İLK DÖNEM KELAM KAYNAKLARINDA EHL-İ KİTAP ANLAYIŞI

Transkript

1 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI İLK DÖNEM KELAM KAYNAKLARINDA EHL-İ KİTAP ANLAYIŞI Yüksek Lisans Tezi Hamit ALBAYRAK İstanbul,2006

2 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI İLK DÖNEM KELAM KAYNAKLARINDA EHL-İ KİTAP ANLAYIŞI Yüksek Lisans Tezi Hamit ALBAYRAK Danışman: Doç. Dr. Adil BEBEK İstanbul,200 2

3 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... 5 GİRİŞ...6 I. EHL-İ KİTAP KAVRAMI... 8 II. HİCRİ 4. YÜZYILA KADAR EHL-İ KİTAPLA İLİŞKİLER...12 BİRİNCİ BÖLÜM...17 CAHIZ A GÖRE EHL-İ KİTAP...17 I. CAHIZ IN HAYATI VE YAŞADIĞI ORTAM...18 A. Hayatı...18 B. Yaşadığı Ortam...19 II. CAHIZ A GÖRE EHL-İ KİTAP...20 A. Cahız ın Özelde Hıristiyanlara Genelde Diğer Din Mensuplarına Yaklaşımı...20 B. Cahız a Göre Hıristiyanların Müslümanlara Yönelik Eleştirileri...21 C. Hıristiyanların Müslümanlara Diğer Din Mensuplarından Daha Yakın Olduğu Düşüncesinin Tahlili...23 D. Cahız ın Hıristiyanlara yönelik eleştirileri Hıristiyan İtikadındaki Muğlâklık İncillerin Güvenilir Olmayışı...27 E. Hz. İsa nın Allah ın Oğlu Olduğuna Dair İddialar ve Bunlara Yapılan İtirazlar...28 F.Hz. İsa nın Tanrı Olduğuna Dair İddialar ve Bunlara Yapılan İtirazlar Babasız Doğması Oğul Olarak İsimlendirilmesi Allah tan Bir Ruh Olması...31 G. Yahudilerin Ulûhiyyet Anlayışına Reddiye...32 İKİNCİ BÖLÜM MÂTÜRÎDÎ YE GÖRE EHL-İ KİTAP...35 I. MÂTÜRÎDÎ NİN HAYATI VE YAŞADIĞI ORTAM...36 A. Hayatı...36 B. Yaşadığı Ortam...37 II. MÂTÜRÎDÎ YE GÖRE EHL-İ KİTAP...38 A.Ehl-i Kitab ın Ulûhiyet Anlayışı Mâtürîdî ye Göre Yahudilikte Ulûhiyet Mâtürîdî ye Göre Hıristiyanlıkta Uluhiyyet...38 B. Ehl-i Kitabın Hz. Peygamber in Nübüvvetine Yaklaşımının Eleştirisi...39 C. Mâtürîdî ye Göre Yahudilerin Tevrat ı Tahrifi ve Hz. Peygamber in Nübüvvetini İnkâr Etmeleri...41 D. Hıristiyanlıktaki Mesih İsa Tasavvuru Hz. İsa daki Tanrısal Özelliğin Kaynağı ve Niteliği Mucizelerin Mesihliğe Delaleti Oğul İfadesinin Sübut ve Delalet Açısından Değerlendirilmesi Hz. İsa nın Yaşamı ve Elçilik Vazifesi Tanrıya Oğul İsnadında Bulunmak...48 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BÂKILLÂNÎ YE GÖRE EHL-İ KİTAP...52 I. BÂKILLÂNÎ NİN HAYATI VE YAŞADIĞI ORTAM...53 A. Hayatı...53 B. Yaşadığı Ortam...54 II. BÂKILLÂNÎ YE GÖRE EHL-İ KİTAP...55 A. Tanrının Cevher Oluşu...55 B. Teslis Teslis Kavramı (Ekanim-i Selase) Birleştirici Cevher Anlayışı...57 C. İttihad Anlayışı

4 1. İttihad Kavramı İttihadın Fiil Olması İttihadın Gerçekleşme Şekli İttihad ın Hz. İsa ya Has Kılınması...62 D. Nesih Anlayışı Yahudilikte Nesih Anlayışı Neshin İmkânsızlığının Naklî Delilleri Neshin İmkânsızlığının Aklî Delilleri...73 SONUÇ...75 KAYNAKÇA

5 KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m.: Adı geçen makale. a.s. : Aleyhisselâm. b. : Bin veya ibn. bk. : Bakınız. c. : Cilt DIA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Hz. : Hazreti. İA. : İslam Ansiklopedisi. nşr. : Neşreden. ö. : Ölüm. r.a. : Radıyallahu anh. s. : Sayfa. sy. : Sayı. thk. : Tahkik eden. trc. : Tercüme eden. ts. : Tarihsiz. vb. : Ve benzeri. vd. : Ve devamı. 5

6 GİRİŞ 6

7 Bu çalışmanın konusu, adından da anlaşılacağı üzere ilk dönem kelam âlimlerinin, Ehl-i Kitap olarak isimlendirilen Yahudi ve Hıristiyanların inançları ve yaşantıları konusunda kaleme aldıkları ve günümüze ulaşan eserlerinin ışığında, o dönemin Ehl-i Kitap anlayışını ortaya koymaktır. Çalışmamıza kaynak teşkil eden ve ilk dönem mütekellimleri tarafından kaleme alınan kelam eserlerine baktığımızda, Ehl-i Kitap la alakalı olan bölümlerin, o dönemin Ehl-i Kitap anlayışını bir tanımlama türünde yansıtmaktan öte, Ehl-i Kitab a reddiye niteliği taşıdığını görmekteyiz. Bu sebeple tezimizin adını her ne kadar İlk Dönem Kelam Kaynaklarında Ehl-i Kitap Anlayışı olarak belirlediysek de, tezimizin konusu kaynakların da özelliğine uygun olarak bu dönemde Ehl-i Kitab a yapılan eleştiriler/reddiyeler mahiyetinde olacaktır. Yine tezimizin adından hareketle tezimizin konusunu teşkil edecek olan ilk dönem kelamı; ilk dönem olarak adlandırılan dönemin yaklaşık dört yüzyıl gibi uzun ve kaleme alınan eserler açısından verimli geçen bir dönem olması münasebetiyle çok geniş bir dönemi ve eserler bütününü kapsamaktadır. Bu durum ise yüksek lisans tezi olan çalışmamızın sınırlarını zorlar bir mahiyettedir. Bu sebeple çalışmamızın kapsamını sınırlandırmak, bizleri hazırlayacağımız tezden daha verimli sonuçlar elde edeceğimiz düşüncesine sevk etmiştir. Bilindiği üzere ilk dönemde yaşayan ana kelam ekolleri Mu tezile, Matiridiyye ve Eş ariyye ekolleridir. Bu ekollerin Ehl-i Kitap la alakalı olan düşüncelerinin sunulması, bu dönemin bu konudaki genel yaklaşımını ortaya koyacağını düşündük. Bu sebeple tezimizi konu hakkında eser vermiş ve aynı zamanda ekolünün önde gelen şahıslarından olmak üzere her ekolden bir âlimin görüşlerine başvurarak oluşturduk. Bu bağlamda, Mu tezile ekolunden, Ehl-i Kitap la alakalı olarak ilk eser sahibi olan Cahız ı ve günümüze ulaşan en eski eser olması münasebetiyle Cahız ın el-muhtar fi r-redd ale n-nasara adlı eserini; Matüridiyye ekolünden, en önemli temsilcisi olan İmam Mâtürîdî ve Kitabü t-tevhid adlı eserini; Eş ariyye ekolünden de Ebu Bekir el-bâkıllânî ve bu alandaki kapsamlı eseri olan et-temhid adlı eserini çalışmamızın temel başvuru kaynakları olarak belirledik. 7

8 Çalışmamızın giriş bölümünde Ehl-i Kitab ın tanımı ve kapsamı ile hicri ilk dört yüzyılda Ehl-i Kitapla münasebetler konularını inceledik. Daha sonra tezimizi, eserlerine başvurduğumuz şahısların yaşadıkları dönemi göz önüne alarak, kronolojik sıraya göre üç bölüme ayırdık. Eserlerini incelediğimiz her üç alimin yaşadığı dönem, sosyal ortam, döneminin fikri hareketleri, konuya yaklaşım tarzı ve kullandığı yöntemin birbirinden kısmen farklı ve özgün nitelikler taşıması, tasnifin bu şekilde yapılmasının daha anlaşılır ve faydalı olacağı kanaatini bizde oluşturmuştur. Biz de tezimizi bu esaslar dairesinde oluşturmaya çalıştık I. EHL-İ KİTAP KAVRAMI Ehl-i Kitap (Ehlü l-kitâb) terimi ehl ve kitap kelimelerinin oluşturduğu bir tamlamadan ibarettir. Ehl sözcüğü sahip, malik bir yerde oturan, oranın halkı, karı kocadan her biri gibi anlamlara gelirken; 1 Kitap kelimesi yazmak, nikâh kıymak, dikmek, bağlamak, gerekli şeyi farz kılmak, yazılmış olan bir şey 2 gibi anlamlara gelir. Ehl-i Kitap terim olarak kullanıldığında ise; kendilerine, hak peygamberler vasıtasıyla semavi kitap verilmiş olan topluluklar 3 anlamında dini bir anlam kazanmaktadır. Ehl-i Kitap kavramını incelerken bizim için önem arz eden konuların başında bu terimin kimler için kullanıldığının tespiti gelmektedir. İslam fakihleri Ehl-i Kitap deyince kimlerin anlaşılması gerektiği konusunda farklı görüşlere sahiptirler. Hanefilere göre Ehl-i Kitap; İlahi bir dine inanan ve Allah tan kendilerine indirilmiş bir kitabı bulunan zümrelerdir. Bu sebeple Tevrat ve İncil e inananlar Ehl-i Kitap olduğu gibi, Hz. Şit ve Hz. İbrahim e indirilen sahifelere inananlar da bu terim kapsamına girmektedir. Şafi ve Hanbelîlere göre ise bu terim, sadece Yahudi ve Hıristiyanları ifade edip, diğer kitap mensuplarına şamil değildir. 4 Gerçekten genel kabule şayan olan bu son görüş olmuştur. 1 Muhammed Ali et-tahanevi, Keşşafu ıstılahati l-fünün (thk. Ali Duhruc), Beyrut,1996, I, İbn Manzur, Lisanü l-arab, Beyrut,ts. III, Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara,1998, Fatih Kesler, Kur an-ı Kerim de Yahudiler ve Hıristiyanlar, Ankara,2004, s

9 Hz. Peygamber döneminde, Ehl-i Kitap denilince genellikle Yahudiler ve Hıristiyanlar kastedilmişken sonraları bu kavramın kapsamına Sabiiler de dâhil edilmiştir. Ancak Kur an-ı Kerim de ismen zikredilmelerine rağmen, Sabiilik hakkında ayet ve hadislerde bilgi bulunmaması, bizi Ehl-i Kitap kavramının muhatapları olarak Yahudiler ve Hıristiyanları kabul etmeye sevk etmektedir. Ehl-i Kitap tabiri Kur an-ı Kerim de, hepsi de Mekke döneminin sonları ile Medine döneminde inen ayetlerde toplanmak üzere otuz bir yerde geçmektedir. 5 Kur an ın tertip sırasına göre bu ayetlerden ilkinin anlamı şu şekildedir; (Ey müminler!) Ehl-i Kitap tan kâfirler ve putperestler de Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Hâlbuki Allah rahmetini dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir 6. Ehl-i Kitap teriminden önce nazil olan ayetlerde yer alan ehlü z-zikr tabiri de Tevrat ve İncil hakkında doğru ve yeterli bilgisi olan Ehl-i Kitap âlimlerini ifade etmektedir. 7 Kur an da Ehl-i Kitap olarak sadece Yahudi ve Hıristiyanların muhatap alınması, bu iki din mensuplarının bazı eksiklik ve yanlışlıklarının yanında Allah, peygamber, âhiret ve kitap inançlarının bulunması, yani ilâhi kaynağa dayanmaları ve Kur an ın o dönem muhatapları tarafından söz konusu dinlerin bilinmesi sebebiyledir. Bu din mensupları Hicaz bölgesinde önemli bir etkiye sahip olarak Müslümanlarla iç içe yaşıyorlardı. Kur an-ı Kerim, muhtelif ayetlerinde İslam dışı din mensupları arasında Ehl-i Kitab a önemli bir yer vermekte, onların farklılık ve üstünlüklerini belirtmekte, ancak temel iman esasları, ayrıca Müslümanlarla olan ilişkilerindeki eksiklik ve yanlışlıklarını da vurgulamaktadır. 8 Ehl-i Kitap terkibinin geçtiği ayetlerde, onların arasında övgüye layık kişilerin bulunduğu gibi 9, kâfirlerin de bulunduğu 10, bu sonuncuların Allah ın ayetlerini inkâr 5 M. Fuad Abdülbaki, ehl Mucemu l müfehres li elfâzi l Kur ani l Kerim, Beyrut,1994, s el-bakara, 2/ en-nahl, 16/43, el-enbiya, 21/7. 8 Remzi Kaya, a.g.e., s Âl-i İmran, 3/75,113,115, el-bakara, 2/105; el-beyine, 98/1. 9

10 ettikleri 11, hakk ı bâtıla karıştırdıkları, emanete riayet etmedikleri, kendilerine verilen kutsal kitabı tahrip ettikleri, peygamberleri öldürdükleri 12, Müslümanları küfre döndürmek istedikleri 13, Tevrat ve İncil deki hükümleri hakkıyla uygulamadıkları 14, belirtilmektedir. Kur an Ehl-i Kitab ı Allah a kulluğa, O na ortak koşmamaya çağırmakta 15, Müslümanlara da onlarla mücadelede itidali tavsiye etmektedir 16. Kitap halkı ya da kitap sahibi olanlar anlamına gelen Ehl-i Kitap teriminden başka, kitap terimi bağlamında Kur an da, kendilerine kitaptan bir pay verilenler ve kendilerine kitap verilenler tarzı ifadeler de yer almaktadır. Kur an-ı Kerim de Ehl-i Kitap ifadesinin yer aldığı ayetler incelendiğinde, bunların Yahudi ve Hıristiyanları bazı ayetlerde yalnızca Yahudileri, bazılarında Hıristiyanları, bazılarında her ikisini birden- kastettiği açıkça anlaşılmaktadır. 17 İlgili ayetlerin hiçbirisinde Yahudilerin ve Hıristiyanların dışında başka dinsel grupların da bu kategoriye dâhil edildiğini gösteren herhangi bir ifadeye rastlanmamaktadır. En am suresi da Kur an ın vahyedilmesi amacıyla ilişkili olarak geçen Kitap, yalnız bizden önceki iki topluluğa indirildi, biz ise onların okumasından habersizdik, demeyesiniz ifadesinde söz konusu edilen iki topluluğun Yahudiler ve Hıristiyanlar olduğu açıktır. Bu ayette bir taraftan vahiy anlamındaki kitabın yalnızca Yahudilere ve Hıristiyanlara indirilmiş olmadığına, her topluluğa bir uyarıcı gönderilmiş 18 olduğu gerçeği çerçevesinde tüm insanlığın vahiyle muhatap olduğuna dikkat çekilmekte; diğer taraftan ise cahiliye dönemi Araplarının, kitap sahibi olma niteliğini yalnızca bir arada yaşadıkları iki topluluğa, Yahudilerle Hıristiyanlara hasrettiklerine atıfta bulunulmaktadır. Yine bu çerçevede sizden önce kitap verilenler ve kitaptan kendilerine bir pay verilenler ifadelerinin de ayetlerin siyak sibakı dikkate alındığında- genellikle Yahudileri, zaman 11 Âl-i İmran, 3/70,98,112; en-nisa, 1/155; el-haşr, 59/2. 12 Âl-i İmran, 3/71,75,78, el-bakara, 2/109; Al-i İmran, 3/69,72,99, el-maide, 5/ Âl-i İmran, 3/ el-ankebut, 29/ Şinasi Gündüz, Ehl-i Kitabın Kimliği Sorunu ve Ebu Hanife ile Çağdaşlarının kitab Terimi Merkezli Yaklaşımları, İslami Araştırmalar Dergisi, XV, sy.1-2, s en-nahl, 16/36. 10

11 zaman da hem Yahudi hem de Hıristiyanları konu edindiği gözden kaçmamaktadır. Ayrıca Ehl-i Kitap terimiyle ilgili olarak onların Hz. İbrahim hakkındaki tartışmalarının yersizliği bağlamında, gerek Tevrat ın gerekse İncil in Hz. İbrahim sonrası nazil olduğu ifade edilmekte ve Hz. İbrahim in ne Hıristiyan ne de Yahudi olduğuna dikkat çekilmektedir. 19 Bunların dışında, yukarıda geçtiği gibi diğer birçok ayette de Ehl-i Kitap terimi ya münferit olarak Yahudileri veya Hıristiyanları ya da her iki grubu birden muhatap almaktadır. 20 Kur an ın nazil olduğu dönemde Araplar, Yahudi ve Hıristiyanlarla birlikte Mecusiler, Sabiiler ve Haniflerin de bulunduğu bir coğrafyada yaşamalarına rağmen, yalnızca ilk iki din mensubunu kitap ehli olarak tanıyorlardı. Günümüz Dinler Tarihi araştırmaları da gösteriyor ki, gerek Mecusilerin gerekse Sabiilerin kutsal kitap ve dini gelenekleri en az onlar kadar köklü bir dini yapıya ve tarihi geçmişe sahiptir. Buna rağmen Arapların ve özellikle de Kur an ın, Ehl-i Kitap kavramını yalnızca bu iki din mensuplarına has, özel bir deyim olarak kullanması, Allah nezdindeki kutsal kitap ve risalet geleneğinin bunların tarihi geçmişleriyle bir bütünlük arz ettiğini göstermektedir. Zira Araplarla yakın ilişki içerisinde olan İranlı Mecusilerin ya da Sabiilerin dini geleneklerinin Kur an tarafından onaylanmaması ve hatta bunlara hiç atıfta bulunulmaması, bu görüşü desteklemektedir. 21 Ayrıca İslam ın iki temel kaynağı olan Kur an ve Sünnetteki sarih ifadeler de, bizlere bu konuda ışık tutmaktadır. Daha önce değindiğimiz ayet ve hadislerden anlaşılacağı üzere, gerek Kur an da gerekse Hz. Peygamber in sözlerinde, Yahudi ve Hıristiyanların dışındaki din mensuplarının hiçbir şekilde Ehl-i Kitap olarak nitelendirildiği görülmemektedir. İslam âlimleri arasında bu konudaki görüş ayrılığı kanaatimizce, diğer din mensuplarının, mesela Sabiilerin ve Mecusilerin, inanç ve ibadet esasları konusunda Yahudi ve Hıristiyanlara uyup uymadığı noktasından kaynaklanmaktadır. Bu tartışma da daha sonraki dönemlerde ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak Kur an ve Sünnet perspektifinde konuyu değerlendirdiğimizde, Ehl-i Kitap 19 Al-i İmran, 3/ Şinasi Gündüz, a.g.e., s Osman Güner, Resûlüllah ın Ehl-i Kitap la Münasebetleri, Ankara,1997, s

12 deyiminin, bazılarının sandığı gibi herhangi bir kutsal kitaba sahip bütün din mensuplarını değil, İslam ın peygamberlik geleneği içerisinde yer alan Hz. Musa ve Hz.İsa (a.s.) ın tabiileri durumundaki Yahudi ve Hıristiyanları ifade ettiği anlaşılmaktadır. 22 II. HİCRİ 4. YÜZYILA KADAR EHL-İ KİTAPLA İLİŞKİLER Ehl-i Kitab ın Arap yarımadasındaki varlığı İslamiyet in geldiği yıllar olan 610 yıllından çok daha öncesine dayanır. Hıristiyan ve Yahudi toplumunun varlığı, yarımadada bilinen bir gerçek olmakla beraber buraya hangi tarihte geldikleri konusu ihtilaflıdır. İslam ın ilk yıllarında yapılan tebliğ faaliyetlerinin gizli olması, dar bir çerçevede yürütülüyor olması ve muhatapların da bilindiği gibi putperest bir inanca sahip olmaları göz önüne alındığında Ehl-i Kitap la münasebetler sınırlıdır. Durum böyle olmakla beraber Hz. Muhammed (s.a.v.), İslam peygamberi sıfatıyla tebliğe başladığı zaman, ilk defa Mekke de bazı Hıristiyanlarla karşılaşmıştı. Hatta vahyin ilk günlerinde Hz. Hatice yi ve Hz. Muhammed i teselli eden Varaka b. Nevfel de İncil in el yazmalarına sahip olan bir Hıristiyandı. İslamiyetin beşiği olan Mekke de daha başlangıçtan itibaren Hz. Peygamber in Hıristiyanlarla münasebeti, dostane hudutlar içinde başlamıştı. Henüz risaletten üç yıl gibi kısa bir zaman sonra, Bizans ın İran a mağlubiyeti, Mekke de Müslümanları üzmüş, Allah da kendilerini teselli eden vahyini 23 göndermişti. 24 Müslüman-Hıristiyan münasebetleri açısından Mekke devri çok fazla hareketlilik göstermezken, Medine devrinde Müslüman-Hıristiyan münasebetlerinde artış görülür. Hz. Peygamber, Medine de İslam devletinin temellerini attıktan ve Medine halkını bu devlet yapısı içinde teşkilatlandırdıktan sonra, komşu kabilelerle bir takım temaslar kurmayı hedeflemişti. Bu amaçla bir takım devlet reislerine ve kabile 22 Güner, a.g.e. s er-rum, 30/ Mehmet Aydın, Kur an-ı Kerim in Işığında İslam-Hıristiyan Münasebetlerinin Bir Analizi Diyanet İlmi Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) Özel Sayısı), Ankara,2003, s

13 reislerine İslam daveti çağrısında bulunmuştur. Bu ve benzeri faaliyetlerde olduğu gibi, Hz. Peygamber devrinde Müslüman-Hıristiyan münasebetlerinde hâkim olan ruh yine İslam ın genel din politikası içindeki müsamaha ruhudur. Hz. Peygamber in yazdığı mektuplarda veya Necranlılarda olduğu gibi Hıristiyanlarla bizzat karşılaşmasında Hz. Peygamber in Hıristiyanlığa tavrı, onların yanlış itikatlarını bizzat kendilerine duyurmak ve Hak olan inancın tebliğini yapmaktır. 25 Yahudilerle olan münasebetlere baktığımızda Hz. Peygamber in Mekke dönemi boyunca Yahudilerle doğrudan bir ilişkisi görülmese de, dolaylı bazı ilişkiler söz konusudur. Bununla beraber Yahudiler, Hz. Peygamber in hak bir peygamber olarak gönderildiğini gerek Tevrat taki rivayetlerden, gerekse bazı Yahudi bilginlerinin haberlerinden öğrenmişlerdir. Bu bilgilere rağmen, bu yeni peygambere tabi olacakları yerde, müşriklere İslam dini hakkında kapalı ve kaçamak bilgiler vermişlerdir. 26 Hz. Peygamber Medine ye hicretinden itibaren tebliğ faaliyetlerini hızlandırmış, beraber yaşıyor olmaları münasebetiyle Yahudiler tarafından kendisinin Allah ın elçisi olarak kabul edilmesine çok gayret göstermiştir. Ancak Yahudiler onun bu gayretlerine pek müspet cevap vermemişlerdir. Hz. Peygamber, Yahudilerin bütün olumsuz tavırlarına rağmen tebliğ vazifesine devam etmiştir. Gerek kendisi gerekse Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer gibi ona yakın kimseler Beytülmidras a giderek İslam ı tebliğ etmişler; ancak onlar Hz. Peygamber i kitaplarında tanıtıldığı şekliyle oğulları gibi tanımalarına rağmen gerçeği gizleyerek inanmadıkları gibi, kafa karıştıran ve insanları fitneye düşüren polemiklere girmekten çekinmemişlerdi. 27 Müslüman Yahudi ilişkilerinin bozulması ve hatta Yahudilerin Medine den sürülmesi, Yahudilerin, Hz. Peygamber in Mekke den Medine ye hicretinin hemen ardından onlarla yapmış olduğu antlaşma olan Medine Vesikası na muhalif davranışlarda bulunmuş olmaları sebebiyledir. Hz. Peygamber, başlangıçta Yahudilere karşı ılımlı ve olumlu bir siyaset izlemiştir. Mekke müşriklerinin yanında 25 Mehmet Aydın, a.g.m., s İsmail Hakkı Atçeken, Asr-ı Saadet te Yahudilerle İlişkilere Genel Bir Bakış, Diyanet İlmi Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) Özel Sayısı), Ankara,2003, s Nuh Arslantaş, Emeviler Döneminde Yahudiler, İstanbul,2005, s

14 Müslümanların aleyhinde ikinci bir cephe açmamak için Yahudilerle iyi geçinmiş, Ehl-i Kitap oldukları için müşriklere vermediği bazı hakları onlara vermiştir. İslam dinine karşı doğrudan bir harekete girişmedikleri ve müşriklerle işbirliği yapmadıkları sürece Yahudilerle barış ortamı içerisinde yaşayan Hz. Peygamber, adaletli davranma prensibini Yahudilerle ilişkilerde de devam ettirmiştir. Bir arada yaşama tecrübesi olarak adlandırılan uygulamanın ilk örneği olan bu ortamda, genel anlamda Müslüman Yahudi ilişkilerine bakıldığında, Peygamber efendimiz döneminde komşuluk münasebetlerinin devam ettiğini özellikle Müslümanlar tarafından bu birlikteliği bozacak davranışlara fırsat verilmemeye çalışıldığını görmekteyiz. Hz. Peygamber in risaletinin son yıllarında fetihlerin artması ve toprakların genişlemesi münasebetiyle öncelikle diğer din yada kültürlerin hakimiyet altına alınması durumunda Müslümanların nasıl bir yol izleyecekleri temel prensiplerle ortaya konuldu. Kur an-ı Kerim tarafından ortaya konulan bu yeni durum, gayrimüslimlerin zimmi statüsünde İslam hakimiyetini benimsemelerini ve ödeyecekleri cüz i bir vergi karşılığında hak ve hürriyetlerini sağlamayı teminat altına alıyordu. Kur an-ı Kerim in bununla gayrimüslimleri kendi kültürü içinde eritmeyi ya da onlara zulmetmeyi hedeflediğini söylemek mümkün değildir. Onların varlıklarını ve inançlarını garanti altına alan prensipler ve kendilerine sağlanan hürriyetler bunu açıkça göstermektedir. İslamiyet, fethettiği yerlerde insanları yok ederek ya da sürerek o topraklarda sadece kendi hâkimiyetini tesis etmeyi değil, bilakis olabildiğince fazla sayıda insanın İslam olgusunu tanımasını hedeflemiştir. Dolayısıyla ilk etapta İslam gerçeğini reddeden gayrimüslimlere zamanla İslamiyeti daha iyi tanıyabilecekleri bir ortamın hazırlandığını ve hür iradeleri ile din seçiminin kendilerine bırakıldığını ifade etmek yanlış olmayacaktır. Zira Hz. Muhammed in hayatta iken gayrimüslimlere yönelik uygulamaları bunu göstermektedir. O dönemde bir yandan zimmî statüsü yerleştirilmeye çalışılırken bir yandan da gayrimüslimlerden tebliğ faaliyetlerine engel olmamaları isteniyordu. Hulefa-i Raşidin tarafından gerçekleştirilen fetih hareketleriyle hâkimiyet altına alınan geniş coğrafyada da, haklar ve hürriyetler konusunda dünya 14

15 tarihinin en güzel örnekleri sunuldu ve kısa sürede bazı topluluklar İslamiyeti kabul etti. Dininde kalmak isteyenlere ise asla baskı uygulanmadı. 28 Emeviler döneminde de gayrimüslimler sakin bir hayat yaşamışlar, gayrimüslim olmaları sebebiyle kayda değer herhangi bir baskıya maruz kalmamışlardır. İdare gayrimüslim tebası arasında ayırıma gitmemiştir. Emevi yönetimi, gayrimüslim tebaya vergilerini ödeyip herhangi bir siyasi entrikaya bulaşmadıkları sürece onlara devamlı iyi muamelede bulunmuştur. 29 Özellikle Ömer b. Abdülaziz, döneminde gayrimüslim halkın haklarının korunmasına azami gayret göstermiştir. Hatta Adiyy b. Ertad a yazdığı bir mektubunda ona gayrimüslim tebaaya iyi davranmasını ve yaşlanan fakirlerine nafaka bağlamasını emretmişti. 30 Emeviler dönemi, özellikle Yahudiler için daha bir önemlidir. Genişleyen fetih hareketleriyle Asya ve Afrika da yaşayan büyük ve faal Yahudi toplulukları da İslam hâkimiyetine girmiştir. İslam idaresi, asırlardır sürgün hayatı yaşayan Yahudilerin hâkimiyeti altına girdiği yeni bir idaredir. Yahudiler Bizans ve Sasani devletlerinin son dönemlerinde yaşadıkları sıkıntı, eziyet ve zulüm sebebiyle İslam fetihlerini bir kurtuluş olarak görerek Müslüman fatihlere yardım etmişlerdir. Bu dönem özellikle Yahudilerin İslam toplumuyla bütünleşme dönemidir. İslam toplumunun bir parçası olarak iştirak ettikleri ekonomik, ilmi ve diğer faaliyetler daha sonraki dönemler için iyi bir zemin hazırlamıştır. Yahudiler aynı asırda Avrupa da yaşayan dindaşları gibi ne gettolarda yaşamaya mahkûm edilmişler ne de dinden dönmeye zorlanmışlardır. Başta dini olmak üzere ticari ve ilmi faaliyetlerine serbest bir şekilde devam etmişlerdir. 31 Abbasiler dönemine gelindiğinde Yahudi ve Hıristiyanların teşkil ettiği zimmîler, dini müsamahadan son derece istifade etmiş, dini inanç ve vecibelerini emniyet ve güven içinde ifa etmişlerdir. Bir arada yaşama mecburiyeti ve bunun neticesi olarak Müslümanlarla Yahudi ve Hıristiyanlar arasında olması gereken uyum, böyle bir müsamaha doğurmuştu. İslam hükümeti, zimmîlerin dini inançlarına hiç müdahale 28 Levent Öztürk, İslam Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi, İstanbul,1995, s İsmail Yiğit, Emeviler, DİA, İstanbul,1995, XI, Arslantaş, a.g.e., s Arslantaş, a.g.e., s

16 etmemiş, bilakis bazı halifelerin müsamahası, onların korunmasını emretmek, onların merasim ve törenlerine bizzat katılmak derecesine ulaşmıştır. 32 Bu dönemde ve daha önceki dönemlerde İslam toplumunda yaşayan gayrimüslimler kendi inanç ve değerlerini savunma, tartışma gibi özgürlükleri rahatlıkla kullanmışlardır. Asıl önemle zikredilmesi gereken yön, dinler arası inanç tartışmalarını açık bir şekilde başlatanın Kur an-ı Kerim olmasıdır. Bu açıdan Kur an-ı Kerim in diğer dinler hakkında verdiği bilgiler ile olgunlaşan Müslümanların fethedilen memleketlerde farklı din ve ekollerle karşılaştıklarında zorlandıklarını söylemek mümkün değildir. Zimmîlerin de o toplumun bir parçası olduğu İslam yönetiminde, başlangıçtan itibaren karşılıklı tartışmaların, sözlü tenkitlerin, kaleme alınan tenkit ya da savunu türü eserlerin mevcut olduğu tartışmasız bir gerçektir. Bu durum nadir de olsa bazı halifelerin baskıcı uygulamalarına rağmen genel anlamda devam etmiş ve devlet adamları tarafından da desteklenmiştir. 33 Yine bu dönemde özellikle Bağdat ve Basra kozmopolit bir yapılanma ile her kültüre açık bir merkez görünümündedir. Özellikle Basra bu yapılanmayla kendine has bir oluşumu izlemiş, kültür hayatını daha çok kendisi belirleyen bağımsız bir kent yapısıyla dikkatleri çekmiştir. Mansur döneminin getirdiği bir özellikle de beslenen Basra, fikirlerin daha serbest ortaya konduğu bir yer olma özelliğini, bu sefer dinler arası tartışmaların ve toplantıların yapıldığı bir yer olma yönüyle dahada ön plana çıkarmıştır. Bu dini tartışmalar sadece saray çevresine has değil, bilakis toplumun bütün kesimlerini kapsar bir mahiyettedir. Öte yandan Tevrat ve İncil Arapçaya tercüme edilmiş, bu tercümeler de Müslümanlarla Hıristiyanlar arasındaki tartışmalara hız katmıştır Hasan İbrahim Hasan, (Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal)İslam Tarihi, (trc. Heyet), İstanbul,1985, IV, Levent Öztürk, İslam Toplumunda Hıristiyanlar, İstanbul,1998, s Öztürk, a.g.e., s

17 BİRİNCİ BÖLÜM CAHIZ A GÖRE EHL-İ KİTAP 17

18 I. CAHIZ IN HAYATI VE YAŞADIĞI ORTAM A. Hayatı Arap Edebiyatının ve Mutezile nin en seçkin simalarından olan Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbub el-cahız ın h ( ) yılları arasında Basra da doğduğu tahmin edilmektedir. Cahız ın soyu hakkında, dedesinin zenci bir deve çobanı olduğu ve kendisinin arap-zenci melezi olduğu bilgileri kaynaklarda geçmektedir. 35 Cahız lakabı kendisine patlak gözlü olmasından dolayı verilmiştir. 36 Cahız ın çocukluk ve gençlik devri Basra da geçti. Bu dönemde Basra ilim ve kültür noktasında parlak dönemlerini yaşıyordu. Genç yaşta okumaya karşı hevesli olan Cahız, Basra da birçok âlimden lügat, gramer ve şiir dersleri aldı. 37 Bir yandan da geçimini sağlamak için ticaretle uğraştı. Bu arada Basra camiindeki ilmi ve edebi meclislere, Basra panayırının kurulduğu, çöl araplarının geldiği, şairlerin ve hatiplerin şiirlerini ve hutbelerini okudukları Mirdeb e devam etti ve fasih Arapçayı onlardan öğrendi. 38 Ayrıca kelamcıların, çeşitli mezhep mensuplarının, Müslümanlarla diğer dinlere mensup olanların aralarında yapmış oldukları tartışmalara da katıldı. 39 Cahız ın kelam ilminde en büyük hocası Ebu İshak İbrahim en-nazzam dır (ö / ). Nazzam onun üzerinde en büyük tesir bırakanlardan biridir. Kelam ve Mutezile mezhebi konusunda onun üzerinde Ebu l-huzeyl el-allaf (ö.235/ ?), Sümame b. Eşres (ö.210/825) ve zamanın ünlü kadısı Ahmed b. Ebi Duad ın (ö.240/854) da etkileri olmuştur Abdülemir Ali Mühenna, Resailü l- Cahız, Beyrut,1988, s.8; Hatib el-bağdadi, Tarihu Bağdad, Beyrut, XII, 213; Ramazan Şeşen, el-cahız ve Türklerin Faziletleri, İstanbul,2002, s Ramazan Şeşen, Cahız, DİA, İstanbul,1993, VII, Abdülemir Ali Mühenna, a.g.e. s.7-9; Hatib el-bağdadi, a.g.e. XII,213; Ramazan Şeşen, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Ankara,1967, s Cahız, IA, İstanbul,1988, III, Ramazan Şeşen, Cahız, DİA, VII, Hatib el-bağdadi, Tarihu Bağdad, XII, 213; Ramazan Şeşen, el-cahız ve Türklerin Faziletleri, s.2. 18

19 Cahız eser telifine h.200 yılından önce başlamıştır. Öyleki, imamete dair yazdığı eseri okuyan ve beğenen halife Me mun (ö.218/833) h.200 yılında onu Bağdat a davet etmiştir. Hayatının bundan sonraki büyük bölümünü Bağdat ta geçiren Cahız, devlet erkânıyla yakın temas içinde olmuştur. Geçimini önceleri ticaretle daha sonraki dönemlerde ise yazdığı eserleri dönemin devlet adamlarına ithaf etmek suretiyle almış olduğu caizelerle sağlamıştır. 41 Öldüğünde doksan yaşını aştığı söylenen Cahız, ömrünün sonlarına doğru felç olmuş ve 255/870 yılında doğum yeri olan Basra da vefat etmiştir. Hayatını ilme vakfeden Cahız ın, son nefesini kitaplar arasında verdiği hatta üzerine devrilen kitap yığınlarının ölümüne sebep olduğu söylenmektedir. 42 B. Yaşadığı Ortam İslam kültürünün altın çağında yaşayan Cahız, bu kültürün en büyük temsilcilerindendir. İslam akılcılığının beşiği olan Basra da doğmuş olması ve eserlerini ithaf ettiği devlet adamları tarafından elde ettiği imkânlar onu döneminin meşhurları arasına eklemiştir. Cahız ilmi hayatının büyük bir bölümünü, mutezilenin resmi mezhep olarak kabul edildiği Abbasi devletinin ilk dönemlerinde devlet erkânının himayesinde ve ilim meclislerinin bol olduğu Basra ve Bağdat ta geçirir. Yaşadığı dönem İslam dünyasında siyasi ve fikri hareketliliğin bol olduğu bir dönemedir. Beytü l-hikme nin kurulması ve tercüme faaliyetleri sonucunda yunan felsefesinin İslam dünyasınca tanınması bu dönemin önemli olaylarıdır. Yaşanan bu ilmi hareketliliğin etkileri Cahız ın eserlerinde ve fikirlerinde göze çarpmaktadır Ramazan Şeşen, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, s Mustafa Erdem, Cahız ve el-muhtar Fi r-redd ale n-nasara İsimli Risalesi, AÜİFD, XXXI, 456; Mes udî, Murucü z-zeheb, IV, Abdülemir Ali Mühenna, a.g.e., s

20 II. CAHIZ A GÖRE EHL-İ KİTAP A. Cahız ın Özelde Hıristiyanlara Genelde Diğer Din Mensuplarına Yaklaşımı Cahız, eserlerinden anlaşıldığına göre, Hıristiyanlığı, Hıristiyanların başlangıçtan itibaren biriken teolojik tartışmalardan diğer dinler ile olan tartışmalarına, özellikle Yahudiler ile aralarında olan tartışmalara varıncaya kadar iyice araştırıp öğrenmiştir. Cahız, Hıristiyanlar ile sosyal olarak ta çeşitli münasebetlerde bulunduğu için Hıristiyanlara yönelik tespitlerini aynı zamanda gözlemlerle de teyit etmiştir. El- Muhtar fi r-redd ale n-nasara isimli eserinden de anlaşıldığına göre Hıristiyanlar ile sorulu cevaplı mektuplaşmalarda bulunmuş ve ilmi yazışmalara girişmiştir. 44 Hıristiyanlığa yazılan ilk kapsamlı reddiyenin yazarı kabul edilebilecek olan Cahız, reddiyesinde Hıristiyanların Müslümanlara yönelik eleştirilerini, sorularını delilleri ile birlikte sunmuş ve cevaplamıştır. Fakat bu cevaplar dağınıktır. Aynı zamanda tüm soru ve eleştirilere de cevap vermemiştir. Bu noktada Cahız ın ilmi dakikliği ve tarafsızlığı açıkça belli olmaktadır. Yer yer Hıristiyanların eleştirilerini argümanları ile detaylıca sunarken Müslümanların yaygın olarak bilinen karşıt delillerine nerede ise hiç değinmemiştir. Denilebilir ki elimizdeki reddiyede bu soru ve eleştirilere hiç yanıt yoktur. Bunun muhtemel sebebi, Cahız ın eserinin tümünün günümüze ulaşmayışıdır. Çünkü müellif, soruları bazen hemen yanıtlamış, bazen de konu sonunda yanıtlamayı tercih etmiştir. Muhtemeldir ki bu yanıtların bulunduğu bölümler elimize ulaşmamıştır. Mamafih Cahız cevabını vermeyeceği bir soruyu başarısızlığını belgelememek kastıyla da eserine dâhil etmemiş olabilir. Cahız aynı zamanda edebiyat alanında kalıcı eserler vermiş olan, psikolojik çözümlemeleri güçlü bir bilgindir. Diyaloglarda empati yolunu kullanması problemleri çözmede onu daha etkin kılmıştır. 44 Ebu Osman Amr b. Bahr el-cahız, el-muhtarfi r-redd ale n- Nasara (thk. Abdullah eş-şerkavi), Beyrut,1991, s

21 Cahız, Müslümanların Hıristiyanlara yönelttikleri eleştirilerde iddia edilenin aksine zanna dayalı değil, gerçek bilgiye dayalı bir yaklaşım içinde olduklarını söyleyerek bu iddiaları, tartışılan konuları inceleyerek çürütmeye çalışmaktadır. 45 B. Cahız a Göre Hıristiyanların Müslümanlara Yönelik Eleştirileri Cahız, Hıristiyanların, Müslüman bilginlerin Yahudilere yönelik eleştirilerinde bilmedikleri konuda konuştukları için, Hıristiyanlara yönelik eleştirilerde de aynı mesnetsiz iddialarda bulunulabilineceği kaygısını, Hıristiyanların sundukları örnekleri ile birlikte objektif bir şekilde sunmaktadır. Ardından bu şüphenin gerçeğe dayanmadığını açıklar. 46 Cahız, Yahudilere yönelik Kur an-ı Kerim de bulunan eleştirilerin kuru iddialar olmadığını bu iddiaların bizatihi Hz. Peygamber döneminde tekrarlandığını ve Hz. Peygamber in bu hatalara tanık olduğunu nakleder. Dolayısıyla Hıristiyanların, Müslümanları, -daha çok Kur an-ı Kerim e dayanarak- bilmedikleri konular hakkında konuştukları iddialarını tarihi bilgilerle cevaplamıştır. 47 Cahız ın aktardığı, Kur an-ı Kerim de de bulunan ve Hz. Peygamber in de tanık olduğu iddialar şunlardır: Yahudiler, 1. Allah ın eli sıkıdır Allah fakirdir, biz zenginiz Üzeyir Allah ın oğludur. demişlerdir Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s el-maide, 5/ Âl-i İmran, 3/

22 Hıristiyanlar böylesi iddiaları kimse yapmamış ve hiçbir din mensubundan da böylesi sözler işitilmemiştir. Zaten böyle bir sözü söyleseler bunu inkâr etmezlerdi demektedirler. Çünkü Yahudilerin Müslümanların yönetimi altında oldukları ve onlara vergi verdikleri bir ortamda -baskıdan dolayı-, Kur an-ı Kerim de bulunan bu bilgiyi inkâr etmeye kalkmalarının da imkansız olduğunu savunmuşlardır Hıristiyanlara göre Müslümanların kesin bilgiye dayalı olmaksızın Yahudilerle ilgili Kur an a dayanarak söyledikleri diğer bir konu da Firavun ile ilgilidir: Kur an ın aktardığına göre Firavun: Ey Haman! Bana bir kule yap; belki yollara, göklerin yollarına erişirim de Musa nın Tanrısını görürüm. Doğrusu ben, onu yalancı sanıyorum 52 demiştir. Hâlbuki Hâmân, Firavun dan sonra Persler döneminde yaşamıştır. Ayrıca Kur an Firavun un kâfir olduğunu söylemektedir. Kâfir olan birisi ne diye Allah ı görmek için kule yaptırsın. Cahız, Firavun un inkârcı kimliğini, giriştiği yolun hatalı olması ile açıklar. Öyle ki kral olmuş birisinin deli olması varsayılamayacağına göre Allah ın yönlerden münezzeh olması gerektiğini de pekâlâ biliyor olmalıdır der. Ayrıca Allah a fiziki yollardan ulaşmanın imkânsızlığını da mutlaka bilmesi gerektiğini savunur Diğer bir iddia, Müslümanların, Allah ın, Zekeriya oğlu Yahya ya daha önce kendisi için hiçbir adaş yaratmadığını 54 söylemeleridir. Hıristiyanlar ise, Yahudilerin kitaplarında ve kendi aralarında uyuşmazlığa düştükleri konularda Yahya b. Zekeriyya dan önce Yahya ismi ile çağrılan Yuhanna b. Ferh adında bir başkasının olduğunu bildiklerini iddia etmektedirler. 6. Cahız, Kadınlardan Peygamber gönderilmesi konusunda, Yahudiler kadınlardan peygamberler gönderildiğini iddia ederlerken, Müslümanların bunun aksini 50 Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s el-mü min, 40/ Cahız, a.g.e., s Meryem, 19/7. 22

23 savunduklarını söyler. 55 Yahudiler İmran kızı Meryem in, Hanne nin, Sare nin ve Rıfki nin peygamber olduklarını savunurlar. 56 Cahız eserinde bu iddiaların bir kısmını cevaplandırırken bir kısmını da cevapsız bırakmıştır. Şu ihtimal da göz önünde bulundurulmalıdır ki Cahız, diğer eserlerinde olduğu gibi bu eserinde de konuların dağınık işlenmiş olmasından dolayı bu eleştirilere verdiği cevapların bir kısmı eserin bize ulaşmayan bölümlerde yer almış olabilir. C. Hıristiyanların Müslümanlara Diğer Din Mensuplarından Daha Yakın Olduğu Düşüncesinin Tahlili Kur an-ı Kerim de İnsanlar içerisinde iman edenlere düşmanlık bakımından en şiddetli olarak Yahudiler ile şirk koşanları bulacaksın. Onlar içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da Biz Hıristiyanlarız diyenleri bulacaksın. Çünkü onların içinde keşişler ve rahipler vardır ve onlar büyüklük taslamazlar. Resule indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim? söyledikleri (bu) sözden dolayı Allah onlara, içinde devamlı kalmak üzere, zemininden ırmaklar akan cennetleri mükâfat olarak verdi. İyi hareket edenlerin mükâfatı işte budur. 57 mealindeki ayetlerden yola çıkarak Cahız, Hıristiyanların diğer din mensuplarına karşın Müslümanlara daha yakın olmasının sebeplerinin çok fazla olduğunu ve onların bir kısmının şunlar olduğunu ifade eder: 1. Yahudilerle olan komşuluk ilişkisi. Cahız, yakında olanın zararının, uzakta olanın zararından daha fazla olduğunu vurgular ve bunu şu şekilde ifade eder. 55 en-nahl, 16/43; Ayette geçen rical kelimesinin cinsiyeti ifade etmesi konusunda müfessirler farklı görüşlerdedirler. Dolayısıyla Müslümanların ortak bir kanaati olarak kadından peygamber olamadığı bilgisi doğru değildir. 56 Cahız, a.g.e., s el-maide, 5/

24 Yahudiler Medine ve diğer yerlerde Müslümanlara komşu idiler. Komşuların düşmanlığı, kinin yerleşip kökleşmesinde akrabaların düşmanlığına benzer. İnsan ancak tanıdığına düşmanlık gösterir ve gördüğüne meyleder. Zorluk çıkarana ters davranır. Birlikte yaşadığı kişinin ayıpları kendisine görünür. Yakınlık ve sevgi derecesine göre düşmanlık oluşur. Bundan dolayı komşular, amca ve çocuklar arasındaki savaşlar, diğer insanlardan ve diğer Araplardan daha uzun sürmüş, düşmanlıkları da daha şiddetli olmuştur Medineli Evs ve Hazreç kabilelerinin mensuplarının Müslümanlığı seçmeleriyle beraber aralarında eskiden beri süre gelen düşmanlık ve kan davalarının son bulması, buna ilaveten muhacirlerin Mekke den Medine ye hicretlerinin ardından ensarın mal varlıklarını onlarla bölüşmesi ve aralarında hiçbir akrabalık bağı olmayan bu Müslümanlarla barışık ve dostane bir birliktelik içinde yaşamaları, Yahudilerin onları kıskanmalarına ve onlara düşmanca tavır sergilemelerine neden olmuştur Hıristiyanların, Hz. Muhammed (a.s.) ın peygamber olarak gönderildiği ve hicret ettiği yere, ülkelerinin uzaklığından dolayı dil uzatamıyor, onlara tuzak kuramıyor, savaş yapmak için onlarla bir araya gelemiyor olmaları İlk Müslümanların, Mekkeli müşriklerin yoğun baskı ve zulümlerinden kurtulmak amacıyla Habeşistan a hicret etmeleri ve orada iyi karşılanmaları. Bu konuda Cahız şu açıklamalarda bulunur: Muhacirlerin Habeşistan a hicreti ve o yöne güvenmeleri, Müslümanların Hıristiyanları sevmelerinin diğer bir sebebidir. Kalpler bir topluluk için yumuşadıkça, onların düşmanlarına karşı katılaşır. Hıristiyanlara karşı kin azaldığı ölçüde, Yahudilere karşı düşmanlık artmıştır. Kendilerine iyilik yapan kişiyi sevmek insanlığın şanındandır. Allah bunu ister dilesin, ister dilemesin. Bu ister niyetle olsun, ister rasgele fark etmez Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s

25 5. Cahız ın, sebeplerin en sağlamı ve en kuvvetlisi olarak zikrettiği delil, söz konusu ayetin yanlış yorumlanmasıdır. Cahız bu konuya şöyle açıklık getirir: Sebeplerin en sağlamı ve en kuvvetlisi, elit tabaka tartışmadıkça halk tabakasının, manasını anlayamadığı ayetin yanlış yorumlanmasıdır. Hıristiyanlar bu ayete dört elle sarılarak onunla delil getirmişler, her kesimden insanın kalbini çelmeye çalışmışlardır. Hâlbuki ayet, Allah-u Teala nın Nasturi Hıristiyanları ve onlara benzeyen Melkanilerle Yakubileri kastetmediğine en büyük delildir. Bu ayetle ancak Bahira ve Selman-ı Farisi nin hizmet ettiği rahiplerin benzerleri kastedilmiştir Cahız, Yahudilerden nakille; İslam geldiği dönemlerde Arapların bağlı olduğu ve kendilerine haraç ödedikleri Gassani ve Lahmi adında iki Hıristiyan melikin varlığından bahseder. Bu meliklere olan bağlılığın da bir açıdan onların dinine olan saygıdan kaynaklandığını vurgular. 63 Bu sebeple ilerleyen dönemlerde de Arapların geçmiş yaşantılarının bir tezahürü olarak Hıristiyanlarla ilişkilerinin Yahudilerle olan ilişkilerine oranla daha dostane olduğu ve Hıristiyanları onlardan daha güvenilir kabul ettikleri gerçeği ortaya çıkmış olur. 7. Habeşistan Kralı Necaşi nin Müslümanlara karşı olumlu tutumu, buna karşılık İran Kisra sının Müslümanlara karşı takındığı olumsuz tavır. Cahız ın ve diğer âlimlerin de eserlerinde ifade ettikleri gibi Müslümanlar, Mekkeli müşriklerin aşırı baskısı sonucu ilk olarak Habeşistan a hicret ederek Necaşi ye sığınmışlardı. Necaşi, onlara aşırı derecede ilgi göstererek değer vermiş ve onlardan, kendilerine peygamberin onlara getirdiğini anlatmalarını istemiştir. Buna karşın İran Kralı Kisra, Müslümanları ne tanımış ne de yakınlık göstermişti. Habeşistan Kralı Necaşi nin bu tavrı, Müslümanların onun şahsında Hıristiyanlara farklı bir yaklaşım tarzı sergilemelerine sebep olmuştur Hıristiyanlığın araplar arasında yaygın olması. Mudar kabilesi dışındaki araplar arasında o dönemde Hıristiyanlık genelde bilinen yaygın bir dindi. İslam geldiğinde Yahudilik sadece Yemaniyye de bir guruba hitabediyordu. İyad ve Rebia 62 Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s

26 kabilelerinden de çok az kişi arasında yaygındı. Yahudilerin büyük çoğunluğu Medine ve civarında oturuyordu. Bu sebeple Hıristiyanlık hem daha çok bilinen bir din olması hem de Hıristiyan melikler sayesinde Müslümanların onlarla münasebetinin Yahudilerden daha dostane olmasını sağlamıştır Hıristiyanlar arasında ilim adamlarının varlığı. Cahız ın naklettiğine göre Hıristiyanlar arasında kelamcılar, doktorlar ve yıldız bilimcileri vardı. Onlar bu sayede Müslümanlar nazarında akıllı, filozof kişiler sayıldılar. Müslümanlar Yahudiler arasında böyle bir ilim adamı zümresi görmediler. Çünkü Yahudiler felsefe ile ilgilenmeyi küfür, kelamın bid at olduğu ve her tür şüpheyi çektiği, Tevrat ve peygamberlerin kitapları dışında hiçbir bilginin bulunamayacağı inancına sahiptiler. Yahudilere göre tıbba inanmak, müneccimleri tasdik etmek, dinsizliğin sebeplerindendir, materyalizme dalarak geçmişe karşı çıkmaktır. Hatta Yahudiler bu ilim dallarında şöhret bulan kişiyi öldürüyor, onların yolundan gitmeyi yasaklıyorlardı. 66 Yukarda sayılan sebepler, Yahudilere karşın Hıristiyanların Müslümanlarca kendilerine daha yakın görülmesine zemin hazırlamıştır. D. Cahız ın Hıristiyanlara yönelik eleştirileri 1. Aklın alamayacağı tutarsızlıkta bir teolojiye sahip olmaları İnciller arası tutarsızlık. Buna rağmen İncillerin yazarlarının yalandan masum olduğu inanışı. 3. Dini salt metinsel bilgiye hapsetmeleri. Akla ve tecrübeye yer vermemeleri Dünyada had veya kısas gibi caydırıcı cezalarının olmaması. 5. Ahiret tasavvurlarında cehennem inancının olmayışı Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s

27 6. Domuz eti yemeleri. 7. Yüce Allah a çocuk isnat etmeleri. Allah a baba demeleri Hıristiyan İtikadındaki Muğlâklık Cahız, diğer dinlerde olduğu gibi Hıristiyan itikadının temel bir takım esaslar etrafında şekillenmediğini, aksine muğlâk bir yapısının olduğunu, kişiden kişiye fark edebilen inanç esaslarından müteşekkil olduğunu öne sürer ve bu iddiasını şu şekilde delillendirmeye çalışır: Onların Hz. İsa hakkındaki sözlerini anlamak için aklını toplasan ve bütün gücünü de sarf etsen, bununla Hıristiyanlığın tanımını, özellikle Hz. İsa nın ulûhiyeti hakkındaki sözlerini öğrenmeğe güç yetiremezsin. Örneğin Nasturi bir Hıristiyanla baş başa kalsan ve ona Hz. İsa hakkındaki batıl sözlerini sorsan sana vereceği cevapla, kendisi gibi Nasturi olan öz kardeşiyle baş başa kalsan ve Hz. İsa hakkındaki sözlerini ona da sorsan, sana daha önce söylenenin aksini söyler. Melkani ve Yakubilerin hepsi de yaklaşık böyledir. Bundan dolayıdır ki bütün dinleri genel hatlarıyla bildiğimiz halde Hıristiyanlığın hakikatini anlayamaz olduk İncillerin Güvenilir Olmayışı Mevcut İnciller Hz. İsa nın hayat hikâyesini ve faaliyetlerini anlatan biyografi türü eserlerdir. Hıristiyanlara göre Hz. İsa, üç yıldan az süren tebliğ faaliyeti esnasında oradan oraya koşuşturup konuşmalarıyla halkı irşada çalıştığından, ilahi vahyi yazmaya ve yazdırmaya vakit bulamamış, kendisine yardımcı olarak seçtiği on iki havariden de çok azı okuma yazma bildiği için de söyledikleri, kendi sağlığında yazıya aktarılamamıştır. Ancak onun semaya yükseltilmesinden yıl sonra İnciller kaleme alınmıştır. Muteber İncillerin dörtle sınırlandırılması ve diğer İncillerin muharref kabul edilerek reddedilişi ise dördüncü asırda gerçekleşmiştir Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Ömer Faruk Harman, İncil, İslam da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, İstanbul,1997, II,

28 Cahız, kutsal metinlerin birinci elden naklinin sağlanamadığı, daha sonraları yazılan İncillerin asıl metinler üzerinden tahrifler içerdiği ve muteber İnciller olarak kabul edilen İncillerin yazarlarının güvenilir olmadığı noktasında bazı eleştirilerde bulunur. Cahız, Onlar dinlerini ancak dört kişiden almışlardır. Hıristiyanlara göre bu dört kişinin ikisi havarilerden Yuhanna ve Matta dır. Diğer ikisi dine çağrıda bulunan Markos ve Luka dır. Bu dört kişiye işlerinde uyumsuzluk, yalan, unutma ve hata isnat olunmaz. şeklindeki ifadelerle kutsal kitap anlayışlarını eleştirir 73 Yine bu konuda Hıristiyanların Bu dört kişi bilerek yalan söylemekten, bir şeyi unutmaktan, Allah-ü Teala nın dininde yanlış yapmaktan ve verdikleri sözü tutmamaktan münezzehtirler ifadelerine karşılık Cahız, Onların İncil hakkındaki tutarsız rivayetleri, kitaplarındaki manaların çelişkili oluşu, Hz. İsa nın şahsı etrafındaki ihtilafları bizim onlar hakkındaki sözümüzün doğruluğuna ve sizin gafletinize en güzel delildir şeklinde cevap verir. 74 Bu ve benzeri ifadelerle Cahız, İncillerin yazarlarının güvenilir olmadığını, dolayısıyla eldeki İncillerin de güvenilir olmadığını ortaya koymaya çalışır. E. Hz. İsa nın Allah ın Oğlu Olduğuna Dair İddialar ve Bunlara Yapılan İtirazlar Hıristiyanlar, İncil de yer alan ve Hz. İsa dan rivayet edilen bir takım ifadelerden hareketle Hz. İsa nın Allah ın oğlu olduğu noktasında bazı iddialarda bulunmuşlardır. Hıristiyanlar buna Allah ın Hz. Musa ya Kelimullah, Hz. İbrahim e Halilullah Hz. İsa ya da Ruhullah sıfatıyla hitabını delil gösterirler. Bu konuda Hıristiyanların Allah-ü Teala kullarından birini dost edindiğine göre yine kullarından birini oğul edinmesi mümkün olmaz mı? şeklindeki iddialarına Cahız, Bununla Allah, o kuluna rahmetini, sevgisini, iyi terbiyesini ve lütfunu göstermeyi diliyor şeklinde cevap verir. Yine Cahız, Allah-ü Teala nın kullarından birini dost olarak isimlendirmesini, o kulunun şeref ve büyüklüğünü dilemesine, bunun da o kulun Allah 73 Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s

29 nazarındaki özel durumunu gösterdiği şeklinde yorumlar. 75 Bu evlat edinme; terbiye, ona iyi mevki verme, merhamet ve sevgiyi ona ayırma şeklinde de yorumlanabilir. Bütün bunlar gerçek doğum ve dost edinme açısından düşünülemezler. Yine bu konuda Cahız, Hıristiyanların Allah şöyle buyurur: İsrail ilk çocuğumdur. Yani o yarattıklarımdan ilk oğul edindiğimdir. Yine Allah şöyle buyurur: İsrail ilkimdir. Onun çocukları benim çocuklarımdır. Yine Allah Davut a şöyle buyurur: Senin bir oğlun olacak, ben ona baba olacağım ve o da bana oğul olarak isimlendirilecek. şeklindeki ifadelerine şu şekilde cevap verir: Birçok tuhaf işlerde ve kötü davranışlarda Yahudilerin ve kitap ehlinin yorumu kötüdür. Kelamın mecaz yönlerini, dillerin kullanılışını, bir dilden diğer dile nakli bilmezler. Allah hakkında caiz olmayanı Allah a isnat ederler. Bütün bunların sebebi sapıklık, taklit ve teşbih inancıdır. 76 Cahız, Hıristiyanların Hz. İsa Allah ın oğludur iddialarını değerlendirirken kurandaki ifadelerden yola çıkarak şöyle bir tespitte bulunur. Allah-ü Teala Yahudilerin Üzeyr gerçekten Allah ın oğludur, Allah ın eli bağlıdır, Allah fakirdir biz zenginiz dediklerini doğrulayarak haber vermiş olsaydı, Hıristiyanların da İsa Allahın oğludur sözlerini doğrular mahiyette bize bildirirdi. Fakat Allah-ü Teala Kur an da Yahudiler Üzeyr Allah ın oğludur dediler. Hıristiyanlar Mesih Allah ın oğludur dediler. Bu, daha önce inkâr edenlerin sözlerine benzeterek ağızlarında geveledikleri sözdür 77 mealindeki ayette bu durumu Allah onların iddiaları olarak bize nakletmektedir. 78 Cahız buradan hareketle Ehl-i Kitab ın Müslümanlar gibi akıl ve bilgi sahibi olmadıklarını, arap kelamındaki incelikleri ve Allah hakkında neyin söylenip neyin söylenemeyeceğini kestiremediklerini ve bu cahilliklerinden dolayı da Allah ın Hz. İsa ya olan oğul hitabının güzel ve geçerli bir yorumunu yapamadıklarını ifade eder Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s et-tevbe, 9/ Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s

30 İtirazlar F.Hz. İsa nın Tanrı Olduğuna Dair İddialar ve Bunlara Yapılan 1-Babasız Doğması Hıristiyanlar Hz. İsa nın dünyaya gelişindeki mucizevî yapıyı yani Allah ın onu babasız bir şekilde yaratmasını onun tanrılığının bir delili olarak öne sürerler. Cahız, Hıristiyanların bu iddialarına, Eğer Hz. İsa ancak Allah ın oğlu ise ki Allah O nu babasız yaratmıştır- ve Allah ın Hz. İsa yı oğul edinmesindeki sebep O nu babasız yaratmasıysa, Hz. Âdem ile Hz. Havva hem anasız hem babasız yaratıldıklarından buna daha çok layıktırlar. 80 İfadeleriyle cevap verir. Cahız, Hz. İsa ile Hz. Âdem tanrılık açısından değerlendirildiğinde Hz. Âdem e Hz. İsa dan farklı olarak annesiz dünyaya gelmesinin yanında farklı bir takım özellikler de verildiğini vurgular. Örneğin, Gökyüzü O nun evi, cennet durağı, melekler de hizmetçisiydi. O, kendisine ilk secde edilendi. Secde ise en kuvvetli itaattir. Ayrıca Allah-ü Teala meleklerle konuştuğu gibi Hz. Âdem le de konuşmuş, sonra manalarıyla birlikte O na bütün eşyanın isimlerini öğretmiştir. İşte bu insanoğlunun karakterinin son gayesi ve mahlûkatın varabileceği son noktadır. 81 der. Tüm bunlardan hareketle, Allah bu kadar meziyeti bir kulunda toplamış olmasına rağmen onu kul olarak isimlendirmesi, diğer insanlar için ve aynı zamanda Hz. İsa için de Allah katında yaratılanın konumunun ancak kulluk olacağını açıkça ortaya koyar. 2-Oğul Olarak İsimlendirilmesi Cahız, Hıristiyanların Hz. İsa nın Allah tarafından oğul olarak isimlendirildiğini ve bu hitabı diğer peygamberlerine yapmadığını, bu isimlendirmenin onun babasız yaratılmasıyla beraber düşünüldüğünde onun Allah tarafından farklı bir kimliğe sahip kılındığını, yani ona tanrılık özelliğinin verildiğini iddia ettiklerini söyler. 82 Cahız, Hz. İsa nın oğul olarak isimlendirilmesinin öncelikli olarak 80 Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s Cahız, a.g.e., s