okul çağındaki çocuğa: Okul babaya benziyor İçeri girmek Duvarlar babaya benziyor Sıralar Kitap babaya benziyor Defter Kalem babaya benziyor Silgi Okumak babaya benziyor Yazmak Tahtaya bakmam babaya benziyor Öğretmeni dinlemem ( Fazıl Hüsnü Dağlarca) biçiminde şiirler okunmalıdır. Bu tip şiirlerin ilginçlerini Mevlüt Kaplan'ın Cıvıltı adlı kitabında görmek mümkündür.

3 Tarlası, sabanı varsa çiftçinin Benim de defterim, kalemim var O sürer, ben yazarım. diyen Mevlüt Kaplan'ın ruh dünyasının derinliklerinde biçimlenen ve sözcüklerle adlandırılan şiir, çocuğun hayal dünyası ile eş değerdir. Şiirdeki iç ahenk her çocukta var olan ritim duygusunu besler, müzik ihtiyacını karşılar. Ancak şiirin de kendine özgü bir dili, daha doğrusu dilin özel bir kullanımı olduğu göz ardı edilmemelidir. Mevlüt Kaplan'daki, çocuk için: O bir çiçek Umut yüklü gelecek söylemi, bu kullanımı ustaca yakalamış olduğunun işaretidir. Çocuk, müziğe, şarkıya ve uyumlu sözcüklerden oluşan şiire oldukça ilgi duyar. Bu nedenle çocuk şiirlerinin eğitim açısından önemi hep vurgulanmıştır. Bu önemi iyi bilen yılların eğitimcisi Mevlüt Kaplan, şiirlerinde çocuğun eğitimini hep ön planda tutmuş; Ne zaman yalnız kalsam, Türkçe düşünür Türkçe Yazarım, Ufkumda çiçekler açar Türkçe yatar, Türkçe kalkarım biçiminde Türkçe sevgisini; Yurdun paslı kaderini Sürür gider Atatürk'üm gibi dizelerle Atatürk sevgisini aşılarken; Bu toprağa bahar gelir balınan Ağaç kucak açar dalları özgür gibi doğa sevgisi işlemiştir. Çocuklar, şiir için tükenmez bir kaynaktır. Çocuk şiirlerinde ele alınan ana duygular açısından bakıldığında pastoral ve didaktik şiir türlerinin ön plana çıktığı görülür. Çocuğun ruh dünyasına indirgenmiş: Yeşile girdi aklar, Çiçek ile yapraklar, Çınıl çınıl çınlıyor, Geçtiğimiz topraklar ve Bahçemiz var, bağımız var, Kırımız var, dağımız var, Balımız var yağımız var, Şükür tanrım der çiftçiler. biçimindeki söylemler pastoral bir görünüm sergilerken;

4 Açıldı yol, uzandı kol, Ne görüşte olursan ol, Sonsuza dek sevgiyle dol, Kuru ya da yaş sen de gel. gibi söylemlerin de didaktik bir görünüm sergilediği görülmektedir. Bu söylemlerde çocuğun eğitilmesi gereken bir varlık olarak algılanması düşüncesi yatmaktadır. Bu noktadan hareket eden Mevlüt Kaplan, çocuklar için yazılan şiirlerin, çocukların ruhlarını eğitici, besleyici, onların duygu dünyasını zenginleştirici etkilerini gözden uzak tutmamıştır. Çocuklara yurt sevgisi kazandırılmasında, sevgi ve saygı duygusunun geliştirilmesinde, anadilini sevdirme ve doğru kullanma konusunda şiirin üstün etkisinden iyi yararlanmış, hayatın katı gerçeklerini de ustaca sezdirmiştir. Rengi ağarınca gecenin Evlerine girer yıldızlar Tadı kaçar eğlencenin Ekmek derdine düşer insanlar deyişindeki son dize, yaşam gerçeğini en iyi ifade eden kullanımlardan biridir. Şiir dilinde şiir, bilgi aktarmak için yazılmaz. Şiir, duygulardan, düşlerden, özlemlerden oluşmuş bir üründür. Kendine özgü duygusal yoğunluğu her şiirin kendine özgü kurgulanmış bir dünyası vardır. Mevlüt Kaplan'ın, Çocuğum adını verdiği şiirindeki: Bakma sana fidan dediğime Fidan olma sakın sen Kıran olur Bakma sana çiçeğim dediğime Çiçek olma sakın sen Çalan olur Bakma sana ceylanım dediğime Ceylan olma sakın sen Vuran olur biçimindeki ustaca kurgulanmış, söylemine yüklediği şiirsel yükü, her şairde görmek olası değildir. Çocuk, hayalleri ile yaşayan ve bu hayallerini paylaşmaktan çok hoşlanan bir varlıktır. Mevlüt Kaplan'ın Eğer adlı şiirinde: Bir oduncu olsaydım eğer Balta vurmazdım taze ağaçlara Kasap olsaydım Bıçak çalmazdım kuzulara Bir yargıç olsaydım Kırmazdım kalemleri Kaldırırdım darağaçlarını Zeytin dikerdim yerine

5 Dili türkülerde toplar Renkli yazardım kitapları Düşman yerine insanları Kardeş yapardım biçiminde dile gelen ve bizim görüşümüzü doğrulayan çocuğun duygusu ustaca sergilenmiştir. Buradaki, çocuğun hayal gücü göz ardı edilmemelidir. Şiirde, çocuğun düşünme ve olayları algılayış biçimi, duygularını ifade ediş biçimi, sözcük dağarcığı, gibi özellikler bilinçli bir biçimde şairane bir dille işlenmiştir. Mevlüt Kaplan'ın şiir sanatındaki ustalığı burada su yüzüne çıkmaktadır. Çocuk şiirlerinde yerinde kullanılan sözcükler değişik biçimde bir araya getirilerek çocuğun hayal gücünü kamçılamakta, çok zengin bir dünya kurmakta, dilin bu gücünden yararlanabilen çocuk, yaratıcı düşüncesini geliştirebilmektedir. Şair, şiirde kendi çocuk dünyasından izler yaşatmak yerine, kendisini çocuğun yerine koyarak ve ona onun diliyle hitap ettiği oranda başarılı olacağını gözardı etmemelidir. Yılların eğitimcisi Mevlüt Kaplan, çocuğun penceresinden bakıp, onun dili ile; Ağaçlar hoş, dallar güzel, Çiçekler hoş, yollar güzel, Renk içinde, allar güzel, Bu güzelim ilkbaharda. biçiminde bahar tasviri yaparken, ne ahkâm kesmiş, ne sanat kaygısı gütmüştür. Sadece düz ve duru bir söylemle çocuğun içten gelen duygularını yansıtmıştır. Çocuğun ilgi alanlarından biri de kozmik evren olup, ay, güneş ve yıldızlar alemiyle ilgili düşüncelerdir. Bu durumu iyi saptayan Mevlüt Kaplan, çocuk dünyasından, kozmik evrenle ilgili ilginç bir şiir kaleme almıştır; Biz yeryüzünde yaşarız, Evimiz çok küçük, Bu yüzden üç kardeşiz. Yıldızlar gökyüzünde otururlar, Evleri çok büyük, Sayıları dünyalar kadar Bizim bir annemiz, Bir babamız var, Yıldızların güneş annesi, Aydedesi var Yükseklerden uçarlar Biz uykuya dalınca, Aydede hemen uyanır, Yıldızları toplar başına,

6 Güneş yaparlar yarına. Böyle şiirlerle yaratıcı dünyası gelişen çocuk, sanatı erken tanıyıp küçük yaşta iç dünyasını dışa vuran şiir denemeleri yapacaktır. Bu denemelerle çocuk, dil sevgisi edinir, dilin zengin anlatım olanaklarını sezip zengin bir sözcük dağarcığı geliştirerek belli bir anlatım gücüne ulaşır. Bunun kapısı da Mevlüt Kaplan'ın yazdığı biçimdeki şiirlerle aralanır. Sözcükleri değişik biçimlerde ilişkilendirerek de zengin ve coşkulu bir iç dünyası oluşturur. Çocuk dünyasını bu kadar ustaca şiire sokan Mevlüt Kaplan'ın: Bakar bakar imrenirim çocuklara, Eğer bıraksalardı beni bana, Çıkardım sokaklara, dalardım oyuna, Çocuk kalır, çocuk yaşardım. biçimindeki ustaca söylemi, onun çocuk şiirlerindeki başarısının bir kanıtı olmakla birlikte, çocuk şiirleri dışında da önemli şiirlere imza atmış sosyal gerçekçi bir şair olarak da karşımıza çıkmaktadır. Yoksulun Aşkı şiiri: Yasak kondu yoksula Sevmeden sevilmeden yana İnsanlığından utandı Ekmek sildi aşkı sevdayı Devinimlere verdi dünyasını Bir dokunsan bin ah duyardın Mutluluğu bilmeden Çekti gitti erkenden Sıcaklığına eremedi yaşamın Avuçlarında duydu sadece Yer almadı dilinde Sevda yüklü şarkılar Unutuldu zamanla Bir söylence kaldı geriye Ölçülere asla sığmazdı Her gece şafakla doğardı İşe dalardı açınca gözlerini Ders almadı gelenle gidenden Mevsimlere küskün yaşadı Giyinir kuşanırdı her bahar Toprağı bilir göğü tanırdı Tenin kokusunu terinden anlardı Hiç doğmadı ışımadı güneşi Yendi emeği Tükendi ekmeği bu görüşümüzü doğrulayan şiirlerdendir.

7