T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİ ve TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ Yüksek Lisans Tezi Danışman: Doç. Dr. Mehmet KARATAŞ Hazırlayan: Ahmet KAYAPINAR 2007-TOKAT

2 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİ ve TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ Ahmet KAYAPINAR YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Bu tez.. /.. / 2007 tarihinde aşağıda belirtilen jüri tarafından oy birliği ile kabul edilmiştir. Unvanı Adı Soyadı İmza Başkan Üye Üye Doç. Dr. Hasan Hüseyin ATAR Doç. Dr. Mehmet KARATAŞ Yrd. Doç. Dr. Murat SAYILI ONAY: Bu tez / 2007 tarih ve..sayılı enstitü yönetim kurulu kararıyla belirlenen jüri üyelerince kabul edilmiştir. / /2007 Prof. Dr. Metin YILDIRIM Enstitü Müdürü

3 i ÖZET AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİ ve TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ Ahmet KAYAPINAR Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi 2007, 40 sayfa Danışman: Doç. Dr. Mehmet KARATAŞ Başkan : Doç. Dr. Hasan Hüseyin ATAR Üye : Doç. Dr. Mehmet KARATAŞ Üye : Yrd. Doç. Dr. Murat SAYILI Bu çalışmada, Avrupa Birliği ülkeleri ve Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğinin mevcut durumu incelenmiş ve sürdürülebilir gelişimine yönelik potansiyel yaklaşımlar tartışılmıştır. Avrupa Birliğinde su ürünleri yetiştiriciliği miktarı, toplam 1.3 milyon ton olup, değer olarak üç milyon avrodur. Anahtar Kelimeler: Su ürünleri yetiştiriciliği, Avrupa Birliği Ülkeleri, Türkiye

4 ii ABSTRACT ANALYSIS OF AQUACULTURE SECTOR IN EU COUNTRIES AND TURKEY Ahmet KAYAPINAR Gaziosmanpaşa University Graduate School Of Natural and Applied Science Department of Fisheries and Aquaculture Master Thesis 2007, 40 pages Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ Jury : Assoc. Prof. Dr. H. Hüseyin ATAR Jury : Assoc. Prof. Dr. Mehmet KARATAŞ Jury : Ass. Prof. Dr. Murat SAYILI In this study, status and futute prospects of aquaculture in EU countries and Turkey have been reviewed and potential approaches for sustainable development have been discussed. The aquaculture of the enlarged Union (EU-25) produces a total of 1.3 million tonnes of fishery products a year for a value of about Euro 3 billions. Key Words: Aquaculture, European Unioncountries, Turkey.

5 iii TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimim boyunca bilgilerini ve tecrübelerini benden esirgemeyip her zaman anlayışlı ve olumlu yönlendirmeleriyle yanımda olan, beni bu konuda çalışmaya teşvik eden danışman hocam Sayın Doç. Dr. Mehmet KARATAŞ A; verilerin toplanmasında katkılarından dolayı Su ürünleri daire başkanı Erkan GÖZGÖZOĞLU NA, değerli hocalarım Öğretim Görevlisi Özkan GÜRLEYÜK ve Orhan TUNALI YA, TUİK yetkililerine Çalışmama destek veren Nobel Bilim ve Araştırma Merkezine ve tabloların oluşturulmasındaki katkılarından dolayı da kardeşim; Öğretim Görevlisi Bülent KAYAPINAR A teşekkür ederim.

6 iv İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSRTACT. ii TEŞEKKÜR iii İÇİNDEKİLER iv ÇİZELGELER LİSTESİ.... v RESİMLER LİSTESİ vi 1. GİRİŞ LİTERATÜR ÖZETLERİ MATERYAL ve METOT ARAŞTIRMA BULGULARI Türkiye de Yetiştirilen Türler Alabalık Yetiştiriciliği Sazan Yetiştiriciliği Çipura ve Levrek yetiştiriciliği Karides Yetiştiriciliği Midye Yetiştiriciliği Avrupa Birliği Ülkelerinde Su Ürünleri Yetiştiriciliği Alabalık Yetiştiriciliği Sazan Yetiştiriciliği Levrek Yetiştiriciliği Çipura Yetiştiriciliği Kalkan Balığı Yetiştiriciliği Tatlı su Yılan Balığı Yetiştiriciliği Midye Yetiştiriciliği İstiridye Yetiştiriciliği Su Ürünleri Ekonomisi SONUÇ VE ÖNERİLER ÖZGEÇMİŞ..40

7 v ÇİZELGELER LİSTESİ Sayfa No Çizelge No Çizelge Adı Çizelge 1. Su ürünleri üretim miktarları...4 Çizelge 2. Türkiye de yetiştiriciliği yapılan türler. 8 Çizelge 3. Alabalık üretim miktarları..11 Çizelge 4. Sazan üretim miktarları..12 Çizelge 5. Çipura ve levrek üretim miktarları...14 Çizelge 6. Karides üretim miktarları...15 Çizelge 7. Midye üretim miktarları...16 Çizelge 8. Türkiye de yetiştiriciliği yapılabilecek potansiyel türler 17 Çizelge 9. AB ülkelerinde su ürünleri üretim miktarları.20 Çizelge 10. AB ülkelerinde alabalık üretim miktarları 21 Çizelge 11. Atlantik salmonu üretim miktarları..22 Çizelge 12. Sazan üretim miktarları.23 Çizelge 13. Ot sazanı üretim miktarları..23 Çizelge 14. Gümüş sazanı üretim miktarları..23 Çizelge 15. Levrek üretim miktarları...24 Çizelge 16. Çipura üretim miktarları...25 Çizelge 17. Kalkan balığı üretim miktarları...25 Çizelge 18. Yılan balığı üretim miktarları...26 Çizelge 19. Midye üretim miktarları...27 Çizelge 20. İstiridye üretim miktarları...28 Çizelge 21. AB Ülkelerinde Su ürünleri üretim miktarları.29 vı

8 RESİMLER LİSTESİ Resim 1. Alabalık üretiminde kullanılan toprak havuz örneği.12 Resim 2. Alabalık üretiminde kullanılan kafes örneği 13

9 1 1.GİRİŞ Türkiye, sahip olduğu kıyıları (adalar dahil), boğazları ve üç kıtayı birleştiren coğrafi konumu itibariyle su ürünleri potansiyeli açısından oldukça zengin kaynaklara sahip bir ülkedir. Türkiye de su ürünlerinin üretim alanı 26 milyon hektarın üzerinde olup, mevcut tarım alanlarına yakın, orman alanlarından daha fazla bir büyüklüğe sahiptir. Mevcut üretim değerlerine bakıldığında bu potansiyel yeterince değerlendirilemediği görülmemektedir. Bununla birlikte, potansiyelin değerlendirilmesi halinde su ürünleri yetiştiriciliğinin milli ekonomi ve tarımda ki payının giderek artacağı bir gerçektir (Karataş, 2005). Su ürünleri yetiştiriciliği balık, yumuşakça, kabuklu, eklem bacaklılar ile sucul bitkilerin yetiştiriciliğini içine almaktadır. Tarımın bu sektörü, insanlar için, gıda, gıda katkı maddesi, kozmetik ve ilaç sanayi ham maddeleri üretmektedir. Yetiştiriciliğin amaçları; öncelikle gıda olmak üzere süs veya akvaryum balıkçılığı, sportif balıkçılık, stok takviyesi, balıklandırma, türlerin korunması ve bilimsel çalışmalar olarak tanımlanabilir (Aras ve Karataş, 1998). Artan Türkiye nüfusu için çok önemli bir gıda kaynağı olan su ürünleri stoklarında değişik nedenlerle görülen azalma, denizler ve iç sulardaki kaynakların değerlendirilmesini gündeme getirmiştir. Bundan dolayı da, su ürünleri yetiştiriciliği günümüzde tarımın diğer tiplerinden daha hızlı bir şekilde büyümektedir. Aynı zamanda, avcılık yoluyla elde edilen üretim düzeyinin maksimuma ulaşması, doğal stokların azalması ve artan nüfusun gıda talebini karşılamak için yetiştiricilik faaliyeti tüm dünyada son yıllarda giderek önem kazanmaktadır (Aras ve Karataş,1998). Su ürünleri yetiştiriciliğinin M.Ö yılında Çin de başladığı tahmin edilmektedir. Romalılar sahile yakın havuzlarda balık üretmeye çalışmışlar, Orta Çağ da ise kale ve manastırların hendeklerine sazan balığı stoklamışlardır.

10 2 Deniz balıkları yetiştiriciliği ise muhtemelen M.Ö yıllarında gel-git olayı sırasında süt balığı yavrularının havuzlara stoklanması ile başlamıştır. Günümüzde ise su ürünleri yetiştiriciliği avcılıkla elde edilen miktarın yarısına ulaşmayı başarmıştır. Özellikle son 20 yılda, su ürünlerine olan talep giderek artmış ve yetiştiricilikte yeni stratejiler ve uygulamalar, bu çok eski kültürün hızlıca gelişmesine neden olmuştur (De Silva, 2001). Su ürünleri yetiştiriciliği, gıda olarak kullanılan diğer hayvansal ürünler içinde, 1970 den beri her yıl ortalama % 8.8 oranında büyümektedir. Dünya da yetiştiriciliği yapılan su ürünleri arasında ilk sıraları, tatlı su balıkları, sucul bitkiler, yumuşakçalar, kabuklular, diadrom balıklar, deniz balıkları ve diğer sucul hayvanlar oluşturmaktadır (Anonim, 2006b). Türkiye, deniz canlıları yetiştiriciliği açısından çok ideal ortama ve potansiyele sahip ülkelerden biridir. Deniz kaynakları yüzey alanları itibariyle orman alanlarından fazla, tarım alanlarına ise yaklaşık olarak eşittir. Var olan potansiyelin üretime dönüştürülmesiyle ülke balıkçılığının ekonomiye katkıları da çoğalacaktır. Türkiye denizlerinde yapılan çalışmalarda 780 bitki ve 312 hayvan olmak üzere toplam 3948 tür tespit edilmiştir. Ancak, bu kaynaklardan yararlanma daha sınırlı olduğundan kullanılan tür sayısı 155 civarındadır. Bunlardan 100 ü balık, 25 i yumuşakça, 20 si kabuklu, 10 u diğer gruplara aittir (Kocataş ve ark, 2005). Türkiye de ekonomik anlamda su ürünleri yetiştiriciliği 1970 li yılların başında iç sularda başlamış ve ticari anlamda ilk olarak Bilecik (Bozöyük) ve Akyazı da kurulan gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) çifliklerinde başlanmıştır. Kamusal alanda da ilk yetiştirme faaliyetleri Sivas Gürün Gökpınar Gölü ve Konya Konuklar Devlet Üretme Çiftliğinde yapılmıştır (Karataş,2005). Denizde ilk ciddi kültür balıkçılığı tesisi, 1984 yılında İzmir-Çeşme de, çipura (Sparus auratus) ve levrek (Dicentrarchus labrax) yetiştiriciliği amacıyla kurulmuştur li yılların sonlarında ise Karadeniz de kafeslerde alabalık ve salmon, 1990 lı yılların ortalarında da Akdeniz de (Antalya) karides yetiştiriciliği başlanılmıştır ). Karadeniz de su sıcaklığının yaz aylarında Salmon balığı için yüksek olması nedeniyle başarılı olunamamıştır (Çelikkale ve Ark. 1999a; Karataş, 2005).

11 3 İç sularda su ürünleri yetiştiriciliği ağırlıklı olarak havuzlarda yapılmakta iken 1990 lı yıllarda göl ve baraj göllerinde alabalık yetiştiriciliği ile farklı bir boyut kazanmıştır. Mevcut türlerden en yaygın olanını iç sularda yetiştirilen alabalık (%55) ile denizlerde yetiştirilen levrek (%23) ve çipura (%19) oluşturmaktadır. Türkiye de son yıllarda su ürünleri yetiştiriciliği açısından önemli gelişmeler meydana gelmiştir yılında yıllık ton olan üretimimiz, 2006 yılında tona ulaşmıştır (Çizelge 1). Çizelge 1. Su ürünleri üretim miktarları (ton) Yıllar Toplam Kaynak : Anonim, 2007a yılı sonu itibarıyla, 1274 adet iç su ürünleri yetiştiricilik tesisi ve 289 adet deniz ürünleri yetiştiricilik tesisi olmak üzere, toplam 1563 adet tesis vardır. Üretim kapasitesi olarak da iç sularda ton, denizlerde ise ton üretim söz konusudur (Anonim, 2007a). Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğinin geliştirilmesi genel bir politika olarak benimsenmiştir. Beş Yıllık Kalkınma Planları nda su ürünlerinde sürdürülebilir üretimin artırılması amacıyla; doğal kaynakların rasyonel kullanımının sağlanması, yetiştiricilik ve açık deniz balıkçılığının geliştirilmesi ön görülmektedir. Benzer şekilde Tarım ve Köy işleri Bakanlığı yetiştiricilikten sağlanan üretimin yıllarında ton a ulaştırılabileceğini vurgulamaktadır (Anonim,2007b).

12 4 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ Türkiye de su ürünleri ve Avrupa birliği üzerine yapılan oldukça sınırlı sayıdadır. Ancak, son yıllarda bir artış görülmektedir. Babadogan, (1998). Su ürünleri sektör araştırması isimli çalışmada Türkiye nin zengin su kaynaklarına sahip olmasına rağmen kaynaklarımızın arzulanan şekilde yönetilip değerlendirilmediğini, sağlıklı bir besin kaynağı olan balık etinin geniş halk kitleleri tarafından yoğun olarak tüketilmediğini kişi başına su ürünleri tüketiminde dünya ortalaması 16 kg, Avrupa Birliği ise ortalama ise 22 kg dır bu nedenlerden dolayı Türkiye de su ürünleri üretiminde artış sağlayacak tek kaynağın yetiştiricilik ve yetiştiricilik destekli balıkçılık olduğunu Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğinin geliştirilmesi genel bir politika olarak benimsendiğini DPT nin Beş Yıllık Kalkınma Planları nda su ürünlerinde sürdürülebilir üretimin artırılması amacıyla doğal kaynakların rasyonel bir şekilde değerlendirilmesi ve dış pazarda etkin bir pazarlama stratejisinden söz etmektedir. Ayrıca ithalatçı ülkelerinin adreslerini de araştırmasının sonuna eklemiştir. New (1998), yılları arasındaki su ürünleri yetiştiriciliği verilerini su ürünlerinin yılları arasındaki artış değerlerini, Akuakültürün gelişmesi yönünde genetik, yemlemeye bağlı hastalıklar hakkında bilgi vermiştir. Celikkale ve ark (1999a), Türkiye Su Ürünleri Sektörü isimli çalışmalarında su ürünleri ile ilgili genel bilgiler, Türkiye de değerlendirilen deniz ve iç su kaynaklarının mevcut durumu ve üretim potansiyelini Türkiye de su ürünleri üretiminin büyük bölümünün avcılıktan,avcılıkla elde edilen üretimin de büyük oranda denizlerden sağlandığını deniz balıkları avcılığının kıyı balıkçılığına dayandığını, alt yapı çalışmaları henüz tamamlanmadığından açık deniz balıkçılığının gelişmediğini denizlerden avcılıkla elde edilen üretimin; kirlilik, ekolojik değişimler ve aşırı avcılık nedeniyle, son yıllarda büyük dalgalanmalar gösterdiğini ifade edip su ürünleri yetiştiriciliğin hızla gelişen sektör halini almasını yetiştiriciliği yapılan türlere ilave olarak yetiştiricilik potansiyeli olan alternatif türler değerlendirilmesi,tarım ve Köy işleri Bakanlığı nın çeşitli birimlere dağılmış olan su ürünleri konusunun tek

13 5 çatı altında toplanması gerektiğini, buna bağlı olarak taşra teşkilatında düzenleme yapılması gerektiğini, geçmişteki tartışmalar, balıkçılık yöntemleri ve yapılan yanlış uygulamalar hakkında bilgi vermiştir. Çelikkale ve ark (1999b), Türkiye Su ürünleri Sektörü ve Avrupa Birliği ile Entegrasyonu isimli eserinde Türkiye ile Avrupa birliği nde su ürünleri sektörünün korunması konusuna verilen önem, kullanılan yöntemler ve uygulanış şekillerindeki bazı farklılıkların, Avrupa Birliğinde Ortak Balıkçılık Politikası çerçevesinde kullanılan koruma yöntemlerinin esaslarının, uygulanış şekillerinin ele alınması, Türkiye nin yakın gelecekte Avrupa birliği ile bütünleşmesi amacı doğrultusunda, konu bütün yönleriyle ele alınmalı ve uyuma yönelik çalışmalara hız verilmesi gerektiği konusu ile ilgili temel bilgiler vermiş, Türkiye ve Avrupa Birliğindeki uygulamaları, yönetmenlikleri, ilişkileri ve geleceğe ilişkin perspektifleri detaylı bir şekilde anlatmıştır. Boruzanlı (1999), Su Ürünleri Sektörünün Yapısal Analizi ve Pazar Araştırmaları adlı anket çalışmasında su ürünlerinden optimum faydayı sağlamak ve sürdürülebilir avlanmayı teşvik için pazarın ortak düzenlenmesinden yararlanmayı üreticilerin piyasa yönetimine katılımlarının artırılması, özellikle deniz ürünlerinin hakim olduğu bölgeleri içerecek şekilde, topluluk içerisinde daha fazla rekabetin desteklenmesi, taraflar arasında işbirliği sağlamak ve avlanma bölgeleriyle kaliteye ilişkin daha iyi bilgilendirme yapmak suretiyle pazarın şeffaflığının ve bütünleşmesinin teşvik edilmesi, su ürünlerinin kalitesinin artırılması için yeni yöntemlerin bulunması, ürün güvenliği ve kaynağına ilişkin kurallar göz ardı edilmeksizin, işleyişlerin ve tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde topluluk pazarını açık tutmak suretiyle rekabetin sürdürülmesi, üretici ve ihracatçıların eğilimlerini saptamıştır. Düzgüneş ve Okumuş (2000), Avrupa Birliği Ortak Balıkçılık Politikası bildirilerinde,türkiye nin 2000 yılında itibaren Avrupa Birliği ne aday ülke konumunda, olduğunu, AB kurallarının irdelenmesi, uygulamasının ülkemiz için son derece önemli bir durum arz ettiğini, özellikle sürdürülebilir balıkçılık ve yetiştiriciliğinin gelişiminin, insanlarımıza daha kaliteli ürünler sunulması, az gelişmiş yörelerde istihdam sağlanması, verimliliğin artırılması ve bu konuda AB nin sağladığı bazı fonların ülkemize yönlendirilmesi, Ortak Balıkçılık Politikası nın sürdürülebilir veya diğer bir kaynaktan geldiğini belirleyerek seçim imkanı tanıyacak herhangi bir

14 6 sistem geliştirildi mi? Sorusuna yanıt aradığı önemli konulardan biri olduğunu ifade etmektedir. Bu eksikliği gidermek içinde sertifika ve etiket sistemi geliştirilerek sorumlu işletme ve ihracatçıları belirleme imkanının oluştuğunu, tüketiciler için ise, su ürünlerinin sağlık ve güvenliği açısından uyulması zorunlu ortak kuralları bütünün belirlendiğini bildirmektedir. Keskin ve ark (2000) Avrupa Birliği Ortak Balıkçılık Politikası ve Çevre ve sempozyumunda avlanma faaliyetlerinin azaltılması balıkçılık metotlarının israfını asgariye indirecek şekilde geliştirilmesi avlanması hedeflenen türün veya büyüklüğün dışında yanlışlıkla balık yakalanmasının önlenmesi, çevre üzerindeki etkileri ile balıkçılık filolarının yenilenmesi için kullanılan kamu yardımlarının kaldırılması hususlarını ve sürdürülebilir balıkçılık hakkında bilgi vermiştir. Yavuz (2000), Avrupa Birliği ne Adaylık sürecinde AB ve Türkiye de Balıkçılık Politikaları Beklenen Gelişmeler Sorunlar ve Çözüm Önerileri isimli araştırmalarında Türkiye de kaynak yönetimi ile gerekli kontrol ve denetim kapasitesinin güçlendirilmesine ilişkin çabaların artırılması, balıkçılık ve su ürünleri faaliyetlerinin lisanslama ve tescil işlemleri geliştirilmesi mevcut balıkçılık tekne kayıtları ile veri toplama ve istatistik kayıtlarının gözden geçirilmesi ve Avrupa birliği standartlarıyla uyumlu hale gelmesi için güçlendirilmesi gerektiği konularında araştırmalar yapmıştır. Yıldırım (2002), Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinde Su Ürünleri Yetiştiriciliği ve Su Ürünleri Yemi Sektörünün Bugünkü Durumu, Türkiye nin Avrupa Birliği ile Entegrasyonu isimli bir araştırma yapmıştır. Bu araştırmada son on yıl içerisinde önemli gelişmeler kaydedildiğini seksen bin ton luk yıllık balık üretimi göz önüne alındığında, Türkiye nin balık yemi gereksiniminin bin ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Halen 10 civarında fabrikada büyük-küçükbaş hayvan yemi yanı sıra balık yemi de üretilmektedir. Sadece balık yemi üreten 5 fabrika bulunmaktadır. Bunun dışında Avrupa nın önemli bazı balık yemi üreticileri de Türkiye de faaliyet göstermektedir. Balık yeminin temel hammaddelerinden olan balık unu ve yağı gereksinimi ise sırası ile bin ton ve bin litre olarak tahmin edilmektedir. Halen 9 adet balık unu ve yağı fabrikasında bin ton

15 7 balık unu ve bin litre balık yağı üretilmektedir.ihtiyaç duyulan balık ununun önemli bir kısmı kısmının ithal edildiğini ifade etmektedir. Memiş ve ark (2002), Türkiye de Su Ürünleri Yetiştiriciliği makalesinde, su ürünleri üretiminde kendine yeterli ve az da olsa dış ticaret fazlası veren bir ülkedir. Dünya genelinde söz sahibi olmasa da, kendi bölgesi içinde önemli bir su ürünleri üretimine sahip olduğunu Yakın doğu ülkeleri arasında Mısırdan sonra en fazla yapan ülke olduğunu ifade etmişlerdir ayrıca Türkiye su ürünleri üretiminin büyük bölümünü Karadeniz den sağlandığını, Karadeniz kıyısı olan ülkelerin av baskısı altında olan bu nedenle üretim miktarını daha fazla artırma imkanı olmayan bir deniz olduğunu ve Türkiye nin kültür balıkçılığı için uygun iç sulara, tatlı su kaynaklarına ve deniz kıyılarına sahip olduğu konularında bilgi vermiştir. Atay ve Korkmaz (2002), Avrupa Birliği ve Türkiye Su Ürünleri Sektörleri Arasında İhracat ve İthalat düzenlemeleri adlı bildirisinde, yılları için deniz ürünleri avcılığının ton, iç su ürünleri avcılığının ton deniz ve iç su balıkları yetiştiriciliğin ton arasında değişeceği ile ilgili projeksiyon öne sürmektedir. Avcılıktan elde edilecek ürün için, stoklarımızdan alınabilecek maksimum verim seviyesine ulaştığını, artık fazla bir iş olmayacağına işaret etmektedir. Yetiştiricilikte projeksiyonlara ulaşmak için ise, yetiştiricilik sektöründeki sorunların ivedilikle çözülmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Su ürünleri ihracatının artırılabilmesi için; girişimcilerin yetiştiriciliğe, av filosunun açık deniz balıkçılığa yönlendirilmesi, işlem ve değerlendirme sektöründeki kapasite kullanımının yükseltilmesinin maliyeti düşüreceği, kalite kontrolüne itina gösterilerek, standardizasyona gidilmesi, ambalaj sanayinin geliştirilmesi ve ihracatın devlet tarafından desteklenmesi gibi bir takım öneriler dizini sunmaktadır. Doğan (1997), Su Ürünleri Sektörü Türk Ekonomisinin Neresinde isimli çalışmasında, su ürünleri sektörünün ekonomik değerlendirilmesi, ülke ekonomisine katkıları, toplanan bilgi ve verilerin sağlıklı olmasına bağlı olduğunu, Sektörün ekonomik incelenmesinde ekonomik ve biyolojik etkenlerin beraberce dikkate alınması gerektiğini, aksi halde büyük hatalar yapılabileceğini, su ürünlerinde, ürünlerin

16 8 belirleyeceğini, eğer fiyat yeterli düzeyde yüksekse uzun dönemde üretici av teknesi teşvik edilmiş olacağını, kısa dönemde ise ürünün daha elastiki olacağını belirtmiştir. Yıldırım ve Okumuş (2004), Muğla ilinde su ürünleri yetiştiriciliği ve Türkiye Su Ürünleri Yetiştiriciliğindeki Yeri araştırmasında, Muğla ilindeki Türkiye su ürünleri yetiştiriciliğindeki tartışmasız başat konumunu ortaya koymaktadır. Ancak, Muğla ili aynı zamanda bir turizm ili olup, tarihi ve kültürel değerler ile doğal çevre koruma açısından da büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle su ürünlerinin sürdürülebilir gelişimi ile ilgili ciddi sorunları olduğunu, bu sınırlayıcı faktörlerin aşılabilmesi için kısa orta ve uzun vadede önemli tedbirler alınarak kıyı kullanım planlaması gibi kısa vadede alınması gereken tedbirlerle ilgili bazı öneriler sunulmuştur. Yetiştiriciliğin görsel ve ekolojik olası çevresel etkilerin azaltılması amacıyla mevcut işletmelerin kafes tiplerinin, yerleşim şekillerinin ve taşıma kapasiteleri gözden geçirilmesi gerektiğini, kullanılan yem miktar ve kalitesi irdelenerek ekstra da yem kullanılarak rasyonel yemleme teşvik edilmelidir. Kıyı ötesi yetiştiricilik sistemleri geliştirilmeli ve kullanımı özendirilmesi konusunda bilgi verilmiştir. Karataş (2005), Avrupa Birliğine Uyum Sürecinde Türkiye de Su ürünlerinin Durumu isimli çalışmasında, Türkiye nin su ürünleri potansiyeli bakımından oldukça önemli bir konuma sahip olduğunu, insan beslenmesi için mükemmel bir besin kaynağı olduğunu, sanayiye hammadde temini ve yüksek ihracat potansiyeli nedeniyle ülke ekonomisine olan katkısını Ortak Balıkçılık Politikası na uyum sürecinde yapılması gereken; Koruma Politikası, Yapısal Politika, Balıkçı Gemileri Kayıt Yönetmeliği, Ortak Pazar Organizasyonu konularında bilgi vermiştir. Ünlüsayın,M.,Bilgin,Ş.,Günlü,A.,İzci;L.,(2005), Türkiye nin AB ne Katılım Sürecinde İşleme Tesislerimizin Mevcut Durumuna Bir Bakış çalışması ile su ürünleri işleme sektörüne ilişkin ülkemizin içinde bulunduğu durum ve Avrupa Birliği nin konuyla ilgili yaptırımları v.b konulara yer verilmiştir. Ayrıca işleme tesislerindeki kaliteli üretim ön plana çıkmakta ve bu durum gerek hükümetler gerekse işletmecileri, önlemler almaya yönelttiğini, işleme tesislerimizin modernizasyonu ve yeniden yapılandırılması gerekliliği hakkında bilgi vermiştir.

17 9 İşgören-Emiroğlu (2005), Su Ürünleri Dış Ticareti adlı çalışmasında Türkiye nin dış ticaretinde önemli bir paya sahip olan Avrupa Birliği ülkelerinin son yıllarda Türkiye nin yerine getirmesini istediği standartlar, Türkiye nin dış satımı açısından olumlu gelişmeler sağladığını, özellikle su ürünleri işleme ve değerlendirme sanayinde uygulanan denetim ve kontrol prosüdürü, ürünlerin güvenliğinin ve kalitesinin artırılması, mevcut pazarın sürekliliğinin sağlanması gibi konularda bilgi vermiştir.

18 10 3. MATERYAL ve METOT Avrupa Birliği ülkeleri ile Türkiye de su ürünleri yetiştiricilik sektörünün mevcut durumu ilgili kaynaklardan (DPT, TÜGEM, FAO, TUİK, EUROSTAT, vb) temin edilmiştir. Ayrıca, konu ile ilgili son yıllarda yapılan akademik çalışmalar Yükseköğretim kurulundan elde edilerek literatür sağlanmıştır. Verilerle ilgili değerlendirmeler Microsoft EXCEL programından yararlanılarak yapıldı.

19 11 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Türkiye de Yetiştirilen Türler Türkiye de halen yedi türün ticari olarak yetiştiriciliği yapılabilmektedir (Çelikkale ve ark, 1999). Bunlar, alabalık, sazan, çipura, levrek, Atlantik salmonu, Akdeniz midyesi ve karidestir (Çizelge 2 ). Çizelge 2. Türkiye de yetiştiriciliği yapılan türler Tür Üretim Alanı Yetiştirildiği Bölge Üretim Sistemi Gökkuşağı Alabalığı Beton, Havuz, Kafes Tüm bölgeler Entansif Aynalı Sazan Toprak havuz Tüm Türkiye Yarı entansif Atlantik Salmonu Tank, kafes Karadeniz Entansif Çipura Kafes Ege, Marmara, Akdeniz Entansif Deniz levreği Kafes, beton havuz Ege, Marmara, Akdeniz, Entansif Karadeniz Akdeniz Midyesi Yüzer Sal Ege, Marmara Entansif Karides Tank, havuz Akdeniz Entansif Kaynak: Çelikkale ve ark, Alabalık Yetiştiriciliği Yaşam ortamı bakımından berrak, temiz, serin ve oksijen yönünden zengin suları tercih eden alabalık halkımız tarafından özellikle etinin lezzetli oluşuyla anımsanan balıklar arasında bulunmaktadır. Alabalık türleri sistematikte Salmonidae familyasında yer alırlar. Morfolojik bakımdan yağ yüzgeci ile karakterizedirler. Salmonidae familyasında ekonomik yetiştiricilik ve doğal suların balıklandırılması için önem arz ederler. Türkiye nin iç su üretiminin en önemli kısmını oluşturan, uygun koşulları içeren bütün bölgelerimizde entansif olarak yetiştiriciliği yapılan tür gökkuşağı alabalığı dır. Türkiye de ilk olarak 1960 lı yılların sonunda Bilecik (Boz höyük) de kurulan alabalık işletmesi Papila Alabalık Üretim Tesisi dir. Daha sonra, kamu kuruluşu olan Konya-Konuklar Devlet Üretme Çiftliği ve Eskişehir-Çiftelerde kurulan tesisler faaliyete geçmiştir.

20 12 Alabalık yetiştiriciliğinde uygulanan üretim teknikleri ve çiftliklerin yapısal özellikleri birbirlerine çok benzemektedir. Yetiştiricilikte genellikle beton havuzlar kullanılmaktadır. Az sayıdaki çiftlikte modern dairesel beton havuzlar veya müstakil fiber glass tankların kullanımı söz konusudur. Toprak havuz kullanımı oldukça azdır. Son yıllarda baraj göllerinde de ahşaptan yapılan dörtgen ağ kafesler kullanılmaktadır (Resim 1 ve 2). Resim 1. Alabalık üretiminde kullanılan toprak havuz örneği

21 13 Resim 2. Alabalık üretiminde kullanılan kafes örneği Ağ kafeslerde alabalık yetiştiriciliğine 1994 yılında DSI ve TÜGEM arasında yapılan bir protokolle başlanmıştır. Bu amaç için baraj göllerinin yüzey alanının %1 i kafes balıkçılığına ayrılmıştır (Anonim, 2006a). Alabalık yetiştiriciliği işletme sayılarındaki artışlara paralel olarak üretim oranlarında da artışlar kaydedilmiştir. Çizelge 3 de alabalık üretimindeki değerler verilmiştir. Çizelge 3. Alabalık üretim miktarları (ton) Yıllar İç sular Denizler Toplam Kaynak :Anonim, 2006a

22 . 14 Türkiye de, denizlerde alabalık (Salmo salar) yetiştiriciliğine 1990 lı yıllarda başlanmış olup en uygun bölge Karadeniz sahilleridir. Karadeniz'de alabalıkların ağ kafeslerde yetiştiriciliği ilk yıllarda büyük ilgi görmüş, ancak özellikle yaz mevsiminde su sıcaklığının yüksek olması nedeniyle bugün bu balıkların yetiştiriciliği yatırım açısından eski cazibesini kaybetmiştir. Buna rağmen Karadeniz, iç sularla kıyaslandığında alabalığın hızlı gelişmesini sağlayan ekolojik koşullara sahip olması yetiştiricilik teknolojisinin ve pazar imkanlarının geliştirilmesi ile potansiyel kaynak olarak görülmektedir. Çizelge 3 de görüleceği gibi denizde ağ kafeslerde alabalık yetiştiriciliği 2006 yılında 846 ton olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2006a) Sazan Yetiştiriciliği Sazan balıkları 1970 li yıllarda Türkiye de yetiştiricilik için ilk ele alınan tür sazan olmasına rağmen, beklenen olumlu gelişmeyi gösterememiştir. Az miktarda oksijene gereksinim duyması ve yetiştirme sırasında boylama, kepçeyle yakalanma ve tartım gibi işlemlere duyarlı değildir ve kolayca yaralanmaz.4-30 C arasındaki su sıcaklığı değişimlerine kısa sürede uyum sağlar. Bu tür yaşadığı ortam nedeniyle doğal ve dışarıdan verilen birçok yem çeşidini değerlendirebilmektedir. Birçok türle polikültür olarak da yetiştirilmektedir. Çizelge 4 de yıllar itibariyle sazan üretimi görülmektedir. Çizelge 4. Sazan üretim miktarları (ton) Yıllar Sazan Üretim Miktarı (ton) Toplam Balık Üretim Miktarı (ton) Kaynak: Anonim, 2006a Sazan yetiştiriciliğinde üreticiler yavru gereksinimlerini, genellikle kamuya ait kuluçkalıklardan karşılamaktadır.. Yumurtlama Mayıs-Temmuz ayları arasında su sıcaklığı ºC ye bol bitkili su kesimlerinde olur. Sazanın üremesinde en önemli faktör su sıcaklığı olduğundan, Kuzey ülkelerinde nadiren ürer veya hiç üremez. Yumurtlama bir haftada

23 15 tamamlanır. 1 kg vücut ağırlığına bin yumurta bırakır. Yumurtaları şeffaf ve yapışkan olup yaklaşık 1 mm çapındadır. Şişmiş yumurtanın çapı 1.6 mm kadardır. Su bitkilerinin üzerine bırakılan yumurtalar 3-4 günde (60-70 gün derece) açılır. Yumurtadan çıkan larvaların boyu, 5 mm dir. Yumurtadan çıkan larvalar 1-3 gün süreyle tutunma organları ile su bitkilerine tutunurlar. Bu süre sonunda, su yüzeyine çıkarak yüzme keselerini hava ile doldurup, yüzmeye ve yem almaya başlarlar. Önceleri bitkisel ve hayvansal planktonlarla (algler, rotiferler, küçük kabuklular) beslenirler. Boyları 18 mm olduğunda bentik organizmalarla beslenmeye başlarlar Yavrular, doğal yem ve çeşitli tamamlayıcı yemlerle beslenerek 2-3 yılda pazar büyüklüğüne (2-3 kg) ulaşabilmektedirler (Anonim,2006a) Çipura ve Levrek Yetiştiriciliği Türkiye de deniz balıklarından çipura ve levrek yetiştiriciliğine ilk yıllarda doğadan toplanan yavruların ağ kafeslerde büyütülmesiyle başlamıştır. Tam kontrollü yetiştiriciliğe ise 1985 yılında geçilmiştir. Kuluçkahanelerden ve özellikle doğal ortamdan yakalanan çipura ve levrek yavruları porsiyonluk boya getirilmek üzere uygun koy ve körfezlere kurulan ağ kafeslerde büyütülmüştür. Entegre tesislerin devreye girmesiyle birlikte yetiştiricilik çalışmalarının gelişmesine paralel olarak yeni üretim sistemleri geliştirilmiştir. Türkiye de işletmelerinde başlangıçta ağaçtan, plastik yüzdürücüden oluşan küçük boyutlu (4x4 metre) kafesler kullanılırken daha sonra 12, 16, ve 20 metre çapında polyethylen dairesel kafesler kullanılmaya başlamıştır. Bu kafeslerin ağ derinliği ise metre arasındadır. Ege Bölgesi koşullarında 4 aylık süreyi kuluçkahane ve adaptasyon tesislerinde geçiren çipura yavrularının ağ kafeslere çıktıktan itibaren aylık sürede 3-4 gram ağırlıktan gram ağırlığa ulaşmaktadırlar. Benzer şekilde levrek yavruları da 4 aylık süreyi adaptasyon tesislerinde geçirip ağ kafeslere konduktan sonra aylık sürede 3-4 gram ağırlıktan gram ağırlığa ulaşmaktadırlar. Her iki türde de Pazar boyuna ulaşma süresi üretim bölgelerinin coğrafi yapısına ve suyun özelliklerine, üretimin biçimine, stok yoğunluğuna ve kullanılan yemin kalitesine göre değişmektedir. Su sıcaklığının düşük olması nedeniyle Karadeniz

24 16 Bölgesinde aya yayılan çipura ve levrek yetiştirme süresi, Ege ve Akdeniz Bölgeleri ne göre biraz uzundur (Çelikkale ve ark,1999). verilmiştir. Yetiştiriciliği yapılan çipura ve levreğin yıllar itibariyle üretim değerleri çizelge 5 de Çizelge 5. Çipura ve levrek üretim miktarları Yıllar Çipura (ton) Levrek (ton) Toplam Balık Üretimi (ton) Kaynak :Anonim, 2006a Karides Yetiştiriciliği Karides, gıda yönünden zengin pazar bakımından yüksek bir değere sahip olan su ürünlerindendir. Karides yetiştiriciliği, önceleri doğadan toplanıp kontrollü birimlerde beslenerek gerçekleştirilmiş ve bu çalışmalar giderek tam entansif yetiştiriciliğe dönüşmüştür. Türkiye de karides yetiştiriciliğine 1990 lı yılların ortalarında iki özel işletmede (Antalya ve Adana) başlanmış; bunlardan bir tanesi, esas işi olan deniz balıkları yetiştiriciliğine ek olarak yapmış ve daha sonra da bırakmış, esas bu işi yapmak üzere kurulan işletme ise değişik nedenlerden dolayı tam verimli olarak çalışamamıştır. Muğla (Bodrum) yöresinde aralık 2002 yılında yapılan saha çalışmasında yüz yüze görüşmelerde esas işi deniz balıkları yetiştiriciliği olan özel bir işletmenin de karides yetiştiriciliği (Penaeus japonicus, P. semisulcatus) yaptığı saptanmıştır. Aralık 2002 itibariyle gram ağırlığında yaklaşık adet karides yetiştirdiklerini söylemişlerdir. Söz konusu üretimin deneme amaçlı yapıldığı belirtilmiştir. Karides

25 17 yetiştiriciliği 1999 yılında 30 ton, 2000 yılında ise 27 ton olarak gerçekleşmiştir. Yıllar itibariyle karides üretim miktarları Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6. Karides üretim miktarları Yıllar Üretim Miktarı (ton) Kaynak : Anonim, 2006b Midye Yetiştiriciliği Kabuklu su ürünleri içerisinde Türkiye de en iyi bilinen tür midye (Mytilus galloprovincialis) olmasına karşın henüz bilinçli bir yetiştiricilik çalışmasına başlanamamıştır. Bilimsel araştırmalar yanında ağ kafes üreticileri yüzdürücülere bol miktarda tutunan midyeleri basit sistemlerde kültür çalışmalarını denemeye başlamışlardır. Gelecekte ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği ile birlikte kültür uygulamalarının başlaması ile kabuklu su ürünleri üretimi yararlı olacaktır. Türkiye de midye yetiştiriciliğini ilk kez 1980 li yılların ortalarında Çanakkale (Gelibolu) de özel bir işletme denemiş, daha sonraları Kocaeli (Kefken) de yine özel bir işletme bu işe başlamış, fakat sonuçlar olumsuz olmuştur. Bu olumsuzluklara rağmen yetiştiricilik yoluyla üretilmiş midye istatistiklerimizde yer almaktadır (Çelikkale ve ark,1999 b). Çizelge 7 da yıllar itibariyle midye üretimi görülmektedir Bu türlere ilaveten kamu ve özel müteşebbisler yeni türlerin yetiştirilmesine gayret etmektedirler. Potansiyel olarak yetiştiriciliği yapılabilecek türler çizelge 8 de verilmiştir.

26 18 Çizelge 7. Midye üretim miktarları (ton) Yıllar Üretim Miktarı (ton) Kaynak : Anonim, 2007a. Çizelge 8. Türkiye de yetiştiriciliği yapılabilecek potansiyel türler Tür Üretim Alanı Yetiştirilebileceği Bölge Kalkan ( Scopthalmus maeoticus) Tank Karadeniz Karagöz (Diplodus vulgaris) Kafes Ege Fangri (Pagrus pagrus) Kafes Ege Orfoz (Epinephelus gigas) Kafes Ege Sivriburun karagöz (Puntazzo puntazzo) Kafes Ege Sarı kuyruk (Seriola dumerilii) Kafes Ege Karadeniz alası (Salmo trutta labrax) Kanal, kafes Doğu Karadeniz Mersin balığı (Acipencer spp) Havuz, tank Karadeniz Pasifik istiridyesi (Crassostrea gigas) Yüzer Sal Ege, Karadeniz Kerevit ( Astacus leptodactylus) Toprak havuz İç Anadolu, Marmara Kefal (Mugil cephalus) Havuz, kafes Ege, Akdeniz, Karadeniz Yılan balığı ( Anguilla anguilla) Havuz, Tank Ege, Akdeniz Lüfer (Pomatomus saltator) Kafes Karadeniz Kaynak: Çelikkale ve ark, 1999a. Kalkan (Scopthalmus maeoticus), 1997 yılında Tarım ve Köy işleri Balkanlığı ile Jopanya Uluslararası kuruluşu (JICA) arasındaki işbirliği ile Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsün de kontrollü üretim çalışması başlamıştır. Karagöz (Diplodus vulgaris), İzmir ve Muğla illerinde yavruları doğadan toplanarak yetiştirilme çalışmaları yapılmaktadır.

27 19 Fangri (Pagrus pagrus), çipura ile benzer süreçte büyüyebilmekte olup, kafeslerde yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Sivri burun karagöz (Puntazzo puntazzo), özellikle levrek ve çipura yetiştirildiği ortamlarda kafes içindeki alg gelişiminiz önlemek için 2. tür olarak polikültür yetiştiriciliği yapılabilir. Karadeniz alası (Salmo trutta labrax), Türkiye ye özgü Salmo trutta türünün dört alt türünden birisidir. Henüz Türkiye de ticari boyutta yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Ancak, ülkemiz kaynaklarının verimli bir şekilde değerlendirilmesini temin için mutlaka yetiştiricilik çalışmasına başlanılmalı ve teşvik edilmelidir. Mersin balığı (Acipencer spp), Eskişehir Çiftelere de üretim çalışması yapılmaktadır. yapılmamıştır. Kerevit (Astacus leptodactylus), doğal sularda yaşayan bir tür olup henüz yetiştirilmesi Türkiye nin potansiyeli göz önüne alındığında, su ürünleri yetiştiriciliği açısından gelinen noktanın yeterli olmadığı açıktır. Ülkede yaşanan ekonomik problemler nedeniyle istenen düzeye ulaşamayan yetiştiricilik sektörünün önündeki bürokratik engellerin kaldırılması ile, sektörün kısa sürede daha da büyüyerek, insan sağlığı için önemli bir gıda temini, istihdam sağlama ve ihracat gelirini artırmada önemli bir görev üstleneceği ve milli ekonomiye daha fazla katkı sağlayacağı bir potansiyel mevcuttur. Bunu sağlamak için, su ürünleri yetiştiricilik sektöründe daha planlı olarak sürdürülebilir gelişimini temin etmek ve mevcut potansiyelin değerlendirilmesi amacıyla bütün kurumlarca kabul edilmiş, Avrupa Birliği normlarına uygun bir ülke politikasının oluşturulması gerekmektedir (Çelikkale ve ark.,1999b). Türkiye de yetiştiricilik sektörü, genelde küçük işletmelerden oluşmaktadır. Yetiştiricilikte, en yüksek üretim Ege bölgesinde, en düşük üretim ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde olmuştur (Anonim, 2006b). Çiftliklerin büyük çoğunluğu küçük (<50 ton/yıl) aile işletmesi özelliği taşımaktadır. Ancak son yıllarda üreticiler önemli oranda kapasite artırımına gitmektedir. Ayrıca, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı tarafından deniz kafeslerinde

28 ton, iç su kafeslerinde ise 25 tonun altındaki projelere onay verilmemektedir (Babadoğan, 1998) Avrupa Birliği Ülkelerinde Su Ürünleri Yetiştiriciliği Avrupa Birliği ülkelerinde su ürünleri yetiştiriciliği denizlerde balık ve kabuklu yetiştiriciliği ile tatlı sularda balık yetiştiriciliğini içeren ekonomik bir faaliyettir. Salmon, alabalık, midye ve istiridye AB ülkeleri yetiştiriciliğinde dominant türlerdir. Son yıllarda, çipura, levrek ve kalkan balığı yetiştiriciliğinde önemli gelişmeler kaydedilmiştir (Anonim, 2007b).. Çizelge 9 da Avrupa Birliği nde yetiştiricilikle elde edilen türlerin miktarları verilmiştir. Çizelge 9. AB ülkelerinde su ürünleri üretim miktarları (ton) TÜRLER Salmon Alabalık Sazan Çipura Levrek Yılan Balığı Kalkan Yayın Tilapya Mersin Balıkları Diğer Deniz Balıkları Diğer tatlı su balıkları Kaynak : Anonim, 2006a Alabalık Yetiştiriciliği Avrupa Birliği ülkelerinde esas olarak gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss ) ile Atlantik salmonu (Salmo salar ) yetiştiriciliği yapılmaktadır. Çok az miktarlarda da, kahverengi alabalık ( Salmo trutta), dere alabalığı ( Salvelinus fontinalis) ve alp alabalığı (Salvelinus alpinus) yetiştiriciliği de söz konusudur.

29 21 Avrupa da yetiştirilen ve pazara sunulan alabalıkların çoğunluğu pembe ve beyaz görünümünde porsiyon (maksimum 400 g) büyüklüğündedir. Bazı çiftliklerde 1 kg ın üzerine çıkacak şekilde yetiştiricilikte yapılmaktadır(de Silva, S.S,2001). Çizelge 10 de farklı büyüklüklerde üretilen gökkuşağı alabalığı miktarları verilmiştir. Çizelge 10. AB ülkelerinde alabalık üretim miktarları Yıllar Beyaz Etli porsiyonluk Pembe Etli porsiyonluk TOPLAM Gökkuşağı alabalığı Gökkuşağı alabalığı (ton) ton % ton % , , , , , , , , , , , , , , , Kaynak : Anonim, 2007c. Türkiye de, piyasaya sunum bakımından üretilmeyen 1 kg dan daha büyük ağırlığa sahip gökkuşağı alabalıkların 2005 yılı itibariye Avrupa da üretimi tondur. Ancak, farklı büyüklüklerde yetiştirilen alabalık üretimi 2006 yılı sonu itibariyle, tondur. Toplam su ürünleri yetiştiriciliği içinde ( ton) miktarı ise ¾ dür (Anonim, 2007c). Atlantik salmonu, Norveç, İskoçya, the Faeroe adaları, İrlanda gibi ülkelerde oldukça yoğun bir şekilde üretimi yapılmaktadır. AB ülkelerindeki üretim miktarları çizelge 11 de verilmiştir.

30 22 Çizelge 11. Atlantik salmonu üretim miktarları(ton) Yıllar Norveç İngiltere Faroe Adaları İrland İzland İspanya Fransa İsveç Kaynak : Anonim, 2007c Sazan Yetiştiriciliği Avrupa ülkelerin de sazan yetiştiriciliği üretimin büyük bir kısmını Almanya, Macaristan, Polanya ve Avusturya gibi ülkeler yapmaktadır. Avrupa ülkelerinde yetiştirilen sazan türleri; sazan (Cyprinus carpio), ot sazanı (Ctenopharyngdon idell ), büyük baş sazan (Aristichthys nobilis) ve gümüş sazan (Hypophthalmichthys molitrix)dır (Anonim, 2006 b). Sazan üretimi Çizelgede 12, ot sazanı üretimi çizelge 13 ve gümüş sazan üretimi ise çizelge 14 te verilmiştir. Çizelge 12. Sazan üretim miktarları (ton) Yıllar Polanya Çek Cum. Macaris tan Almany a Frans a Hırvatis tan Avustur ya Belçika Toplam (ton) Kaynak : Anonim, 2007c.

31 23 Çizelge 13. Ot sazanı üretim miktarları (ton) Yıllar Macaristan Polonya Çek Cum. Toplam Kaynak : Anonim, 2007c Çizelge 14. Gümüş sazanı üretim miktarları (ton) Yıllar Macaristan Polonya Çek Cum. Hırvatistan Toplam Kaynak : Anonim, 2007c Levrek Yetiştiriciliği Avrupa da yetiştirilen levrek türü Dicentrarchus labrax dır. Akdenizden kuzey denize kadar tüm Avrupa sularında bulunmaktadır. Yetiştiricilik olarak Akdeniz Ülkelerin den Yunanistan, İtalya ve Fransa da 1980 li yıllarda kafeslerde başlamış, 1990 yıllarda da hızla büyümüştür. Özellikle Kuzey Avrupa ülkelerinde önemli bir sektör haline gelmiştir (Anonim, 2007b). AB ülkelerine göre yetiştiricilik miktarları çizelge 15 de verilmiştir.

32 24 Çizelge 15. Levrek üretim miktarları (ton) Yıllar Yunanistan Türkiye İtalya İspanya Fransa Hırvatistan Portekiz Malta Kaynak: Anonim, 2007c, Çipura Yetiştiriciliği Avrupa ülkelerinde yetiştirilen çipura türü Sparus aurata dır. Yetiştiriliği 1980 li yıllarda Yunanistan, İtalya ve İspanya da başlanmıştır. Genellikle gram ağırlığındaki balıklar pazara sunulmaktadır. Yaygın olarak, Türkiye ve Yunanistan da kafeslerde yetiştiriciliği yapılmaktadır(anonim,2007c). Bazı AB ülkelerinde yetiştiricilik miktarları çizelge 16 de verilmiştir. Çizelge 16. Çipura üretim miktarları (ton) Yıllar Yunanistan Türkiye İspanya İtalya Portekiz Fransa Hırvatistan Malta Kaynak : Anonim, 2007c Kalkan balığı Yetiştiriciliği Avrupa da yassı balıklardan kalkan balığı (Psetta maxima), esas olarak Fransa ve İspanya da yetiştirilmektedir. Diğer bazı türlerin yetiştirilmesi ( Solea solea..vb) ise çok sınırlıdır (New, 1998). Bazı AB ülkelerinde yetiştiricilik miktarları çizelge 17 de verilmiştir.

33 25 Çizelge 17. Kalkan balığı üretim miktarları (ton) Yıllar İspanya Fransa Portekiz Norveç Hollanda İrlanda Toplam Kaynak : Anonim, Tatlısu Yılan Balığı Yetiştiriciliği Avrupada yılan balığı (Anguilla anguilla) yetiştiriciliği en fazla iklim koşullarının uygunluğundan dolayı İtalya da yapılmaktadır. Son yıllarda Hollanda ve Danimarka da yetiştiriciliğine başlanmıştır. Bu balıkların yaşam koşulları çok ilginç ve olağanüstüdür.(de Silva, 2001). Bazı AB ülkelerinde yılan balıkları yetiştiricilik miktarları çizelge 18 de verilmiştir. Çizelge 18. Yılan balığı üretim miktarları (ton) Ülkeler Hollanda İtalya Danimarka Yunanistan İsviçre Almanya Fransa İngiltere Belçika Macaristan Türkiye Kaynak : Anonim, 2007c. Avrupa da 1980 li yıllarda ton balığı (Thunnus spp) ve Atlantik Cod yetiştiriciliğide yapmaya başlanmıştır yılından bu yana özellikte ton balığı üretimi İspanyada ve Hırvatistan da önemli derece de bir gelişme göstermiştir (De Silva, 2001).

34 Midye Yetiştiriciliği 26 Avrupa Birliği ülkelerinde yaygın olarak Avrupa midyesi ve Akdeniz midyesi farklı ortamlarda (denizlerde ve acı sularda) yetiştirilmektedir. Çizelge 19 da midye yetiştiriciliği miktarları verilmiştir (Anonim, 2007a). Çizelge 19. Midye üretim miktarları (ton) Ülkeler İspanya İtalya Hollanda Fransa Almanya Yunanistan İrlanda İngiltere Norveç Hırvatistan İsviçre Türkiye Arnavutluk Bulgaristan Kaynak : Anonim, 2007b İstiridye Yetiştiriciliği İnsan kontrolü altında ilk yavru üretimi 1879 yılında ele alınmıştır de ise kültüre alınacak boya kadar yetiştirilmişlerdir. Bugün birçok ülke yarı kontrollü olarak dipte, kazıklarda, halatlarda, rafta ve sallarda yetiştiricilik yaparken, tam kontrollü olarak yumurtadan pazar boyuna kadar istiridye üretimini de başarılı bir şekilde yapmaktadırlar. Bu kabuklu su canlıları son yıllarda ülkemizde tanınmaya başlanmıştır. Ülkemizde tüketiminin pek fazla olmamasına rağmen dış talebin yüksek olması nedeni ile bazı ihracatçılar bu canlıları doğadan toplatarak İtalya, İspanya, Yunanistan gibi ülkelere pazarlanmaktadır

35 27 Türkiye sularını temsil eden tek tür Ostrea edulis tir. Marmara Denizi, Ege Denizi, Akdeniz ve Karadeniz in İstanbul Boğazı ile birleştiği noktada görülmektedir (Alpbaz, 1997). Çizelge 20 de istiridye yetiştiriciliği miktarları verilmiştir. Çizelge 20. İstiridye üretim miktarları (ton) Ülkeler İspanya İrlanda Fransa Hollanda Yunanistan Kaynak : Anonim, 2007b Su Ürünleri Ekonomisi Ekonomik çevre, insan ve ihtiyacın tatmin ve uyum sağladığı ortamdır. Bu çevre, doğal kaynaklardan başka, bireyin yaşamını sürdürmesi için tatmini gerekli zorunlu ihtiyaçlardan oluşmaktadır. Ekonominin objektif ve subjektif iki yüzü olduğu açıktır. İnsan arzu ve ihtiyaçlarının sabit olmadığı, aksine zaman içinde genişlediği ve çeşitlendiği bir gerçektir. Genel anlamda üretim ve istihdam sorunuyla karşı karşıya bulunan Türkiye açısından sahip bulunulan tüm kaynaklardan etkin ve rasyonel bir biçimde yararlanmak ekonomik bir zorunluluktur. Su ürünlerinin ekonomiye katkısı şu şekilde sıralanabilir: - İnsan beslenmesinde önemli bir protein kaynağı olarak bitkisel ve hayvansal besinler beslenme açısından taşıdığı önem, - Bazı sanayilere hammadde sağlaması, - Sektörde geniş istihdam olanaklarının bulunması, - Yüksek ihracat potansiyeline sahip olması, - Avlama işleme taşımacılık gibi araç ve gereçlerinin getirdiği teknolojik gelişme.

36 28 Yukarıda sayılan ekonomik nedenler, ülkemizin sahip olduğu potansiyelle birlikte değerlendirildiğinde konunun önemi ortaya çıkmaktadır. Türkiye su ürünleri potansiyeli açısından özellikle iç sular zenginliği yanında deniz ürünleri yetiştiriciliği alanında son yıllarda sağlanan gelişmeler sonucu ihracat konusunda önemli rekabet güçüne sahip olmuştur.(doğan, 1997) Türkiye nin su ürünleri dış alım miktarı, 1994 yılında ton iken, 2003 yılında tona çıkmıştır. Çizelge bin tonluk dış alımın tonu dondurulmuş uskumru (Scomber scombrus) ve kolyoz (Scomber japonicus) türlerine aittir. Değer olarak bakıldığında yaklaşık 9,9 milyon dolara eş değerdir. Dış alımda ikinci sırada ise miktar bakımından dondurulmuş sardalya (7421 ton=3,6 milyon dolar),değer bakımından orkinos (6285 ton=5 milyon dolar) yer almaktadır.(işgören- Emiroğlu, 2005). Çizelge 21. Türkiye Su Ürünleri Üretimi, Dış Satımı, Dış Alımı ve Tüketimi Yıllar Üretim (ton) Dış satım (ton) Dış alım (ton) İç tüketim (ton) Kişi başına tüketim(kg) ,635 25, , ,000 30, , ,700 29, , ,402 39, , ,558 31, , ,955 39, , ,533 44, , ,978 12, , ,860 22, , ,937 45, ,836 Kaynak: Anonim, Türkiye nin dış satım miktarı, 1994 yılında 14,635 ton iken 2003 yılında 29,937 ton olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 22. en fazla dış satımı türler, taze/soğutulmuş mavi yüzgeçli orkinos 2827 ton=24,2 milyon dolar) ve taze soğutulmuş çipura (1729 ton=5,92 milyon dolar) türleridir.