PROF. DR. ATALAY YÖRÜKOĞLU ULUSAL ÇOCUK ve ERGEN RUH SAĞLIĞI POLİTİKALARI VI. ÇALIŞTAY RAPORU

Transkript

1 PROF. DR. ATALAY YÖRÜKOĞLU ULUSAL ÇOCUK ve ERGEN RUH SAĞLIĞI POLİTİKALARI VI. ÇALIŞTAY RAPORU 2006 tarihinden bu yana düzenlenmekte olan Prof. Dr. Atalay Yörükoğlu Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Politikaları Çalıştayı nın altıncısı 28 Ocak 2011 tarihinde Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı ve Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği işbirliğinde gerçekleştirilmiştir. Hasta Çocuk Hakları başlıklı çalıştayda hasta çocuğun hakları çok boyutlu olarak ele alınarak tartışılmıştır. Çalıştay sabah gerçekleşen bir panel ve öğleden sonra tartışmacı ve katılımcılardan gelen görüş ve geribildirimlerle yapılandırılmış ve çıktıları aşağıda özetlenmeye çalışılmıştır. Panel Panel Başkanı: Prof.Dr.Bahar Gökler Panelistler: Sema Hosta - UNICEF Temsilcisi, Çocuk Hakları ve Türkiye deki Uygulamalar Doç.Dr.Şahbal Aras - Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Anabilim Dalı, Hasta Çocuk Hakları ve Etik Dr.Ufuk Akdıkan - Sosyal Güvenlik Kurumu Sağlık Hizmetleri Daire Başkanı, SGK Uygulamaları ve Hasta Çocuk Hakları Av.Türkay Asma - Ankara Barosu Çocuk Hakları Merkezi Üyesi, Çocuk İhmali ve İstismarı Derneği Başkanı, Hasta Çocuk Haklarına Hukuksal Yaklaşım Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi 18 yaş altı çocukların yurttaşlık hakkını, politik, ekonomik, sosyal ve kültürel haklarını düzenleyen bir insan hakları anlaşmasıdır. Bu anlaşmayı Birleşmiş Milletler üyesi 2 ülke hariç (ABD ve Somali) 194 ülke onaylamıştır. Bu sözleşmedeki temel haklar arasında yaşamı sürdürme hakkı (yaşama, beslenme, sağlık), korunma hakkı (koruyacak aile, istismardan korunma, mahremiyetin korunması), gelişim hakkı (eğitim, dinlenme boş zaman etkinlikleri), katılım hakkı (kendini özgürce ifade etme, kendi inanış sistemini kurma, kendi yaşamıyla ilgili şeyleri bilme, kendi kültürüne ve cemiyetine katılım) bulunmaktadır. Çağımız anayasalarında ve bu anayasalardaki hak ve sorumlulukları vurgulayan insan haklarına ilişkin sözleşmelerde artık hak kavramı eşitlik temelinde uygulanmamaktadır. Zayıftan kuvvetliye doğru zayıfın lehine haklar zinciri oluşturulmaktadır. Doğal olarak bu zincirde hasta ve engelli çocuklar birinci sırada yer almaktadır. Kasım 2002 de Roma da imzalanan Avrupa Statüsü Temel Dokümanı nın (Ana Sözleşme) hasta hakları için öngördüğü temel ilkeler şunlardır: Koruyucu tedbirler alınması, sağlık hizmetlerinden yararlanma, bilgilendirilme ve onaylama, özgür seçim yapabilme, özele saygı ve gizlilik gösterilmesi, hastaların vaktine saygı gösterilmesi, kalite standartlarının sağlanması, güvenlik, yenilik (tedavi ve korumada), gereksiz acı çektirmeme, kişisel tedavi, şikayet ve tazminat hakkı. Dünya Hekimler Birliği Hasta Hakları Bildirgesi nde aşağıdakiler vurgulanmaktadır: Hasta çocuklara ve yasal yeterliliği olmayan hastalara ilişkin kararların alımında yasal temsilcinin onamı alınacağı, ancak çocuk hastanın kapasitesinin izin verdiği en geniş oranda karar alma sürecine dahil edilmesi gerektiği, çocuğun onam için yasal yeterliliğinin olmaması halinde de makul kararlar verebilme halinin değerlendirilmesi gerektiği belirtilmektedir. Bu durumda hastanın verdiği kararlara saygı gösterilmesi ve hastanın yasal temsilcisine bilgi verilmesine izin vermeme hakkının olması kabul edilmektedir. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi : 18 (1)

2 Hastanın yasal temsilcisinin ya da hasta tarafından yetkilendirilecek kişinin hastanın çıkarı açısından en uygun girişimi engellemesi durumunda hekimin bu kararı ilgili yasal mercilerde ve öteki kurumlarda sorgulamaya açma hakkı, acil durumda hekimin hastanın çıkarı açısından en uygun olana göre davranma hakkı yer almaktadır. Bilgilendirilme hakkı, hastanın sağlık durumu hakkında tıbbi gerçekler dahil tam bilgilendirilmesini ve kendisi hakkındaki tüm tıbbi kayıtlara ulaşmasını içermektedir. Bilgi hastanın kültürüne uygun olarak ve hastanın anlayabileceği şekilde verilmelidir. Hastanın açık şekilde bilgilendirilmeme istemi varsa, bilginin hastanın yaşam ve sağlığı üzerinde ciddi zararlara neden olacağına inanılıyorsa bilgilendirme yapılmayabilir. Hastanın kendisinin dışındaki bir kişinin bu bilgileri edinmesini isteme hakkı da bulunmaktadır. Hastanın tıbbi durumu, tanısı, tedavisi, kişiye özel tüm bilgileri ölümünden sonra da gizli tutulmalıdır. Hastanın ailesinin ve yakınlarının kendileri ile ilgili sağlık riskleri açısından bu bilgilere erişim hakkına sahip olduğu durumlarda, hastanın açık onamı varsa ve yasada açıkça durumun açıklanmasına yönelik hüküm bulunması durumunda gizlilik olmayabilir. Kişinin kişisel sağlığı ve var olan sağlık hizmetleri hakkında bilgilendirilmiş olma ve seçim yapmasına yardımcı olacak sağlık eğitimi alma hakkı vardır. Eğitim, sağlıklı yaşam biçimleri, hastalıklardan korunma, erken tanı ve kişinin sağlığı üzerindeki sorumluluğu konularını içermelidir. Sağlık hizmetinin ve eğitim sürecinin her aşamasında hastanın kültürüne ve değerlerine, onuruna ve özel yaşam hakkına saygı gösterilmeli, hastanın en son bilgilerin olanak verdiği ölçüde acısının dindirilmesi hakkına özen gösterilmelidir. Avrupa Statüsü Temel Dokümanı ve Dünya Hekimler Birliği Hasta Hakları Bildirgesi ne paralel olarak tarihinde hasta hakları yönetmeliği yayımlanmıştır. Yönetmelik sağlık hizmeti verilen resmi-özel bütün kurum ve kuruluşları, bunların dışında hizmete katılan her kademedeki ve ünvandaki ilgilileri ve hizmetten faydalanma hakkına sahip bütün bireyleri kapsamaktadır ve genel olarak yukarıda söz edilen sözleşmelerdeki hasta haklarını içermektedir. Bu yönetmeliğe dayanılarak tarihinde hasta hakları uygulama yönergesi hazırlanmıştır. Ancak bu yönergenin sadece Sağlık Bakanlığı na bağlı sağlık kurum ve kuruluşlarını kapsayacağı belirtilmiştir. Yönerge hasta haklarının uygulanmasına yönelik birimleri oluşturmuştur. Buna göre Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü nde hasta hakları şubesi kurulmuştur. Burada hasta haklarının uygulanması, planlanması, değerlendirilmesi ve denetlenmesi sağlanacaktır. Hastanelere bağlı hasta hakları birimi oluşturulacaktır. Bu birim hastanede hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla başvuruları kabul eden, acil sorunlara çözüm sağlayan, bir üst birimi bilgilendiren, sağlık çalışanlarının ve hastaların hasta hakları ile ilgili eğitimlerinden sorumlu birimdir. Hasta Hakları İl Koordinatörlüğü hasta hakları biriminden gelen raporları değerlendirip uygulama geliştirilmesine yönelik önerilerde bulunacaktır. Hasta hakları iletişim birimleri hasta hakları birimlerinin kurulamadığı sağlık kurum ve kuruluşlarında oluşturulan birimlerdir. Ayakta teşhis ve tedavi yapan sağlık kuruluşlarını, sağlık evi, sağlık ocağı, ana çocuk sağlığı ve 112 acil hizmetler birimi gibi kamu kurum ve kuruluşlarını içermektedir. Yönergede kusurlu bulunan ve idareye bildirilen sağlık çalışanı hakkında yasal işlem yapılacağı, idarecinin gerekli işlemleri yapmaması veya gecikmesinden doğacak adli ve idari sonuçlardan sorumlu tutulacağı, bu işlemlerin en geç 30 gün içinde başlatılması gerektiği, hasta ve yakınlarının başvurularını almayan ya da işleme koymayan ilgililer hakkında yasal işlem yapılacağı belirtilmektedir. Yönerge bu birimlerde sağlık alanında çalışmalar yapan sivil toplum kuruluşlarının temsilcilerinin bulunmasını da öngörmektedir. 74

3 Anayasamızda çocuk hakları açısından tarihli halk oylamasıyla kabul edilen bazı değişiklikler yapılmıştır. Buna göre çocuklar ve özürlüler için pozitif ayrımcılık yapılabileceği, bu kesimler için alınan tedbirlerde eşitlik ilkesinin ihlal edildiğinin ileri sürülemeyeceği belirtilmektedir. Her çocuğun korunma, bakımdan yararlanma, ihmal ve istismardan korunma hakkı olduğu kabul edilmiştir. Oyun ve eğitim de hasta çocuklar için hak olarak kabul etmemiz gereken durumlardır. Uzun süre yataklı tedavi görmesi gereken çocukların sağlık koşullarının uygun olduğu bir ortamda ve bir sağlık çalışanının gözetimi altında oyun oynaması ve tedavi dışındaki zamanlarını değerlendirecek sosyal etkinliklerden yararlanması sağlanmalıdır. Çocuğun temel eğitim hakkı göz ardı edilmemeli, çocuğun bulunduğu yerde eğitim görebilmesi sağlanmalıdır. Gerek uluslararası sözleşme ve bildirgelerde, gerekse anayasa ve ulusal yasalarımızda yer alan hakların hastaların görebileceği yerlere asılması, hastalara ve ailelerine bu konuda görevli sağlık personelinin gerekli açıklama yaparak bilgi vermesi gerekmektedir. En az 100 yataklı hastanelerde hak arama biriminin kurulması, burada hastanın iletişimini sağlayacak telefon, faks, internet bağlantısının bulunması ve şikayet mercilerinin telefon ve faks numaraları ile mail adreslerinin asılı bulunması gereklidir. Hasta haklarına ilişkin yasalar oldukça detaylı düzenlenmiş olmasına karşın hasta haklarının uygulanmasını veya toplumun hekimlere güvenini sağlamaya yeterli değildir. Yasalara göre verilen bir karar her zaman etik ilkelerle uyumlu olmayabilir. Bu nedenle etik ilkelerin içselleştirilmesi önemlidir. Bazen çatışabilen ve yarışabilen ilke ve değerlerin birkaçı aynı anda işlediğinde ortaya etik ikilemler çıkabilir. Örneğin; hekimin çocuğu ihmal ve istismardan koruma görevi ile ebeveynlerinin kendi çocuklarının tedavisini reddetme hakkı gibi. Burada en az zedeleyen ve en çok koruyan koşullar etik açıdan doğru kabul edilmektedir. Hasta hekim ilişkisi eskiden hekimi üstün gören Hekimler dürüsttür ve en iyi eğitimi aldıktan sonra deneyim kazanarak hastanın çıkarına öncelik veren davranışlar geliştirirler yerine günümüzde karşılıklı ilişkiye ve bilgilendirmeye dayalı olmuştur. Hastaların tedavi hakkı, tedaviyi reddetme hakkı, bilgilendirilmiş olur, hasta bilgilerinin gizliliği gibi hasta hakları günümüzde ön plandadır. Bu bağlamda günümüzde hekimlerin cinsel ve cinsel olmayan sınır ihlalleri, gizlilik ve sır saklamanın ihlali, bilgilendirilmiş olur ile ilgili sorunlar (istem dışı uygulamalar ) gibi olumsuz mesleki uygulamaları tartışılmaktadır. Hasta Çocuk Haklarına İlişkin Sorunlar ve Çözüm Yolları a)- Hukuk Alanındaki Sorunlar ve Çözüm Yolları Çocuklarla ilişkili hukuksal süreçlerde her zaman çocuğun üstün yararı göz önünde bulundurulmalı, çocuğun üstün yararını gözeten kararların siyasi baskı altında kalmadan alınabilmesi sağlanmalıdır. Çocuk haklarının kullanılmasının önündeki hukuki ve fiili engelleri ve bu engellerin sonuçlarını değerlendiren akademik çalışmalar yapılmalıdır. Hasta çocuk haklarının ihlaline ilişkin yakınmaların başvurulan birimler tarafından dikkate alınması ve çözümlenmeye çalışılması gereklidir. Bu konuda başvuruların kolaylaştırılması için telefon, elektronik ortam gibi başvuru mekanizmaları devreye sokulmalı, başvuru sahibine geri dönüş mekanizması da kolaylaştırılmalıdır. Aile içi bir ihmal ya da istismar söz konusu ise yani bir anne çocuğunu bilinçsiz bir şekilde dövüyorsa, sebepsiz yere azarlıyorsa, hırpalıyorsa, aileye danışmanlık tedbiri uygulanmasına karar verilmektedir; ya da Koruma Kanunu nun 7 nci maddesi gereğince, çocuğa kötü davrandığı için çocuk koruma altına alınarak yuvaya yerleştirilmesi söz konusu olabilmektedir. Aile içi şiddette veya dışarıdan gelecek tehlikelere karşı da bütün çocukların korunmaları çocuk koruma kanunuyla düzenlenmesine karşın bu tedbirlerin alınmasını arttırmak, tedbirlerin uygulayıcıla- 75

4 rını eğitmek ve uygulamaların takipçisi olmak gerekmektedir. Özellikle aile içinde olmak üzere cinsel istismara uğrayıp sonradan bu durumu çeşitli nedenlerle reddeden çocukların daha nesnel bir ortamda değerlendirilmelerini sağlamak için tedbir alınması amacıyla aile mahkemelerine ya da çocuk mahkemelerine başvurulabilir. Bu bilgiyi alan hekim çocuğun baskı altında ifade değişikliğinde bulunduğunu ayrıntılı raporuna belirterek bu mahkemelere başvurabilir. Çocuk ve aile mahkemesi olmayan kentlerde, kasabalarda asliye hukuk mahkemeleri aynı görevi yapabilmektedir. İhmal ve istismara uğrayan çocuk ve gençlerin uygun şekilde değerlendirilecekleri ve izlenebilecekleri çocuk ve ergen psikiyatrisi yataklı servislerinin arttırılmasına gereksinim vardır. Hekimler ve diğer sağlık çalışanları çocuk ihmali ve istismarı olgularında kendilerini hızlı bir şekilde adli bildirim yapma zorunluluğunda hissetmekte, bu durum yeterince iyi bir değerlendirme yapma ve olguyu bütüncül bir şekilde ele alma konularında güçlüklere neden olmaktadır. Hekimler tarafından çocuk ve ergen ihmali ve istismarına yönelik adli bildirim yapılmadan önce çocuk, ergen ve ailesinin yeterince değerlendirilmiş ve izlenmiş olması gerekmektedir. Bu çocuk ve ergenlerin iyi ele alınmalarını, değerlendirilmelerini ve izlenmelerini sağlayacak ve sağlık çalışanını bu değerlendirmeleri yapmadan hemen zorunlu bildirim sorumluluğunda bırakmayacak politikalar geliştirilmelidir. Eğer sağlık sorunu olan bir çocuğun ailesi çocuğunu tedavi ettiremeyecek ise tedavi ettirilmesi için mahkemeye başvurabilir ya da aile tarafından herhangi bir başvuru olmadığı durumda, mahkemeye bir şekilde bu bilgi iletilirse, bu çocuk hakkında zorunlu tedavi kararı verilerek o sağlık sorununun çözümlenmesi gerekebilir. Bu bağlamda, anne-baba çocuğunu tedavi ettirmek istemiyorsa, ilgililerin veya herhangi bir kimsenin bununla ilgili tıbbi dosyayı hazırlayıp Çocuk Mahkemesi hâkimine müracaatı hâlinde, annebabanın elinden velayet yetkisi alınır ve aile, çocuğun kuruma yerleştirilme riskiyle karşı karşıya kalabilir. Şiddet gören çocuğun tedavi hakkı da, Çocuk Koruma Kanunu nda 4320 Sayılı yasada hükümlerle düzenlenmiştir. Şiddet gören biri ya da çocuğunun sağlığının bozulduğunu söyleyen bir ebeveyn bir dilekçeyle mahkemelere başvurmalıdır. Böyle durumlarda hâkim sağlık tedbiri kararı alabilmekte, çocuğu ya da şiddet gören kişiyi hastaneye gönderebilmekte ve tedavisini sağlatabilmektedir. b)- Eğitim Alanındaki Sorunlar ve Çözüm Yolları Eğitim hakkını alamayan ve alamadığı bilinen çocuklar için herhangi birisinin başvurusuna gerek olmadan cumhuriyet savcıları durumu ele almalı ve çocukların haklarını savunmalıdır. Hasta çocukların eğitim ve sosyal haklarına ilişkin okul ya da sosyal hizmetlerle yapılan işbirliği çalışmalarında önerilerin sözel olarak değil yazılı olarak yapılması sorunun daha iyi ele alınmasını sağlayacaktır. Hasta çocukların eğitim hakları çok önemli bir konudur ve aslında bu konu yasal olarak düzenlenmiştir. Ancak uygulamada çok büyük sorunlar yaşanmaktadır yılında yürürlüğe giren 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu nun 5 inci maddesinde, korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili olarak eğitim, danışmanlık, sağlık, barınma, bakım gibi tedbirlerden söz edilmiştir. Zorunlu eğitim çağı 14 yaşa kadardır. 14 yaşında bir genç çocuk eğer okula gitmiyorsa mutlaka okula yönlendirilmesi gerekmektedir. Çocuğunu okula göndermeyen ailenin bu iradesi çocuk mahkemelerine iletilmelidir. Mahkeme tarafından çocuğun okula gönderilme kararını Milli Eğitim Bakanlığı uygulamaya sokmalıdır. Uzun süre hastanede yatan çocuklar için ise Milli Eğitim Bakanlığı yla protokoller düzenlenmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı son beş yıldır e-devlet denilen kayıt sistemine geçmiştir. Eğer çocuk okul çağına gelmişse, oturduğu bölgedeki yaş konumuna göre, nüfus bilgisine göre her çocuk, aile getirse de getirmese de otomatik olarak o okula yerleştirilmektedir. Okul müdürünün o kaydı 76

5 izlemesi ve o çocuğun okula gelip gelmediğini kontrol etmesi, gelmiyorsa ihbarları yapması gerekmektedir. Ancak ülkemizde bu sistem çok işlememektedir. Okul idarecilerinin bu konuda eğitilmesi gerekmektedir ve denetleyici olmaları sağlanmalıdır. Türkiye de okul sosyal hizmetinin hâlâ kurulamamış olması, okullarda bu uygulamadaki zorlukların en önemli nedenidir. Aslında yasalarda, eğitim tedbirinin uygulanması konusunda Milli Eğitim Bakanlığı na yetki verilmektedir. Bu yetki Milli Eğitim Bakanlığı na verilirken, kimin sorumluluk alıp bu yetkiyi sürdüreceği net olarak belirtilmemiştir. Okuldaki rehber öğretmenler de, bu tedbiri nasıl uygulayabilecekleri veya nasıl takip edebilecekleri, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu yla nasıl bir irtibat içinde olacaklarını ya da hastanedeki hasta çocuğun durumunun takibi konusunda nasıl iş birliği yapılacağı konusunda yeterince bilgilendirilmemektedir. Okul sosyal hizmetlerinin kurulması, bunun yapılanma süreci gerçekleşene kadar okuldaki rehber öğretmenlerinin eğitim tedbirinin uygulanmasına yardımcı olmaları sağlanmalı, hasta çocuğun eğitim durumunun takibi konusunda rehber öğretmenler eğitilmelidir. Hasta çocuğun eğitim hakkıyla ilgili üçlü kararname bulunmaktadır. Eğer çocuk zihinsel özürlüyse, hastalığı varsa, yani sağlıklı bir çocukla aynı eğitimi almasında sorunlar yaşanıyorsa; kaynaştırma eğitimi alması, özel eğitim sınıflarında okuması ya da çocuk okula gidemeyecek kadar rahatsızsa eve öğretmen gönderilmesi şeklinde bir kararname düzenlenmiştir. Bu kararnamenin uygulanması konusunda okul yönetimi, sınıf öğretmenleri ve rehber öğretmenlerin bilgilendirilmesi, işleyişle ilgili eğitilmesi ve bu sürecin denetlenmesi gerekmektedir. Hastanede tedavi aldıkları süre boyunca hasta çocukların oyun ve eğitim giderlerinin hastanelerin kendi mali kaynaklarından karşılanabilmesini sağlayan düzenlemeler yapılmalıdır. Sivil toplum örgütleri, dernekler, gönüllü kişiler hasta çocukların gereksinimlerine yönelik mali kaynak yaratılmasında daha aktif çalışabilir. c)- Sağlık Hizmetleri Alanındaki Sorunlar ve Çözüm Yolları Hasta çocukların sağlık hizmetlerine ulaşabilmelerinin önünde çok ciddi engeller bulunmaktadır. Sağlık hizmetine kolay ulaşabilme en temel haklardan biridir. Çocuk gelişimi ve diğer ilgili meslek alanlarındaki kişilerin hasta çocuklara hastane içindeki işleyişi anlatma, yapılacak işlemler hakkında bilgi verme, çocukları ameliyata hazırlama, kaygı belirtileri gibi sorunlarda oyun ile durumu ele alma gibi konuları içeren yüksek lisans, doktora programları alabilmeleri sağlanabilir ve hastanelerde yatan çocukların bu yöndeki gereksinimlerine yönelik uygulamaya geçilebilir. Hasta çocuklara hastane ortamında ve hastane dışında gerekli olabilecek araç-gereç ve tıbbi malzemenin sağlık uygulama tebliği aracılığıyla devlet tarafından karşılanmasında malzemenin maddi bedelinin göz önünde bulundurulmaması gereklidir. Uzun süre hastanede tedavi almak zorunda kalan çocukların anne babalarına kalacak yer ve dinlenme evleri sağlanması, yol masraflarının karşılanması, anne babaların çalıştıkları kurumdan yasal olarak izin alabilmeleri gibi somut sosyal destek işlevi görecek, çocuğun tedavisine, hastalığın gidişine ve aile ilişkilerine olumlu yönde yansıyabilecek düzenlemelerin yapılması gereklidir. d)- Hasta Çocuk Haklarının Uygulanışı Alanındaki Sorunlar ve Çözüm Yolları Çocuk haklarına ilişkin olarak da Avrupa Birliği ne giriş koşulu gibi gösterilen birtakım yasal düzenlemeler yapılmış olsa bile, bu yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesiyle ilgili gerekli altyapılar ve düzenlemeler büyük oranda eksiktir. Çocuk haklarının uygulanışına yönelik bireysel çabalardan çok ulusal politikalar, projeler, programlar geliştirilmelidir. Hasta hekim ilişkisinde bireysel temelde yaşanan zorlukların 77

6 büyük bir kısmı bu alanda geliştirilecek politikalarla çözümlenebilir. Hasta çocukların daha bütüncül bir şekilde ele alınabilmesi için sağlık sisteminin sosyal hizmet ve sosyal koruma sistemiyle, eğitim sisteminin sağlık sistemiyle ilişkilendirilmesi gibi yasal düzenlemelere ve politikalara gereksinim bulunmaktadır. Okul müdürü, öğretmen, okuldaki psikolojik danışmanlık ve rehberlik uzmanı, sosyal hizmet uzmanı, çocuk gelişimi ve eğitimcisi gibi çocuklarla çalışan meslek gruplarının çocuk haklarına ilişkin daha bilinçli olmalarını sağlamak amacıyla aldıkları lisans eğitimi içinde ders olarak çocuk haklarının yer alması sağlanabilir. İlköğretim döneminde çocukların kendi haklarına ilişkin bilgi almaları ve eğitilmeleri sağlanmalıdır. Ayrıca çocuklar büyüklerin çocukların haklarına saygı gösterdikleri bir ortamda büyümeleriyle kendi haklarını öğreneceklerdir. Hasta çocukların haklarını savunan meslek ya da sivil toplum örgütlerinin arttırılması ve bu örgütlerin aktif bir şekilde çalışması gereklidir. Ruhsal hastalıklarla ilgili ana-baba eğitim ve dayanışma derneklerinin ya da hastalığa özgü derneklerin kurulmasını da teşvik etmemiz gereklidir. Engelli çocukların kurum bakımına alınmaları engellenmeli, engelli çocukların kendilerini daha güvende ve korunaklı hissedebileceği ortamlara yönlendirilmeleri sağlanmalıdır. Engelli çocuklara verilen evde bakım hizmetlerine ilişkin uzun dönemli bakım modellerinin geliştirilmesi, bu modellerin rehabilitasyon hizmetleri ve anne baba eğitimini de içermesi gerekmektedir. Çocuk, hangi yaşta olursa olsun, yapılacak tedaviye ilişkin hekimler tarafından gelişimine uygun olarak bilgilendirilmesi gerekmektedir. Okul öncesi dönemde, onay almaktan çok bilgilendirme yapıp çocuğun tedavi girişimini yapmak gerekmektedir. 16 yaşın altında olan bireylerde ise mutlaka yapılacak işlemle ilgili aile bilgilendirilmeli ve onayı alınmalıdır. Yapılacak uygulamayla ilgili aile ile çocuk arasında bir ikileme düşüldüğü durumda, doktor açısından, çocuğun yüksek yararı sağlanacak şekilde karar alınması gerekmektedir ve bu koşulda eğer çocuğun verdiği karar çocuğun yararına ise ve o doğrultuda hareket edilmesi gerekiyorsa, bu noktada otomatik olarak adli mercilere başvurulmalıdır. Hasta ve engelli çocuklar toplumda çeşitli şekillerde damgalanabilmekte ve ayrımcılığa uğrayabilmektedir. Ancak hasta çocukları damgalamamak, etiketlendirmemek ve ayrımcılığa maruz bırakmamak için durumu doğru tanımlamak, damgalama kavramını nesnel bir şekilde bilmek, bu konuda kavram kargaşası yaşamamak gereklidir. Nasıl bir durumla karşı karşıyayız ve hangi çocuklar hangi koşullarda nasıl bir damgalanma riskiyle karşı karşıya kalıyor bilinmelidir. Bu soruları ele alan araştırmaların yapılması ve hasta çocukların damgalanması konusunda çocuklarla, ergenlerle ve ailelerle uğraşan erişkinlerin tanımları doğru getirmelerini ve doğru adlandırmalarını sağlayacak ortamların oluşturulması gereklidir. Hasta, bakıma gereksinimi olan ya da engelli çocuk ve erişkinlerin yaşam alanları içinde var olmalarını kolaylaştıran ve böylece bu kişilerin farklılıklarını ortadan kaldırarak damgalanmalarını da engelleyen hizmetlere ve düzenlemelere gereksinim bulunmaktadır. Hasta hakları, çocuk dostu hastaneler ve konu ile ilgili diğer alanlardaki olumlu örnekler pekiştirilmeye çalışılmalı ve gerekirse bu konuda medya ile işbirliği yapılmalıdır. e)- Koruyucu Önlemler Hasta çocuk hakları açısından koruyucu önlemler ve uygulamadaki zorlukların aşılmasında sağlık ekibi eğitilmelidir. Bazı üniversitelerde (Ankara Üniversitesi, Gazi Üniversitesi gibi) mezuniyet öncesi eğitim içinde çocuk hakları dersi verilmektedir. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi nde sosyal pediatri doktora programı içinde çocuk haklarının tartışıldığı, hayata nasıl geçirileceğiyle ilgili bir eğitim verilmektedir. Aynı zamanda Uluslararası Çocuk Merkezi Ço- 78

7 cuk Hakları Bölümü (ICC) hasta çocuk hakları ile ilgili eğitimi sağlık personeli adına yapmaktadır. Bu eğitimlerin sağlık çalışanları arasında yaygınlaştırılması gerekmektedir. Çocukların ihmal ve istismarını önlemeye yönelik kurulan Çocuk Koruma Merkezleri nin yaygınlaştırılması ve fiziksel koşullarının, ekibin eğitiminin ve uygulamalarla ilgili standardizasyonun sağlanması gerekmektedir. Bu kurumların işlevleri, nasıl çalıştıkları ve bu kurumlara nasıl ulaşılabilineceğine ilişkin bilgilerin yaygınlaştırılması gerekmektedir. Ülkemizde birçok üniversitede ve devlet hastanelerinde Çocuk İstismarı ve İhmali Çalışma grupları ve merkezleri bulunmaktadır. Çocukların ağır ve tehlikeli koşullarda, sokakta çalıştırılması ağır hastalıkların da habercisi olduğundan çocuklar bu koşullarda çalıştırılmamalıdır. Çıraklık yapan çocukların çalıştığı ortamlar sağlıklarıyla ilgili ciddi düzeyde tehlikeler barındırmaktadır. Ayrıca bu çocuklar sağlık hizmetinden okulları aracılığıyla yararlanabildiğinden bu hizmete ulaşımları güç olmaktadır. Çoğu yıllık izin hakkını kullanamamaktadır. Çıraklık yapan çocukların çalıştığı ortamlar sağlık açısından tehdit yaratan tehlikelerden arındırılmalı, bu çocukların sağlık hizmetine ulaşımları kolaylaştırılmalıdır. Çocukların ruh sağlığının bozulmamasına ya da bozulmasını önleyecek tedbirlerin alınmasına yönelik olarak, eğitim sisteminde ya da çocukların bulunduğu diğer ortamlarda onların ruh sağlığını olumsuz etkileyen risk faktörlerinin belirlenmesini amaçlayan çalışmalar yapılmalıdır. Çocukların hastalıktan korunabilmesini ya da risk altındaki çocuklarda bu risklerin azaltılmasını hedefleyen koruyucu ve önleyici hizmetler önemsenmeli ve önleyici hizmetlere yönelik çaba ve girişimler örgütlenmelidir. Bu hizmet modeli aile, okul ve mahallede uygulanabilir olmalı ve kamu kaynakları kullanılarak sağlanmalıdır. Ülke çapında çocukların gelişimini destekleyen programların geliştirilmesi, bu programların uygulanışında hem anne-babaların hem de çocukların gereksinimlerinin izlenerek duruma özgü çözüm yolları aranması sağlanmalıdır. 79