~EHiRLER VE <;:EVRESEL PSiKOLOJi. Ertiirk M. I~IKPINAR'

Transkript

1 ~EHiRLER VE <;:EVRESEL PSiKOLOJi Ertiirk M. I~IKPINAR' ~ehirlerin klasik yakla lmlarla planlama ve tasanml, 21 inci YiiZYII' 10 ikinci yans10dan ba layarak, yetersiz kalmaya ba laml~tlr. Bu gergevede iki olgu soz konusudur : geli mekte olan "yeni sosyal" ve bu fenomenin sosyolojik, ekonomik ve siyasal boyutiann1o geleneksel yakla lmlarla plan lama ve tasanma yansltllmas1010 yetersizliginin ehir olgusu ile ilgili tiim rollerin profesyonellerden kullamcllara uzanan bir spektrumda bilinl'lenme konusunda yetersizlikleri. Baudrilliard, ~ehirlerde geli mekte olan yeni sosyal bir kristal kfireye benzetmekte, tarih, kfiltiir, anlam gibi soyut kavramlann kfirenin i9inde yok olduklanm, maddi olu umlann ise kfirenin etraf10da donerek etkili olduklanm anlatmaktadlr. Kristal kfireler olarak talllmianan sosyal ise bilinen ve bilinmeyenlerden olu maktadlr (~ekil 1). (BAUDRILLIARD, 1994) Bu yeni sosyal ile ba etmesi benimsenen ~ehir olgusuna yansltma ara91an olarak ge1eneksel planlama ve tasanmlama yakla lmlan ise "determinist" yakla lmlar olarak ortada bulunmaktadlrlar. Tfim bilimlerde oldugu gibi ~ehirlerin dfizenlenmesine donfik yakla~lmlar gfinfimfizde kentbilimcilerin de felsefi arayi lar igersisine girmelerine neden olmu tur. Cross'un editorlfigfinfi yaptlgl, genel yakla lmi ile tasarlml ele alan, fakat planlama ile ilgili konulan da kapsamma alan eser, 1960'h yiilardan 1980'li YIllann ikinci yansma kadar ozellikle tasanm yontembiliminin ge9irdigi donfi~fimlerle iigili dort bolfimlfi bir slmflama getirmektedir. Bunlar, I) Tasanm Sfireci'nin Yonetimi, ,2) Tasanm Problemleri'nin YapIsI, , 3) Tasanm Etkinligi'nin Dogasl, ve 4) Tasanm Yontemi'nin Felsefesi, olarak belirlenmi lerdir. (CROSS, 1984) Cross, ilk donem olan Tasanm Sfireci'nin Yonetimi Donemi'ni, erken 1960'larda tasanm sfirecinin ttimiiyle yonetimi il'in sistematik prosediirlerin... Dr., $ehirciiy.mimar, erturk_isikpinar@hotmail.com

2 64 geli~imi ile "tasanm yiintemleri hareketi"nin ilgi alamm belirledigini anlatmaktadlr. Ancak, klsa siirede tasanm problemlerinin umuldugu gibi sistematizasyona a\ak olmadlklan anla~llml~t1r. izleyen diinem olan Tasanm Problemleri'nin Yaplsl, bu ilgiyi yansltmaktadlr ve bu tiir problemlerin karma~lkhgml anlamaya yonelmi~tir. Tasanm yontembiliminin bu alanmdaki ana ilgi tasanm problemlerinin "mariz yapllanmalan" iizerine olmu~tur. Tasanm problemlerinin karma~lkhgma ve onlann 90ziimii stratej ilerine bir diger yakla~lm 9izgisi ise tasanmcllarm normal, ah~llml~ tasanm prosediirleri ile bu tiir problemlerle nasll ba~ edebildikleri hususuna daha kapsamh bir a91klamanm geli~tirilmesi olmu~tur. (CROSS, 1995) Tasanm Yontembilimi'nin ikinci on Ylhnda geli~en Tasanm Yontemi'nin Felsefesi doneminde ortaya atllan refleksif yakla~lm ilk on Yllda edinilen bilgi ve dersler iizerine fikir yiiriitmeyi saglaml~t1r. Cross'un slmrh saylda fakat her birisi farkh donemleri simgeleyen bildirilerden geli~tirdigi bu oziimlemesi, bu donemden giiniimiize kadar uzanan ve pozitif ve sosyal bilimlerde yontem arayl~1 olarak simgelenecek bir donemin ba~langlcml belirlemektedir. (I$IKPINAR, 1996) Kuramsal ve Felsefi Soylemler Bu baglamda sorgulanan ilk konu insan gevre ili~kilerinin durumu ile ilgilidir ve burada,evresel determinizm onde gelen bir fenomen olarak belirmektedir. <;evresel Determinizm Bilimler, 9aglar boyunca evrim ge9iren 'insan'l temelde deterministik yakla~lmlarla ele alml~t1r. Dogal olaylarm onceden varolan ko~ullarm sonucunda olu~tugunu benimseyen determinizm, insan soz konusu oldugu zaman daha karma~lk bir ifade kazanmaktadlr. <;:evresel psikolog Lee'ye gore, insana boy Ie bir yakla~lm ozgiir iradenin klsltlaylclsl, insan davram~larmm gevrenin tek yonlii olarak bi9imlendirilmesi ve gevrenin davram~lann olu~turulmasmda tek belirleyicisi olmasl anlamma gelmektedir ve konu gevre oldugu zaman gevresel determinizm olarak amlmaktadlr. (LEE, 1976) Mimar ve antropolog Rapoport gevresel determinizm ile ilgili olarak plan lama ve tasanmda geleneksel giirii~ oldugunu, bu gor~iin kentlerin ve

3 yapllarm biyimlerindeki degi~ikliklerin davram~larda onemli de~i~ikliklere, mutlulugun artmasma, sosyal etkile~imin geli~mesine ve benzeri olgulara neden oldugunu benimsedigini anlatmaktadlr. (RAPOPORT, 1980) Rapoport bu goril~e bir tepki olarak posibilizm goril~ilniln benimsendigini, posibilizmin fiziksel yevrenin insanlar arasmda ozellikle killturel nitelikli seyim ve tercihlerde bulundugu olaslhklar sagladlgl goril~ilniin geli~tigini anlatmaktadlr. Halen geyerli olan probabilizm gorii~ii ise insan etkinlikleri iyin yapisal yevrenin bir seting, yani insanlar tarafmdan yonetilen mekan olarak gorillebilecegi gorii~iidur. Bu tur setingler onleyici ya da hlzlandmci olabilir veya belli bir seting bir araci olarak hlzlandmci rolu oynayabilir ve ortulu bir davram~m ortaya ylkmasma neden olabilir, fakat etkinligi yoktan var edemez. Aym biyimde yevrelerin onleyici ve engelleyici ozellikleri bazl davram~lan zorla~tlrabilir, fakat tilmuyle durduramaz. (RAPOPORT, 1980) Sosyolog TUrkdogan, klasik fizikteki determinizm ilkesini "agda~ kuvantum fizigindeki indeterminizm ilkesi ile kaqlla~ttrmaktadlrur. TUrkdogan, bu yagda~ bilimsel geli~menin bir UrUnU olarak, mikro-fizik dunya ile sosyokulturel olaylar arasmda uygunluklar arayan du~uncelerden soz etmektedir. Sorokin'e gonderme yaparak sosyo-kulturel olaylarm incelenmesinde yagda~ fizigin Uy farkh yakla~lmma deginiyor. Bunlarm ilkinin, kuvantum fiziginin yontemlerinin kuyiik atom YIgmlanm ve atomaltt fiziksel olaylara uygulanmakta olmasl oldugunu belirtiyor. TUrkdogan'm anlattml ile, fizik dunyasmm bu sahasl kanunsuzlugun, sureksizligin, belirsizligin ve geni~ olyude 'indeterminizm'in mikrokozmu olarak du~iinulmektedir. jkincisi, olaslhk yontemlerinin atomlar ylgmma veya makrofiziksel olaylara uygulandlgml belirtmektedir. Bu olaylar kendi yapllan iyinde, ili~ki ve degi~melerde, istatistiki yontem ve ekonomik dalgalanmalar ve evlenmeler gibi zaman ve uzayda siirekli tekrarlanan sosyo-kulturel olaylar makro-fiziksel olaylarla paralellidir. (TURKDOGAN, 1995) Diger deyimiyle burada determinizmin makrokozmozu soz konusu olmaktadlr. TUrkdogan, ii,iincii olarak, immanent yonelimci (tozel yonelimci) yakla~lmlara deginmektedir. Fiziki, biyolojik ve sosyo-kulturel sistemlerin bir alamnm immanent yonelim yasalan ile veya duzenli bir biyimde olgulan kendi iireten, kendiliginden duzenleyici veya bilinyli, etken ve istenyli kararlar veya ozgur irade veya yarattci guy yoluyla yonetildigini ye~itli du~uniirlerden bir sentez yaparak anlatmaktadlr. Sorokin' e gonderme yaparak, Sorokin'in ki~isel, toplumsal ve kulturel sistemler alamnm, fiziki ve biyolojik alana uygun du~mekte olduguna deginmektedir. Boylece fiziki alan, ozellikle atomaltl yap' ile sosyo-kiilturel sistemin alam arasmda 65

4 66 uygunluklar aramak, sosyal bilimler metodolojisi aylsmdan onem kazanmaktadlr. Tiirkdogan, sosyoloji ve ekonomi alanlannda da aym tip degi~melere deginmektedir. Bu bilimlerde de olaylann aylklanmasmm kesin ilkelere gore yiiriitiilemeyecegini bu baglamda bakl~ aylslnm determinist olamayacagml vurgulamaktadlrlar. Toplumsal olaylann aylklanmasmda bugiin tek yol yokyu (pliiralist) dii~iinii~ biyimidir, tekyi (monist) dii~iinii~ biyimi terkedilmi~tir. <;:iinkii bu baglamdaki "... sistemler insan ili~kilerinin iiriiniidiir." (TURKDOGAN,1995) Erkal, sosyal yapl aylsmdan topluma yakla~mak, onceden 0 yaplyl olu~turan niifusu incelemek demektir, diyerek, sosyolojik incelemelerin ilk ve temel a~amasml geleneksel bir yakla~lmla ortaya koymaktadlr. Erkal'a gore, niifusla ilgili bazl ara~llrma ve degerlendirmelerin yaptlmasl gerekir. Ancak, Erkal'm anlallml ile, sosyolojinin ilgilendigi alanlara ikinci bir yakla~lm ~ekli ise, bun lara sosyal degi~menin gerektirdigi ozellikler aylsmdan yakla~makllr. Buradaki say, toplumu durgun ve hareketsizmi~ gibi ele almaktan yok onun geryek niteligi olan hareketli ve dinamik ozelligine parmak basmaktan geymektedir. "Sosyal degi~menin ~ekli ve yonii ya~anan yagm sosyal ve ekonomik ~artlanna gore itibaridir ve degi~ir. Bu ayldan sosyal degi~me gerek nitelik ve gerek de yonii baknnmdan mutlak bazl ~ekillere sokulamaz. insanhk tarihi sosyal degi~menin farkh farkh yonlere dogru geli~tigini gostermekte oldugundan mutlak kuramsal yakla~lmlarla ele almamaz." diyerek sosyolojide determinizmi sorgulamaktadlr. (ERKAL, 1996) Ergun, aym paralelde toplumsal bilimlerin deneysel bilimler olamayacagml vurgulamaktadlr. Ergun'a gore, doga yok yava~ degi~mesi nedeniyle gozlem ve deney olanaklarml saglamaktadlr. DolaYlslyla, gozlem ve deney tekranyla doga bilimcileri, dogadaki genel yasalan aydmhga Ylkarabilmektedirler. Klsacasl, doga bilimleri deneyseldir. Buna kar~m, toplum dogadan daha hlzh degi~mektedir. Tiirkdogan her toplumsal olaym olu~arak topluma mal oldugunu bu yiizden tarihsel olgular olduklanm, ancak bu anlamda tarihi tekerriir anlamma gelmedigini, yiinkii toplumda hiy bir olaym aynen tekrannm miimkiin olmadlgml vurguluyor. Bu durumda sosyolojinin deneysel bir bilim olmadlgml tartl~lyor. (ERGUN, 1993)

5 67 Paradigmalar ~ehirlerin dlizenlenmesinde bir diger onemli konu, planlamayi da ilgilendiren paradigmatik yakla~lmlann dogasl ile i1gilidir. Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaplsl adh eserinde, paradigmalan "".bir bilim yevresine belli bir slire iyin bir model saglayan, yani ornek sorular ve yozlimler temin eden, evrensel olarak kabul edilmi~ bilimsel ba~anlar"." ~eklinde tammlaml~tlr. (KUHN, 1982) Baloglu, Kuhn'un paradigmayi, "".bir bilim dahnda belli bir zaman arahgmda genel kabul gormli~ bir model, bir ornek, bir bakl~ aylsi ya da genel bir dli~lince yeryevesi "." olarak kabul ettigini anlatmaktadlr. Kuhn paradigmayi olagan bilim ve olaganlistii bilim olarak ele alarak incelemi~tir. Paradigma kavraml olagan bilimle yakmdan ilgilidir. "Olagan bilim, aym ~artlar altmda belirlenen bir paradigmanm kabul gormesi ya da veri kabul edilmi~ bir paradigmanm iyinde kalmarak yah~malarm derinle~tirilmesidir". Baloglu, olaganlistii bilimde ise bir paradigma degi~ikliginin soz konusu oldugunu vurgulamaktadlr. "Paradigma degi~ikligi, aym inany ve yontemlerle aylklanamayacak bazl zlthklann ortaya ylkmaslyla ba~lar ve zlthklar ortadan kaldmlmadlgl slirece paradigma degi~tirme zorunlulugu da ortadan kalkmaz." (BALOGLU,1997) Bir paradigma degi~ikliginin olu~masl bilimde bir 'bunallm'm ortaya ylkmasma baghdlr. Bu durumda yeni kuramlann icadl soz konusu olmaktadlr. Boylesi ortaya ylkl~larda iki durum soz konusu olur: ilki, blitiin bunahmlar paradigmalarm belirsizlqmesi ve bunun ardmdan olagan bilim kurallarmm gev~emesiyle ba~lar. ikincisi, blitiin bunahmlar liy ~ekilden biriyle son bulur; olagan bilim bunahmlara ba~ etmede gereken esnekligi gosterebilir; bunahml ylkaran son un yeni yakla~lmlara direny gosterir; bunahm yeni bir paradigma adaymm ortaya ylkmasma neden olabilir. Bunahmdaki paradigmadan aynlarak yeni bir olagan bilim iiretecek bir paradigmaya geyi~, onceki paradigmatik birikimlerin geli~tirilmesine dayah bir i~ degildir. "Tersine, bilim dalmm farkh temellerden ba~layarak yeniden ba~lamasl soz konusudur." (KUHN, 1981) Baloglu, Kuhn'un. devamh i1erleme halinde olan bilimin a~amalanm ~u ~ekilde belirttigini aylkhyor: Bilim oncesi - biiim - olagan bilim - bunahmlar - olaganustu bilim - yeni olaganbiiim - bunahmlar (BALOGLU, 1997). Paradigmalara bu yakla~lm bolge planlama olyeginde oldugu gibi (I~IKPINAR, 1997) planlamanm diger olyeklerinde ve tasanma esas olu~turan ara~tlrmalar duzeyinde de geyerlidir. Planlama ve tasanmda modern akilcl ve pozitivist

6 68 paradigmatik yakla lmlann yeni sosyalle ba~ edebilmek i9in yeni paradigmalar ve alt paradigmalar ile olaganiistu bilimsel yakla~lmlara donii~turulmesi gerekmektedir, artik ~ehirlerde akllclhgm bir dekontruksiyonu,. postmodern bir fenomen soz konusudur. C;:evresel Etik ve Hukuk Felsefi soylem olarak 'etik' konusuna Kant'm yakla~lml ile bakildlgmda planlamada uygulama paradigmalanna sistematik bir yeryeveyi gonnek olasldlr. Kant'm Ahlak Felsefesi'ne iiy kavram temel olmu~tur: iyi isten" kategorik imperatif(ahlakyasasl},ozgiirlilk (AKARSU, 1987) Akarsu'nun anlatlml ile, Kant gene! kabul goren ahlak yargiianm yoziimlemi ve yeryiiziinde hiybir slmr olmakslzln, her ko~ul altmda iyi olarak kabul edilebilecek tek ~eyin iyi isteny oldugu kamsma vannl~tir. iyi istencin olabilmesi iyin, istenci belirlemesi gereken nasll bir yasa olmahdlr. Dogada her ~ey yasalara gore olur, ancak yalmzca akll sahibi olan varhkta isteny vardlr. Ahlak yasasl boyle bir istence bir buyruk olarak, bir imperatif olarak, kendini koyacaktir. Akarsu, Kant'm iyi istencin yasayla belirlenmesinin zorunluluk olarak belirttigini, ancak bu zorunlulugun dogadaki zorunluluk anlamma gelmedigini vurgulamaktadlr. Buradaki zorunlulugun isteny iyin yalmzca ahlaksal bir zorunluluk oldugunu, bir eylemin akla dayanarak gerekli olmasl oldugunu, doga yasalanmn ise buyruk olmadlklanm belirtiyor. Akarsu, kategorik imperatifin nasll olanakh olacagl konusunda ozgiirliik idesine ba~vurmaktadlr. Ki~inin ancak kendisini ozgiir olarak kabul etmesi halinde bu imperatifin olanakh oldugunu, yani kendisi Iym geyerli oldugunu kavrayabilecektir. Kendisini akllh ve ahlaksal zorunlulugu olan insan olarak dikkate almca da, yasalann etkisi zorunlu olacaktir. (AKARSU, 1987) Durkheim ahlak olgusunu dayam ma olgusundan yararlanarak aylklamaya yah~ml~tir. Durkheim' a gore, bireye ozerkligini saglayan ey i~b61iimiidur. Birey ozerklik kazandlkya da, topluma daha fazla baglanacaktir. i~bolumii bir yandan uygarhgm geli~mesine neden olurken diger yandan da ahlakhhgm Ylklmma neden olmaktadlr. i~bolumiiniin esas katklsl ise iki ya da daha fazla insanm eksikliklerini tamamladlgl iyin 0 insanlar arasmda bir dayam~ma (solidarite) meydana getirmesindedir. Durkheim dayam~mamn toplumlardaki yenm saptamak iyin hukuk kurallanna ba~vurmu~tur (KOSEMiHAL,1971).

7 Toplumsal dayam~ma gers:ek bir 61s:liye ve g6z1eme uygun olmayan manevi bir olgu niteligi ta~ldlgl is:in dayam~mayi 61s:mede ba~ka kriterler ortaya konmahdlr. Hukuk kurallan boyle bir gosterge niteligi ta~lmaktadlr. Toplumsal ya~am1o geni~lemesi ile hukuk alan1010 geni~lemesi aym ~eydir (KONGAR, 1985). Bir uygulama paradigmasl olarak kentsel ortakhklar kavraml a~k1o etkinsel bir tabam olu~tururken, bu tab an iizerinde yoneti~im ve katthm diger iki onemli uygulama paradigmasl olarak belinnektedir. Katlhm ozglirllik idesinin uygulama paradigmasl olarak iyi istencin geli~mesini, dolaylsiyle dayam~mayi saglayacakttr. Boylece geli~ecek demokratik ortam1o slirekliligi ise hukukun ve yasalarm denetim ve kontrollinde saglanacaktlr, burada Kant'1O kategorik imperatif kavram1010 i~lerligi s6z konusu olmaktadlr Ylh'nda toplanml~ olan Habitat II Kent Zirvesi 21 inci YUzytl kentlerinin insancllla~tlfllmasm1o geregini vurgulaml~ttr. Habitat II'de g6runtulendigi haliyle sosyal dl~lanma sonucu e~itsizligin, sosyal baghhk is:in arayl~1o, kentsel ~iddetin hakim oldugu yeni bir e~itsizlik d6neminin ortaya 9lkl~1 homojen kentin ahengini ges:mi~te blrakml~tlr. D6nli~limler, kopukluklar ve belirsizlikler kentleri ~ekillendinnektedir. (MOST, 1996) DUnya yap10daki kentsel ~iddet 1998 Ylh DUnya Habitat GUnU'nlin konusunun "Daha Glivenlikli Kentler" olarak benimsenmesine yol ayml~tjr. (HABITAT PRESS RELEASE, 1998) Thomas Kuhn 'un yakla~lml paralelinde kentsel yevrelere plan lama ve tasarlm yakla~lmlan bu denli karma~a kar~ls1oda 6nceki paradigmalarm revizyonu 6tesinde yeni bir paradigmanm olu~turulmasl ile geryekle~ebilecek bir boyuttadlr, bilimde 'kriz' s6z konusudur. 21 inci YUZYll kentlerinin ba~ansl demokrasi ve dayam~ma kentinin geryekle~tirildigi kentsel sosyal ortamlarm olu~mas1oda yatmaktadlr. Burada anahtar terim sosyal btittinle~medir. Kentsel sosyal butunle~menin geryekle~mesi ise y6netsel ve siyasal olu~umlann yanmda 6ncelikle kentsel tasanm yakla~lmlan ile saglanabilecek bir fenomen olarak ortaya Ylkmaktadlr. 69 Temel Sehirsel Paradigma: Sosyal Biitlinle~me Habitat II Kent Zirvesi temel bir kavramsal paradigmanm yaptlanmasml saglaml tir: Kentsel ortakhklar. KatlZ,m ve y6neti~im ba anh ortakhklann geryekle~tirilmesi konusunda iki alt-paradigma olarak vurgulanml~tlr. (UNDP, 1996) Bu paradigmatik temel yapm10 kentlere haklarm saglanmasl yoluyla

8 70 uygulanacagl umulmaktadlr. Burada hedef demokrasi, dayam~ma ve sosyal biitunle~menin saglanmasldlr. (I$IKPINAR, 1998) Habitat I1'de yapllanan bu paradigmatik yeryeve bir klslm temel felsefi onermeleri yansltmaktadlr. Kant'm Ahlak Yasasl'mn ba~ansl iyin iyi isteny ve ozgiirliigiin saglanmasl gerektigini onermesi, ve Durkheim'm kentsel ya~amda i~boliimunde yasa kurallarml dayam~mamn iki gostergesi olarak ongormesi bu baglamdaki biryok ana konudan ikisidir. Ortakhklar ana uygulama paradigmasml olu~tururken, katihm ve yoneti~im iki alt implimantasyon paradigmasml olu~turmaktadlr. KatIhm iyi iradenin geli~mesini ve dolaylslyla dayam~manm geli~mesini saglayacaktir. Demokratik ortamm surdiiriilebilirligi boylece yasalann kontrolii ile saglanacaktlr. Burada ise Kant'm Ahliik Yasasl kavramlamasl geyerli olmaktadlr. (I$IKPINAR, 1998) Sosyal butunle$me tum bu ye~itli sosyal fenomenlerin ba~anh olarak geryekle~mesi sonucunda ortaya ylkmaktadlr ve tiim bu fenomenlerin biitunle~tigi bir sonuy fenomendir. Sosyolog Erkal sosyal butunle~menin geryekle~mesi iyin gerekli teme! ~artlan 18 ba~hkla ozumlemektedir. (ERKAL, 1998) Bunlan en onde kuiturie ilgili maddeler olu~turmakta, egitim ve ekonomi ile ilgili olanlar ikinci slrayl almakta, demokratikle~me ve aile bun Ian izlemektedir. Tiimiiyle kavramsal ve etik degerlerin yanmda dogrudan kentsel tasanml ilgilendiren fenomenler ise a~agldadlr: Zihniyet degi~ikligine sebep olacak demokratikle~me surecine geyi~, Yeni ~ehirli dedigimiz buyuk ~ehir nufuslannm yakla~lk yansllli olu~turan gecekondu nufusunun mesken ve istihdam gibi problemlerini yozerek sosyal yevreye uyum saglamak, iskan, mekan ve ekonomik organizasyonun saglanmasl. Erkal, sosyal butunle~meden farkh olarak sosyal biltunle$tirme terimine deginmektedir. Erkal, sosyal butunle~tirmeyi, "... planh ve zorlaylcl bir ~ekilde istenen butunle~me hedefine ula~llmasldlr." olarak tammlamaktadlr. Demokrasi ile yonetilmeyen total iter ve otoriter sistemlerde butunle~menin butiinle~tirme olduguna ve zora dayandlgma deginmektedir. (ERKAL, 1998) Kent planciiann ve tasanmciiann bazl durumlarda getirdikleri yozumler de butiinle~tirme ornekleri sergilemektedir. (I$IKPINAR,1999)

9 Erkal sosyal biitunle~menin oniindeki engelleri ise 10 madde halinde listelemektedir. Bunlar arasmda ho~goriisiizliik ve milli mutabakatlarm olu~mamasl, "yeni kabilecilik" ve dar anlamda "biz" duygusunun hissedilmesi, mikro lrkylhk, gettola~ma olu~turma siireci, etnosantrizm gibi etik kavramlamalar slralanmaktadlr. (ERKAL, 1998) Erkal insan haklanm sosyal biitiinle~menin gostergeleri olarak gormektedir. BiitUnle~menin yaratilmasl ve desteklenmesi iyin sivil, siyasal, kiiltiirel ve ekonomik haklann saglanmasl ve ozgiirce kullamlmasl gereklidir. (ERKAL, 1997) Aym paralelde, Habitat II is:in MOST tarafmdan hazirlanml~ ve sunulmu~ olan dokiimanda, urbanist Sachs-Jeantet s:e~itli kentsel fenomenlein ba~ansl is:in haklann onemini vurgulamaktadlr. (MOST, 1996) 71 Kentlerin insancdla~hrdmasl ve Kentsel Tasanm Sach-Jeantet, giiniimiiziin kentsel s:evresinin bir betimlemesi ile ba~lamakta, sosyal, siyasal ve psikoloj ik biitunle~ememenin bir sonucu olarak geli~en kiiltiirel biitiinle~ememeden olu~an 'parr;alanml~ kent'ten soz etmektedir. ikinci olarak, demokrasi ve insan haklanmn temel bir degeri olarak dayanl~ma kentinin ke~fedilmesinin gerekliliginden soz etmekte, boyle bir kentin bir kiilturel erime potasl olacagmdan boyle bir kentte ban~ kiilturiiniin ~iddet kiiltiiriiniin yerini alacagml, boylece insan haklanmn egemen olacagml ve demokrasinin olu~acagml vurgulamaktadlr. Demokrasi kentliler arasmda ban~s:1 regiilasyonlar saglayacaktir. Yoneti~im kentliligin deneyimlenmesinde merkezde bulunur. (MOST, 1996) Sachs-Jeantet kenti insancllla~flrmanm en genel anlaml ile demokratikle~tirilmesi oldugunu vurgulamaktadlr. Kenti insancllla~tirmak kentlilerin haklanm etkili kllarak ve sorumluluklanm kullanmalanm saglayarak kentliligin yaptlandmlmasldlr. Demokratikle~tirme ve etkili kentlilik kamusal alanmm habitasyonunu getirmektedir. Bu noktada plancl ve tasanmcllarm ilgilendiren onemli bir konu ortaya Ylkmaktadlr. (I~IKPINAR, 1998) Kamusal alan kentliligin mekamdlr. Bir kamusal sanat olarak mimari tarafmdan yeniden ke~fedilmeli ve mutlu mekan olu~turmaya katkl saglanmahdlr. (MOST, 1996) Demokrasi ve dayam~ma kenti is:in bir sosyal kontrat soz konusudur. Burada ilk adlm ttim kentlilere aym firsatlarm geri verilmesidir, hiybir ayncahk tamnmakslzln kentsel haklara ula~malarmm saglanmasldlr. Haklar yeniden formiile edilmelidir. Geleneksel haklann (droits-libertes) ve sorumluluklarm F.6

10 72 (droit - cn,ances) 6tesinde, bir kimse blitiinle~me hakkmt (droits - integration) aramahdtr. Boylece bir kimsenin toplumda kendi yerini bulma hakkt (droit a'linsertion) ana age olarak belirmektedir. Bu baglamda biitiinle~me nosyonu demokratik bir I'aga (droit de l'iige democratique) katktda bulunmaktadtr. (MOST, 1996) Dayant~ma ve kentlilik kentine gotiiren yolda insancllla$tlrmayl taahhiit etme soz konusudur. Kenti insanctlla~ttrmak bir iitopik ruya degildir. Mekan ve zaman bir gerl'ektir. Burada iii' temel ko~ul soz konusudur: ilki, ekonomik goru~ten dayam~mact gorli~e kaymakla ilgilidir; ikincisi, yerel inisiyatiflere kamu politikalannm desteginin saglanarak bir dayam~ma politikasmm saglanmast ile ilgilidir; iil'unciisu, du~iik gelirlilerin konut ve kentsel yonetim konularmdaki projelere katthmlan ile ilgilidir. (MOST, 1996) Bu baglamda son soylem, planct ve tasanmctlarmdtr, ve yukandaki soylemlerin gerl'ek dunyada ve somut ifadelenmesini yansttacak olan kiilttirel peyzajzn planlama bilimcijeri tarafmdan olu~turulmast ile ilgilidir. Rapoport'a gore, belli bir kiiltiirel peyzaj belli bir bolgeye karakteristiktir. Bir kiilturel peyzajt tamtan ve boylece belli bir bolgenin karakteristigi haline getiren onun karakteri veya ambianst olmaktadtl Buhusus, bir bolgesel ve kultiirel peyzajt diger peyzajlardan farkh ktlan bir ozelliktir. Yerel, I'agda~ ve yuksek duzeyli peyzajlar ile daha kamuya al'tk peyzajlar arasmdaki farkhhklar, oncekilerde degi~kenlik htzmm yava~, sonrakilerde ise nisbeten daha htzh olmasmdadtr. Diger onemli bir husus ise, kiiltiirel peyzajdaki ambiansa katktda bulunabilmek il'in, I'ok saytdaki ki~ilerin ozgurce olu~turduklan tercihlerini zihinlerindeki I'evresel imajlan payla~acak ~ekilde list iiste eklemeleri gerektigi hususudur. Boyle bir durum olu~tugu zaman, soz konusu peyzajla ilgili olarak belli ayn~ttnct ozellikler ortaya I'tkabilir ve bunlar bir ayn~ttnct ozellikler profilinin dikkat I'ekici hale gelmesini saglayabilir. Bu tur I'oklu ayn~ttnct ozellikler planlama ve tasanma daha fazla olasthklar saglayacaklardtr. Ambians berrak oldugu zaman, ve bir grup tarafmdan benimsendiginde, peyzaj kimlik iletebilecek ve boylece bir kiilturel peyzaj olu~acakttr. (RAPOPORT, 1992) Ktsacast kiiltiirel peyzajlann geli~mesi de insansal fenomenlerin bir sonucu olarak ortaya I'tkmaktadtr ve oncelikle I'evresel psikolojinin alantna girmektedir.

11 73 KiireseIle~me ve Sosyal Biitiinle~me Heniiz tarti~ma hallinde olan kiireselle me fenomeninin toplumlann geyinnekte olduklan bu hlzh ve yaygm metamorfoz Uzerinde nasll etkili olacagml kestirmek iyin erken saylhr. Ancak kesinle~en ~unlar olmu~tur ki sosyal ve ekonomik yonleri ile kureselle~me beraberinde i~sizlik, bireysel toplumsal soyutlanma, anomi, koktendincilik, mikromilliyetyilik, sivil toplumculuk gibi yeni olu~umlan getinnektedir. TUm bunlarm sonucunda toplumlarda ~iddet ve SUy olaylan artmaktadlr. Nitekim 1998 Ylh DUnya Habitat GUnii iyin diizenlenen yan~manm konusu bu nedenlerle "Daha GUvenlikli Kentler" olarak benimsenmi~tir. TUm bu geli~melerin kontrolu iyin sosyal biitiinle me Birle~mi~ Milletler insan Yerle~meleri Ozerine Ara~lIrmacllar Forumu tarafmdan 1998 Ylhnda geryekle~tirilen bilimsel yah~manm ana temalanndan biri olarak ele ahnml~tir. (CERFE GROUP, 1999) Son iki on Yllda modernist "mekan" ve "yevre" kavramlarmm yerini postmodern bakl~ aylsmm bir paryasi olan 'yer" kavraml alrnaya ba~laml~tir. Yer kavramma bu ilgi, tum olaylann ve etkinliklerin yerde iyerildiginin ve problemlerin yerde kapsandlgmm anla~llmasmda yatmaktadlr. Aym zamanda insan gereksinimlerinin en esas ve temel paryalarl olarak yerlere olan empatisini ve belli yerlere sevgisini tammlar. (SANCAR, 1994) Yer kavrammm zengin bir terim olarak cografsal, sosyal ve mimari konotasyonlan bulunmaktadlr. (CANTER, 1977) "Yer bagllllgl" degi~kenlik ve heterojenligin bir diger anahtar terimidir ve planlama ve tasanma esas olu~tunnu~ bulunan "mahremiyet" kavrammm yerini almaktadlr. Dovey, yer baghhgml, "... ki~iler ve yevrenin paryalan arasmda duygusal bir bag..." olarak tammlamaktadlr. (DOVEY, 1992) Dovey, yer baghhgmm, yer sevgisi, "yer duygusu", "yer ruhu" ve "yuva" ile ilintili oldugunu belirtmektedir. Altman, yevre ve davram~ incelemelerinde yer baghhgmm onemini "slcak" bir konu olarak vurgulamaktadlr. Yer baghhgl kavrammm on plana ylkmasmdaki giiyleri jeopolitik olaylar ve bilimsel geli~meler olarak tammlamaktadlr. Altman'a gore, jeopolitik olaylar, kabaran etnik ve ulusal kimliklere, separatist hareketlere, silahh yati~malara, kaylplara, goylere ve insanlann gunluk ya~amlarmda muazzam kan~lkhklara neden olmu~lardlr. AltInan, tum dunyada hlzla yogalan, yerinden olmu~ insanlann varhgml vurgulamaktadlr. Yer baghhgma bu ani ilgi klsmen insanlarm giinluk ya~amlannda ortaya ylkan bu sarsmtilara baghdlr. Yer baghhgmm taksonomik bir smiflamasl olasldlr. Buna gore duygulanlm, duygular ve co~kular, yer

12 74 baghhgmm esas nitelikleridirler ve yer baghhgmm I'e~itli fiziksel settinglerle ilintisi vardlr, ki~ileri il'erir ve zaman-ilintili bir fenomendir. (ALTMAN, 1992) Altman'm Avrupa sahnesi il'in yapilandlrdlgl bu perspektif, Avrupa'ya azgii problematik konulan, gol'u, duygulan, ki~ileri, zamanda degi~ikligi kapsamaktadlr ve genel degerlendirmeler il'in genel gel'er bir esasl olu turarak istanbul Metropolli'ndeki olu~umlann incelenmesi iyin dikkate almabilecek olgulan il'ermektedir. Lynch, yevresel degi kenligi, genelde degi~kenlige ve azelde ise sosyal degi~kenlige ilintili olarak irdelemektedir. Lynch'e gare afet ve gayler hlzh ve belirgin I'evresel degi kenligin iki olgusudurlar. Bir sava durumunda oldugu gibi bir yevresel afet bir toplumu mahvedebilecek ya da ilkel bir diizeye indirgeyebilecektir, ancak insan potansiyeli orada var oldugu siirece olumlu geli~me sonunda saglanabilecektir. Gayler I'evrelerin radikal olarak degi~medikleri zamanlarda da olu abilirler. Arzu edilmeyen uzun menzilli gayler en sanclh olanlardlr, ancak klsa yer degi tinneler de sosyal baglann ciddi ekilde bozulmasma neden olabilir. insan geli mesi iyin en olumlu I'evre, il'erisinde yeni fiziksel ve sosyal diizenin bulundugu ke fetme ve geriye danme ansl saglayan I'evredir. Degi kenlik doyurucu ya da rahatslz edici olabilir. Eger degi~kenlik umulanlara bir yamt olarak olu ursa, en benimsenen olacaktir. Eger ba kalan tarafmdan olu turulurlarsa, hlzh ve aylk olmalan halinde benimsenirler. "Bunlar, ayleyse, katlamlmasl zor degi ikliklerdir: tercihsiz ya da katihmslz olarak empoze edilenler; insanm anhk benimseme giiciinii a an, dayamlmaz olanlar; okunabilir olmayanlar, dokulan konftize ve random olanlar; e it ve adil olmayanlar; uzun zaman ancesinden aylklanan fakat saglanmada gecikenler, ancak gene de umulanlan saglayamayanlar. Bunlarm tiimii de kavramalanmlza veya degerlerimize uymayanlardlr." (LYNCH, 1972) Kiireselle me baglammda kiiresel sosyal biitiinle$me saz konusu oimaktadlr. Mekan ve planlamanm bu fenomene katkllan hususunda bir taklm oigular ortaya Ylkmaktadlr. ilki planlama ve tasanm felsefelerinin yeniden gazden geyirilmesi gerektigi hususudur. Thomas Kuhn'un yakla lml ile yeni bir temel paradigmanm geli tirilmesi gerekmektedir; ehircilik sanat ve biliminde bir "kriz" saz konusudur. ikincisi, plan lama ve tasanmm biitiinle ik olarak bir continuum iyerisinde ele ahnmasldlr. Uyiinciisii, sosyal biitiinle meyi saglayacak yakla~lmlann, Sosyolog Mustafa Erkal'm sosyai konulara genel yakla lml ile, plancllann da benimsedigi zorlaylcl olabilen hiitiinle tirici yakla~lmlarm hiitiinle me yakla lmlan ile desteklenmesi hususudur. Son

13 olarak, yerelden kuresele dunya mekanlannm "Kiiresel Kiiltiirel Peyzaj"lara donu~turulmesi hususunda kullamcllarm katihmlarmm <;:evresel Psikoloji gibi sosyal bilimsel yakla~lmlarla saglanmasldlr. Yukandaki kavramsal yeryeveler sosyal butunle~meyi ilgilendiren egemen kavramlamalan belirtmede yeterince kapsamhdlr. ilk yeryeve esas olarak sosyolojiktir, sonraki ise gerek sosyolojik ve gerekse Urbanistiktir. Bu tur genellenebilen ve kapsamh yakla~lmlann implimantasyonu sosyal ve fiziksel bilimlerin transdisipliner birlikteligine gerek gostennektedir. Konu temelde ve tumuyle bir insansal fenomendir ve insam yevresi ile etkile~mesinde irdeleyen gevresel Psikoloji yakla~lmlarml one Ylkarmaktadlr. (I$IKPINAR, 1998) 7S <;evresel Psikoloji Yerelden bolgesele tlrmanan be~eri yerle~meler yapilanmasl, butuncu felsefi yakla~lmlar, katihm, yonetim paradigmalan, dayam~ma ve demokrasi kavramlan, kentlerin insancilla~tmlmasl surekli bir fenomen olarak ortaya konmu~ bulunmaktadlr. Bu karma~lk fenomenin 21 inci YUZYll'a yonelik olarak 'i~lemesi' bir 'insan' odakh olu~um olarak belirmektedir. Bolge planlamanm gerek objektif ve gerekse subjektif nitelikleri butuncu bir biyimde ele almasml saglayacak yakla~lmlar sosyal bilimlerde agirhkh olarak ele almmahdir. (I$IKPINAR, 1998) insan, zamanmio evrimsel istemlerinin bir UrUnUdUr. En erken donemlerde bu istemler buyuk olyude fiziksel olmu~tur, ilkel adam varhgml surdurebilmek iyin doga ile etkile~mi~tir. Bunlarm bir sonucu olarak insan dogal insan adioi almi~tir. Orta <;:aglar'da insan-yevre denklemi yeni degerler takimma gereksinim gostermi~, dunya giderek daha fazla sosyal ve kavramsal olmaya ba~laml~tir. Tann fikri egemen olmu~tur. Bu donemin insam teolojik insan tipidir. Ronesans' la birlikte bu insan tipi 19. yuzyilm bilimsel bulu~lan ile yozulmeye ba~lami~tir. GUnUmUzde yevreyi degerlendirmemiz, mekan ve kullamml, mimari biyimler tarafiodan olu~turulan sosyal sureyler, dogamn bizim iyin benimsedigi ekolojik mesaj, yogunlugun etkileri, bolge anlayi~imizla ilgili olarak kulturel normlann etkisi, kentsel tasanmm onemi, kimlik kaynagi olarak yevreyi kavramamiz, tum bunlar bizi insan hakkmda yeni bir dii~unce tarzl ile kar~ila~tinnaktadlr. Bu yeni insan, dunyasma ili~kileri bakimiodan oncekilerden tumuyle farkhdir ve r;evresel insan olarak adlandmlmahdir. Her yagm egemen kavrammm altmda daima du~unen ve duygulanan insanhk ve davram~sal temelinde insan bulunmu~tur. Daha yeni donemlerde, bu temel

14 76 ben' in bir farkmdahgl bulunmaktadlr, bu ise psikolojik jenerik olarak kimlik kavramldlr. i~te burada psikolojik insan kavraml soz konusudur. (ITTELSON ET AL, 1974) ~ekill: BaudriIliard'm Kristal KUresi (1) (BAUDRILLIARD,1994) GUnUmUzde ise, biraz da ironik olarak, yevresi ile olan karma~lk etkile~mesi nedeniyle insam,evresel psikolojik insan olarak nitelendirmek uygun olmaktadtr. (ISIKPlNAR, 1996a) insan ile yevresi arasmdaki etkile~imi a~agldaki anlatlmml zikretmemek olasl degildir: vurgulamak iyin Ittelson'un insan ile yevresi arasmdaki etkile~imi vurgulamak lym Ittelson'un a~agldaki anlatlmlm zikretmemek olasl degildir. Ittelson, alglsal incelemelerde yevre insan etkile~iminin onemini vurgularken yeni bir bakl~ aylsi getiriyor. Felsefi yakla~lmda yevrenin bir obje oldugunu, her objenin de bir sujesi oldugunu, onun da insan oldugunu vurguluyor (ITTELSON, 1976) ve ~oyle devam ediyor: Fakat ki~i yevrenin sujesi olamaz, ancak bir katlhmc1si olabilir. C;UnkU yevreler sarar, yutar ve hiybir ~ey veya kimse ondan ayn olarak soyutlanamaz veya tammlanamaz. C;evreler sararlar, algtsal objeler yok buyuk olabilirler.

15 Manhattan Adasl gibi, gilne~li bir gilnde seyredilebilecek yok gilzel bir obje olabilirler. Fakat bunlann dl~mda sujedirler. Bu nedenle yevreler tilm ozellikleri ile incelenmelidirler. Bilyilk olyekli yevreler odalardan evlere, mahallelere, ~ehirlere, klrlara, hatta tum evrene kadar objelerin hiybir zaman sahip olmadlklan karakteristiklere sahiptirler. Ve bu karakteristikler yevresel algilamamn ortaya koydugu problem in dogasml taym ederler Yukandaki inceleme iki hususu aylkya ortaya koymaktadlr: ilki, herhangi bir fiziksel yevrenin irdelenmesi kanna~lk bir gorilntu belirlemektedir, ikincisi, fiziksel yevre insan zihninde temsillendigi zaman anlam kazanmaktadlr. Oyleyse, tumdengelimci ve holistik bir yakla~lm gerekmektedir. Boyle bir yakla~lm ise yok aylk olarak insamn odak ahndlgl bir fiziksel yevre degerlendinnesi yakla~lml olacaktlr. Boyle bir yakla~lml yevresel psikoloji, kentlerde ise ozellikle kentsel psikoloji getirmektedir. Mimar ve psikolog Hesselgren insamn yevreyi gonnesi, hissetmesi, degerlendirmesi, klsaca algllamasl ile ilgili yarplcl bir omek vermektedir. (~ekil 2) (HESSELGREN, 1969) Hesselgren, isvey'te Gothenburg ~ehrindeki konser salonunun avizelerinin, duvarlann egimli olmasl nedeniyle yapl tamamlandlgl zaman sanki egimli asllml~ etkisi yapml~ olduklanm anlatmaktadlr. Bu nedenle avizeler ili~ikteki resimdeki haliyle yeniden yerle~tirilmi~lerdir. Resimde goruldugil gibi ortadaki avize yere dik bir kablo Uzerine asllml~ttr, oysa egimli gibi algllanmaktadlf. Hesselgren burada yevreyi olu~turan yilkseklik, geni~lik, derinlik boyutlanmn her zaman dik ayllarla algllamp algllanmadlklanm sorgulamakta ve psikolojinin onemini vurgulamaktadlr. (HESSELGREN, 1969) Yukandaki inceleme iki hususu aylkya ortaya koymaktadlr: ilki, herhangi bir fiziksel yevrenin irdelenmesi kanna~lk bir gorilntu belirlemektedir, ikincisi, fiziksel yevre insan zihninde temsillendigi zaman anlam kazanmaktadlr. Oyleyse, tumdengelimci ve holistik bir yakla~lm gerekmektedir. Boyle bir yakla~lm ise yok aylk olarak insanm odak ahndlgl bir fiziksel yevre degerlendirmesi yakla~lml olacakttr. Boyle bir yakla~lml yevresel psikoloji, kentlerde ise ozellikle kentsel psikoloji getinnektedir. (I:;>IKPINAR, 1992) 77

16 78 $ekil2: Gothenburg'daki Konser Salonu (Ortadaki avize ger~ekte yere dikey dik bir kabloda aslhdjr, ancak egimli gibi algllanmaktadjr.) (HESSELGREN, 1969)

17 Jameson, gel'mi~te kalan tarihsel durumlar ve ikilemler temelinde geli~tirilmi~ olan estetik uygulamalara geri donlilemeyecegini, biiylece olu~turulan mekan anlayl~mm, siyasal kiiltlirlin mekansal konular lizerindeki etkilerini vurgulayarak, bu yeni kiiltlirel formun estetigini bir bili~sel harita I'lkartma estetigi diye tammhyor. Lynch'in, The Image of the City adh eserine gonderme yaparak, soz konusu yazann bu eserde, "... yabanclla~ml~ kentin her ~eyden once, insanlarm ne kendi konumlanm ne de kendilerini il'inde bulduklan kentsel totaliteyi (zihinlerinde) haritalayamadlklan bir mekan oldugunu..." ortaya koydugunu, 0 halde Lynch'in, "... geleneksel kentte yabanclla~manm ortadan kaldmlmasl, bir yer hiss in in yeniden kazamlmasml ve akllda kahcl, bireysel oznenin hareketli, degi~ken yiirlingeler dogrultusunda tekrar tekrar haritalayabilecegi esnek bir blitlinlin in~asml veya yeniden in~asml" siiz konusu etmekte oldugunu vurgulamaktadlr. (JAMESON, 1990) Lynch'in 1960'h Ylllarda geli~tirdigi bu seminal yakla~lm da ilginl'tir ki psikolojik bir yakla~lmdlr ve postmodernizmin bir kritiginde bir I'iizlim aracl olarak bize sunulmaktadlr (I$IKPINAR, 1992). Dogu Bloku'nda, Arap Yanmadasl'nda beklenmedik siyasal olaylar, glincel bir fenomen olarak Dlinya'nm tlimlinli etkileyen sosyo-politik olaylar birer biilgesel olaydlr. Bu tlir olaylarm I'evresel sosyoloji, I'evresel sosyal psikoloji ve I'evresel psikoloji gibi sosyal bilim dallarmm yakla~lmlan ile onceden 'kestirilmeleri' olasldlf. Psikolojide insanm iizglin bir birey oldugunu, kendine ozgli referans kahplanna sahip oldugunu, ileriye diinlik slirekli planladlgml, ve etkin bil'imde I'evresini dlizenledigini vurgulayan ve kestirimlerin saglanmasma katklda bulunan yakla~lmlar vard,r. (BANNISTER ET AL, 1977) Dayam~ma ve demokrasinin uygulama paradigmasl olan ka/lhm olgusunun gerl'ekle~mesinde I'evresel psikoloji insanm kendisini tammasma, biiylece iyi istencin saglanmasma katklda bulunmaktadlr. Gene aym yolla kamunun kendisini yakmdan ilgilendiren konularda bilinl'lenmesini saglayabilmektedir. Yukandaki I'erl'evede elde edilen tlim veriler saylsal degerlerle ifade edilebilmekte ve fiziksel planlamaya yansltilabilmektedirier. 79 BlitUncii Bir Yakla~lm : A~kmetkinsellik Temel ve kapsamh bir felsefi I'erl'eveyi simgeleyen Aristo'nun Madde ve Fonn Kuraml'ndan esinlenen Altman ve Rogoff genel psikoloji alanmda gel'erli

18 80 dunya giirti~lerini diirt grupta toplamaktadlrlar: Oze/liksel, etkile~imsel, olu umsal, a$kmetkinsel. (ALTMAN ET AL, 1987) Psikolojide ki~ilik iizellikleri yakla~lmlan, bireyi, akh ya da zihinsel sures;leri incelemektedirler. Bu yakla~lmda birey ya da psikolojik siires;ler iinemlidir, s;evreler ve kapsamlan ikincil ya da tamamlaylcl rol oynarlar. Bu yakla lmda zamansal faktiirler iinemli bir yere sahip degildir, ki~isel karakteristiklerin stabil oldugu ya da bireydeki degi ikliklerin s:evresel etkilerden iizgiir olarak iinceden saptanml~ bir program ile olu tugu kabul edilir. ikinci diinya giiru U olan etkile imsel giirii~, psikolojiyi davram~m ve psikoloj ik sures;lerin kestirimi ve kontrolunu benimseyen bir dal olarak kabul etmektedir. Psikolojik sures:leri, s:evresel setingleri, kapsama ili~kin faktiirleri iizgur olarak tammlar ve iizgurce etkinlikte bulunan ~eyler olarak kabul eder. Bu giirti~te zaman sal faktiirler psikolojik siires:lerden ayn olarak goriiliir, Newton Fizigi'nin zaman-fiziksel madde ili~kisi siiz konusudur. Degi kenlik belli zaman kesitlerinde ele ahmr. Bir olay ~a~maz bir ~ekilde ve mutlaka sonraki olayl etkiler. Us:iincii diinya gorii~ii olarak olu~umsal dunya giirii~ii, psikolojiyi dinamik ve biitiincii sistemler olarak ele ahr, bu sistemlerde insan ve s:evre konponentleri karma~lk, iki tarafh ili~ki ve etkile~meler belirlerler. Burada olu~umsal modelin temel metaforu ya~ayan olu~umdur, olu~mu~ bir biitiindiir. Etkile~imsel yakla~lm bir fenomenin iigelerine odaklamrken, olu~umsal yakla~lmlar inceleme birimleri olarak biitiinle~mi~ sistemi ahrlar ve bu biitiincii sistem daima pars:alanndan fazladlr. Diirdiincii diinya giirii~ii olan a~kmetkin diinya giirii~leri ise biitiincu birle~imlerin psikolojik ve s:evresel nitelikleri arasmda degi~en i1i~kilerin incelenmesi olarak kabul edilir. Bu tammlamaya giire psikolojik inceleme iiniteleri, psikolojik siires:ler, s:evreler gibi olaylan biitiinle~mi~ antiteler olarak ele ahrlar. A~kmetkin diinya gorii~lerine gore biitiin, ayn ogelerden degil, fakat tammlan ve anlamlan ile birbirine dayanan aynlmaz faktiirlerin bulu~tuklan bir noktadlr, bir konfliiansttr, A~kmetkin diinya giirii~ii iigeler arasmdaki ili~kilerle ilgilenmez, bir sistemin yani insan ve kapsamm birbirlerine ilintili olarak var olduklanm ve birbirlerini birlikte tammladlklanm ve biitiincii olaym anlam ve dogasma katklda bulunduklanm kabul eder. Burada nedensellik ana odagl iiriintiiler, formlar ve akl~tadlr.

19 Klsaca, A~kmetkin yakla~lmlar fenomenlerle ba~larlar, bunlar psikolojik sureylerin, zamansal sureylerin, yevresel kalitenin konfluanslandlr. TUm kurallan ve kurallann bile~kelerini uygular. Yalmzca onceden kurulmu~ betimleyici prensipler yerine gerek varsaylm olu~turucu, gerekse varsaylm testedici stratejiler ve monolitik degil, eklektik betimleyici prensipler uygular. OzlU olarak, a~kmetkincilik, pragmatik, eklektik ve goreceli bir yakla~lml psikolojik fenomenlere uygular. (ALTMAN ET AL, 1987) Planlamaya temel bir yakla~lm olarak a~kmetkinci yakla~lmlann benimsenmesi dogal ki uygulamaya yanslmalarda yevre hakkmm edinim, kazamm ve korunmasl, dayam~mayl, demokrasiyi besleyen dengeleri gerektirmektedir. Bu noktada 'yevresel etik' konusu ortaya Ylkmaktadlr. A~kmetkinsel DUnya GorU~U'nUn alt uygulama paradigmalan ekolojik yakla lm ve kapsamsal yaklg lmdlr. Felsefi anlamda ekolojik yakla~lm insam ki~iliklerarasl biryok ozelligi olan bir ekosistemin paryasl olarak ele almaktadlr. (ALTMAN ET AL, 1987) Kapsamsal yakla~lm ise yevreye mekansal, zamansal, ve sosyokiiltlirel ortamlar ile ilintili olarak butlinde yakla~mayl saglamaktadlr. (STOKOLS, 1987) Her iki yakla~lm da yevresel psikolojide birlikte yararlamlan yakla~lmlar olmu~tur ve Ekolojik Psikoloji Kuraml'mn (BARKER, 1968) onerdikleri ile uygulamaya sokulmu~tur. Ekolojik Psikoloji insan-yevre ili~kilerini bir soganm zarlan gibi iyiye ve hiyerar~ik duzende kar~tla~ltrmah olarak sosyo-ekonomik potansiyeli irdeleme olanagl saglaylcl niteliktedir ve Planlama Bilimi'nin ongordugu hiyerar~ik inceleme sistematigi ile aym paraleldedir. 81 <;:evresel Psikolojinin Giincel Durumu <;:evresel Psikoloji alanmdaki ara~ltrmalar 1950 Ii Ylllarda ruh saghgl sitelerinin iyile~tirilmesi amacl ile ba~laltlml~ttr Bu yapllarla ilgilenen mimarlar insan gereksinimlerinden ziyade yapl ile ilgilenmekte idiler.bu nedenlerle bili~ ve sosyal davram~ ve insan davram~l Uzerine bilgi edinmek iyin psikologlardan i~birligi istediler. Mimarlar ile psikologlar arasmdaki bu i~birliginden Mimari Psikoloji dah dogdu. Zaman surecinde sorunlar mimarhk olyeginden parklar ve peyzajlara dogru geni~leyerek <;:evresel Psikoloji Bilim Dah'nm geli~mesine neden olmu~lardlr. Biiylece insan ile yevresi arasmdaki uyumsuzluklar ke~fedilmeye ve bulgularm tasanma yanslltlmasma ba~lanml~ltr. (CONA WAY, 2000)

20 82 <;::evresel psikolojinin kent planlamasl ve tasanmma giri~i '60 h yillara rastlamaktadlr. Bu konuda ilk baskl sosyal ve entellektgel s:evrelerden gelmi~, ilk onemli baskl ise ki~ilerin kendilerini ilgilendiren konularda karar verme slires:lerinde soz sahibi olma istekleri nedeniyle sosyo-politik ortamdan kaynaklanml~tir. Bu duruma yol as:an nedenler ise tasanmcl ile kullamcl arasmda olu~an us:urumun geni~lemesi, toplumsal yapmm giderek karma~lkla~masl ve modern teknoloji kar~lsmda gereken uzmanhk dlizeyinin yetersiz kalmasl, kentlerin planlama, yaplm, finansman, yonetim ve hatta organizasyonunu gers:ekle~tiren ki~ilerin birbirlerinden kopuk olmalan olarak sayllabilir. i~te tlim bu gruplar arasmda psikoloji bir arabulucu olarak gorlilmii~tgr. (CANTER, 1972) ikinci onemli baskl, mimarlann geli~en teknoloji kar~lsmda karar venne slirecini klsaltma s:abalan ile modern psikolojiyi bir S:lkl~ yolu olarak gormelerinden kaynaklanml~tlr. Psikolojiden ise bu alana ilgi, psikologlann s:evresel olaylarm laboratuar dl~mda gers:ek mekanlarda izlenebilecegini benimsemeleri ile ortaya S:lkml~tlr. (:evre Bilimi Ansiklopedisi'nde (Encylopedia of Environmental Science) De Young s:evresel psikoloji bilim dahmn problem yonelimli olmasl ve gerektiginde psikoloji, sosyoloji, antropoloji, biyoloji, ekoloji gibi ilintili disiplinlerin kuram ve yontemlerine gereksinim oldugunu anlatmaktadlr. Alam EDRA (Environmental Design and Research Association) kurmu~tur. Ara~tlrma literatgriinde bu alanm tammlamasma yardlmcl olacak slkhkla rastlanan belli ogeler soz konusudur: Bu kavramlar s:evresel farkmdahk ile iiintili olarak dikkat, tercih edilen s:evreler, algllama ve bili~sel haritalar, s:evresel stres ve ba~ etme, katlhm, korumacl davram~ olarak belirlenmi~tir. (DE YOUNG, 1999) <;::evresel Psikoloji alanmda onde gelen iilkeler literatiirden edinilen goziemiere gore zaman, mekan, ilgi, uygulama ve benzeri kriterlere gore, isves:, ingiltere, Amerika Birle~ik Devletleri, Tiirkiye, Japonya, Fransa ve Almanya olarak slralanabilir. isves:'te Lund Universitesi, ingiltere'de Surrey Universitesi, Amerika Birle~ik Devletleri'nde CUNY (City University of New York), Tlirkiye'de Orta Dogu Teknik Universitesi, Karadeniz Teknik Universitesi, istanbul Teknik Universitesi onde ge1en kurumlardlr. Bu inceleme <;:evresel Psikolojiyi olu~turan degi~ik alt alanlarm bir ~ekilde bir arada i~lediklerini vurguluyor.

21 Ekolojik Psikoloji: Burada ki~ilerin kendi dogal etraflannda gozlemlenmeleri soz konusu olmaktadlr. Kentsel ve Sehirsel Planlama: Bu alan saglam komunitelerin yapilandmlmasl ve bozulmu~ kentsel alanlann yeniden yapilandmlmasl Uzerine odaklamr. <;:evresel Psikoloji ve Sanat: Giderek artan ~ekilde i~le ilgili ve diger kurulu~lar sanati dostane, sakinle~tirici bir atmosferi yaratmaya I'ah~makta ve en beklenmedik yerlerde ortaya I'lkmaktadlr. 83 <;:evresel Tasanm: Bu alt muhendisligini, ve komunitelerin kapsamaktadlr. alan mimari tasanml, tekil yapllarm master planlamasl ve tasanmlanmasml <;:evresel Saghk: <;:evrenin saghk Uzerinde dogrudan bir etkisi oldugunu soylemek bir surpriz degildir. Psikolojinin bu alam iyile~tirici I'evreler ve belli I'evrelerin iyile~tirici nitelikleri ile ilgilenir. (CONA WAY, 2000) Yukandaki alanlarm tlimunu <;:evresel Psikoloji ~emsiyesi altmda ve 01' ana alanda toplamak olasldlr: Kentsel Psikoioji, Mimari Psikoloji, Psikiyatrik Mimari, Kentsel Kriminoloji. Pragmatik <;:erl'eve Psikolojik Yakla~lm temelinde I'evresel psikoloji yakla~lmlan ile I'ok saylda verinin derlenmesi olasldlr. Geleneksel planlama ve tasanm ugra~i1armda benimsenen davram~1'1 ve determinist yakla~lmlarla gerl'ekle~tirilmemelidir. Bu durum ise insam sosyal ve fiziksel I'evresiyle birlikte ve zihnin il'sel siirel'lerini de dikkate alan yakla~lmlara gerek g6stermektedir. Bu baglamda en etkili bir yakla~lm, diger sosyal bilimlerin yanmda, <;:evresel Psikoloji Yakla~lml'dlr. Bu yakla~lm, zaman kazandmcl, gelecege y6nelik ve kamuyu bilinl'lendirici niteliktedir (ISIKPINAR, 1982) ve katihm paradigmasl I'erl'evesinde, ~ehirlerin gelecegi ile ilgili olarak I'ok saylda ve I'e~itlilikte veriyi saglayabilmektedir: Sehirler ve I'evresel psikoloji I'ah~malarma kapsamh bir 6rnek alan I'ah~masl olarak a~aglda iller Bankasl Genel MUdUrliigii bunyesinde yillan arasmda yiiriitulmii~ olan kuramsal ve pragmatik I'ah~malar a~aglda verilmektedir. iller Bankasl bunyesinde D6nemi'nde Trakya, istanbul B6lgesi, Kocaeli ve Sakarya'da gerl'ekle~tirilmi~ olan imar plam I'ah~malan ve

22 84 yevresel psikoloji yakla~lmlarl uygulanml~ olan yerle~meler Tablo 1 ve Tablo 2'de izlenebilir.gene aynt kurumda Donemi'nde geryekle~tirilmi~ olan ve yevresel psikoloji yakla~lmlannt uygulandlgl bir klslm yerle~melerin konumlan ve demografik potansiyelleri l>ekil3 ve Tablo 3'de izlenebilir. TabiD 1: D5nemi'nde C;evresel Psikoloji Yakl~lmlan C;al!~malan Yapllan Yerle~meler (iller BANKASI, 2000) istanbul TRAKYA KOCAELi SAKARYA BOLGESi BOLGESi BOLGESi BOLGESi Kemerburgaz CerkezmOsellim Uzunl'iftlik Sinanoglu Ye~i1bag KIYlkoy M~ukiye C;ayb~lyenikoy Kocasinan Banarh Kullar Ye~i1yurt Sefakoy Malkara Bahl'ecik Hanl! KUI'Ukl'ekmece Balabanclk Yenikoy Yazl!k Avcilar MOrefte Suadiye Golkent C;atalca I Sergen ihsaniye C;atalca 2 Yenimuhacir Altmdere Dongel Uzuntarla Sanme~e AC1SU iller Bankasl istanbul B6Igesi Planlama Biirosu tarafmdan geryekle~tirilen yevresel psikoloji yah~malan soz konusu biiroda imar planlan hazlrlanan yerle~imlerin sosyal, ekonomik ve fiziki verilerin derlenmesi analitik yah~malan genel kapsammda siirdiiriilmii~tiir. iller Bankasl I. B6Ige Miidiirliigii'nde yararlantlan yevresel psikoloji yontemi, davrant~yl ve bili~sel yakla~lmlardan yararlantlarak gozlem ve gorii~me tekniklerinin yardtml ile belde sakinlerinin kentsel konulann yoziimiine katktlarmm saglanmasldlr. Bu yah~malar, yevresel psikoloji genelinde alt dallar olarak nitelenen kentsel psikoloji, ekolojik psikoloji, kentsel kriminoloji ve bu dallarm birlikte kullantldlgl eklektik yakla~lmlarla yapl1ml~ttr. (iller BANKASI, 1997) Kentsel Psikoloji Yakla lml: Kent sakinlerine kendi ortamlannda ula~ilarak kentsel yevreleri ile ilgili gorii~lerinin ahnmasl amacma ula~mak iyin

23 geli tirilmi tir. Yontemleri bili sel, davram yl temelli olup determinist, indeterminist ve tozel yonelimci yalda lmlann birlikte kullamlmasml saglayan eklektik bir yakla lmdlr. 85 Tablo 2: Ekim 1997 itibariyle imar Planlan Yapilmakta olan veya Cevresel Psikolojiden Yararla",lan Cah!malar (iller BANKASI, 2000) PSiKOLOJi PSiKOLOJi <;:ALI~MASI PSiKOLOJi <;:ALI~MASI <;:ALI~MASI YAPILMI~ PLANLAR SUREN PLANLAR YAPILMAYAN PLANLAR Evre~e Catalea Saflme~e MerilY KlYlkoy AClsu Degirmenkoy Uzun~iftlik Uzuntarla Ul"!h E!me Golkent Yuvaclk MO!ukiye Hereke Hanh Yalakdere Yazhk Kurudere KurtkOy Kaytazdere Ekolojik Psikoloji Yakla~lml: Yerle melerin kentle me surecindeki, yerlerini saptamak amacl ile olu turulan bu yakla lm Barker'm Ekolojik Psikoloji Kuraml bazmda geli tirilmi tir. (BARKER, 1968) Yontemleri davram yl temellidir. Kentsel Kriminoloji Yakla~lml: Kentsel yevrelerin suya duyarhhgml saptamada yararlamlml tir. Teknik ve yontemleri A.B.D.'de Bevis ve arkada lan tarafmdan geli tirilmi olan bir yakla lmdan uyarlanml tlr. (BEVIS ET AL, 1978) Yontemleri davram yl ve deterministtir. <;;ah malarda dort ana teknik birlikte kullamlml tir: Sosyal aktivite yaplsal teknigi, gijrii~me teknigi, anket teknigi, bili~sel haritalama teknigi.

24 86 a. SAYK de!)erleri inoelenen SAYK ve yoq:uollj!c: de{jerleri incelenen. 6 l(\ylk~y < ~ckil3. o 2550KM Ccv(CScl Psikoloji Yakla~m\\an tic incelenen Bir KISl1n Yerle~melcrin Konumlan (iller BANKASl2000) Sosyal Aktivite Yap/sal Teknigi: Soz konusu yakla~lm iller BankaSI 1. Bolge MiidUrlUgii, imar Planlama Sube Miidiirliigii tarafmdan 1985 Ylh'nda sosyal psikolog Barker'm Ekolojik Psikoloji Kuraml'nm getirdikleri ile (WICKER, 1984) soz konusu planlama biirosunun I'ah~malarmm bir sentezi olarak geli~tirilmi~ (iller BANKASI, 1985) olan determinist ve davram~l'l bir yakla~lmdlr. (iller BANKASI, 1997) Bu yakla~lmda, planlanacak yerle~mede bulunan tiim binalardaki konut, diikkan ve benzeri gibi birimler sayllmakta ve her birime belli degerler verilmektedir. Tiim bu degerler toplandlktan sonra, oll'egine gore, parseller sayllmakta, yaplsal birimlerin toplamlan, arsalann toplamlarma boliinmektedir. Barker'm Kuraml paralelinde, bu yakla~lmda "ya~ayan" yapisal birimler aglrhkh derecelendirme yoluyla dikkate almmakta, esas olan degerlendirmeye ahnacak yapisal birimin kullamlmakta olmasldlr, aksi halde bitmi~ bir yapl da olsa ya~amadlgl il'in deger 0.00 olarak saptanacaktlr. Elde edilen katsaylya Sosyal Aktivite Yaplsal KatsaylSl (S.A.Y.K.) adl verilmi~tir (iller BANKASI, 1991) (Sekil4 ve Tablo 4).