İSİM (ad) İSİMLER. Varlıklara Verilişlerine Varlıkların Oluşumuna Varlıkların Sayısına Göre Yapılarına Göre İsimler

Transkript

1 Dil ve Anlatım 10. sınıflar 3. Ünite Kelime türleri arasında çeşitli yönlerden benzerlikler ve farklar vardır. Bu benzerlikler ve farkları dikkate alarak kelime türlerini iki ana grupta incelemek mümkündür: fiiller ve isim soylu kelimeler. 1) Fiiller (Eylemler): Oluş, kılış, devinim bildiren, tek başlarına kullanıldıklarında bile bir yargı ifade eden; dolayısıyla cümle niteliği taşıyan kelimelerdir. 2) İsim (Ad) Soylu Sözcükler: Oluş, kılış, hareket bildirmeyen; varlıkları, kavramları, durumlarını tanıtma, niteleme, belirtme gibi özellikler taşıyan kelimelerdir. İsim soylu kelime grupları şunlardır: İsim, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem. Varlıkları ve kavramları, tek tek ya da tür olarak karşılayan ve tanıtan kelimelere isim (ad) denir. İsimleri çeşitli açıklardan sınıflandırmak mümkündür. İSİMLER Varlıklara Verilişlerine Varlıkların Oluşumuna Varlıkların Sayısına Göre Yapılarına Göre İsimler A. Cins İsim A. Somut İsim A. Tekil İsim A. Basit İsim B. Özel İsim B. Soyut İsim B. Çoğul İsim B. Bileşik İsim C. Topluluk İsmi C. Türemiş İsim 1. Varlıklara Verilişine Göre İsimler A. Cins İsim: Aynı cinsten ve genel özellikleri ortak olan varlıkların ve kavramların ortak isimlerdir. Ağaçlar susuzluktan kurudu. Zil çalınca öğrenciler derse girdi. Kumru, balkonumuza yuva yaptı. Yeşil, sana çok yakışıyor. Akşam, tüm yorgunluğun bittiği dönemdir. ÖĞRENCİNİN ADI SOYADI: SINIFI, NUMARASI:.

2 Sayfa 2 B. Özel İsim: Evrende sadece bir varlığı karşıladığı için bu isimlere denir. Bir tür içinde yer alan herhangi bir varlığı diğer varlıklardan ayırt etmek için kullanılan isme özel isim denilir. Özel İsimler Şu Başlıklar Altında Toplanabilir. Kişi ad ve soyadları: Atatürk, Ayşe, Okan, Mehmet Akif Ersoy Yer adları: Kızılay, Malatya, Türkiye, Afrika, Balkanlar, Kuşadası Din, dil, mezhep, ulus adları: Müslüman, Katolik, Türkçe, İngilizce, Arap, Yunan Kitap, dergi, gazete adları: Çalıkuşu, Aksiyon, Aktüel, Milliyet, Sabah Kurum, kuruluş, yapı, bina adları: Anıtkabir, Osmangazi Üniversitesi, Harput Kalesi Göl, deniz, ova, ırmak, dağ adları: Fırat, Dicle, Ağırı Dağı, Konya Ovası, Ege Denizi Hayvanlara özel olarak verilen adlar: Karabaş, Pamuk, Cingöz, Tekir Güneş, Ay, Yıldız adları: Satürn, Mars, Ay, Dünya Yapı ve eser adları: Kız Kulesi, Truva Atı, Ulucami Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge isimler: Medeni Kanun, Telif hakkı Yönetmeliği Milli, Dini bayramlarda bayram niteliği kazanmış günlerin isimleri: 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Ramazan Bayramı, Anneler Günü vb. Uyarı: Cins isimler tek bir varlığı karşılayacak şekilde kullanıldığı zaman özel isim kapsamına girer. Bu durumda baş harfleri büyük yazılır. >>> O kadar çok hayal kuruyordu ki gerçek hayattan uzaklaşmaya başlamıştı. (cins) >>> Sınıfın en başarılı öğrencisi Hayal adında bir öğrenciydi. (özel)

3 Sayfa 3 2. Varlıkların Oluşumuna Göre İsimler A. Somut İsim: Beş duyu organımızdan herhangi biriyle algılayabildiğimiz varlıklardır. Sandalye, kalem, kaşık, ses, hava, masa, araba, bina, pencere, iğne B. Soyut İsim: Duyu organlarıyla algılanamayan, duygu veya akıl yoluyla algılanan kavramlardır. Düşünce, mertlik, iyilik, umut, mutluluk, sevgi, aşk, özgürlük UYARI: Soyut bir sözcük yapım eki alarak somut hale, somut bir sözcük de yapım eki alarak soyut hale gelebilir. Korkuluk bahçeye yeni konuldu. İnsanlık öldü mü? Bazı somut anlamlı isimler, anlam genişlemesi yoluyla soyut anlam kazanabilir. Problemi farklı bir yolla çözdüm. Bunu yapmak yürek ister. Öğretmenim bana ışık oldu. UYARI: Topluluk anlamı ifade eden bazı sözcükler cümledeki kullanışlarına göre tekil ad özelliği kazanabilir. >>> Bütün sınıf birlikte pikniğe gittik. <<< Bu kadar küçük bir sınıfta nasıl ders işlenir? 3. Varlıkların Sayısına Göre İsimler A. Tekil isim: Sayısal olarak tek olan, birden fazla olmayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Dergi, kapı, okul, sınıf, terlik, bilgisayar B. Çoğul isim: Birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Soy, abartma, saygı, benzerlik, yaklaşıklık ve zaman anlamında da kullanılır Dergiler, kapılar, okullar, sınıflar, terlikler, bilgisayarlar.. Dün akşam Ahmetlere gittik. (aile) Yakup Beyler teşrif etmediler. (saygı) Sabahları erken kalkarım. (zaman) Mustafa Kemal ler, Yunus lar ölmezler. (benzerlik) C. Topluluk isim: Biçimce tekil, anlamca çoğul olan, grupları karşılayan isimlerdir. Çoğul eki almazlar. Kimi durumlarda birden çok topluluğu anlatmak için de çoğul eki alır. Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik Bir yaz günü geçtik Tuna dan kafilelerle Demet, meclis, katar, kafile, ordu, sürü TEKİL ÇOĞUL TOPLULUK öğrenci öğrenciler sınıf futbolcu futbolcular takım şarkıcı şarkıcılar koro çiçek çiçekler demet

4 Sayfa 4 4. Yapılarına Göre İsimler A. Basit isim: yapım eki almamış, başka bir kelime ile de birleşmemiş yalın isimdir. Bir kelimenin kök durumda olmasıyla sadece çekim eki almış olması arasında herhangi bir fark yoktur. Her iki şekilde de kelime basit isim olarak değerlendirilir. Çekim ekleri ile yapım ekleri arasında temelde şöyle bir fark vardır: çekim ekleri, kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeden ona durum, sayı, sahiplik, zaman ve şahı kavramlarını katar; kelimelerin çekime girerek cümle oluşturmalarını sağlar; yapım ekleri ise kelimelerin hem anlamlarını hem de türlerini değiştirir. Kuş, ot, ev, evler, arabalardan Buğdaylar başak verdi. Arabalarını yenilediler. Saçlarını güzelce taradı. B. Türemiş isim: yapım kei almış isimdir. Örneğin, sorgu, evcilik, anıt vb. Türkçede isim türetmede iki çeşit yapım ekinden yararlanılır: isimden isim yapan ekler, fiilden isim yapan ekler. İsimden isim yapan ekler: -ca: Türkçenin söz varlığıyla ilgili araştırmalarımız devam ediyor. -cı: Genç gazeteci, ödül aldı. -daş: Vatandaşlarımız bu pazar oy kullanacak. -lık: Kim ne derse desin öğretmenlik zor meslek. Fiilden isim yapan ekler: -ak: Kayak takımlarımızı alıp Uludağ a gittik. -enek: Geleneklere uymak gerekli midir? -ca: Bu, Anadolu da sıkça rastlanan bir söylencedir. -ç: İnançları uğruna her şeye katlanıyor. -ga: Bilge kral, adaletten hiç ayrılmazmış. -gı: Bu sergi çok ilgi göreceğe benzer. -ı: Önerilerinizi dikkatle kaydediyoruz. -ıcı: Sürücüler her daim dikkatli olmalıdır. -ık: Biz, konuklarımıza nasıl davranmamız gerektiğini biliriz. -ım: Tüketim çılgınlığı artık son bulmalı. -ma: Bu dondurmanın tadı bir başkadır. -tı: Toplantı en az üç saat sürer. -ış: Olayları anlamak için bakış açımızı değiştirmeliyiz. C. Birleşik isim: İki sözcüğün kullanılış sırasınca bağlı olarak kalıplaşması ve birleşmesiyle oluşan adlardır. Birleşik adlar çeşitli yollarlar kurulabilir. İki ismin birleşmesi: >>> kalemtıraş, başkomutan, kahvaltı, kaynana, yazıhane, Çanakkale vb. İsim ve fiilin birleşmesi: >>> gecekondu, roketatar, uçaksavar, bilirkişi, hünkârbeğendi vb. İki fiilin birleşmesi: >>> kapkaç, alışveriş, yanardöner, dedikodu vb. Ek bilgi: Birleşik ismi oluşturan kimi kelimelerde çeşitli ses değişiklikleri meydana gelebilir. Cuma + ertesi = Cumartesi >>> Kahve + altı = kahvaltı >>> Edirne + kapısı = Edirnekapı

5 Sayfa 5 İsim Tamlamaları Bir adın aitlik bakımından daha belirli hale gelmesi için başka bir isim tarafından tamlamasıyla meydana gelen söz öbeğine isim tamlaması denir. Belli kurallar dâhilinde en az iki sözcük bir araya gelerek ad tamlamasını oluşturur. Ad tamlamaları tamlayan ve tamlanan olmak üzere iki unsurdan oluşur. Tamlayan birinci, tamlanan ise ikinci sözcüktür. İsim tamlamalarının tamlayanında ilgi (-in), tamlananında (-i) ise iyelik eki vardır. 1. Belirtili ad tamlaması: [Bir şey İN bir şey İ ] Tamlayanın ilgi, tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. Her iki unsuru da ek alarak oluşturulan bu tamlamalarda aitlik ilgisi vardır. >>> Yazarın evi bir zamanlar bu sokaktaymış. >>> Artık yolun sonuna gelmiştik. >>> Duvarın üstü yabani otlarla kaplıydı. İSİM TAMLAMALARI Belirtili ad tamlaması: Belirtisiz ad tamlaması Takısız ad tamlaması Zincirleme Ad Tamlaması Belirtili ad tamlaması ile ilgili özel durumlar: Birden fazla tamlayan olabilir. >>> Kuşların, çiçeklerin diyarı. >>> Öğrencilerin, öğretmenlerin evi sayılırdı okulumuz. Birden fazla tamlanan olabilir. >>> Evin, bahçesi, odaları, mutfağı o kadar geniş ki. Bazı tamlamalarda tamlayan düşüp sadece tamlanan söylenebilir. Bu tür tamlamalarda iyelik eki tamlayan hakkınca ipuçları verir. >>> Yaptıkların bini aştı, artık disipline vereceğim. (Onun yaptıkları) >>> Çantam masada kalmış. (Benim çantam) Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasında başka sözcükler girebilir. >>> Kitabın daha ilk sayfasını okurken uyuyakalmış. >>> Dedemin mavi gözlerine hayran hayran baktılar. Bazı tamlamalarda, tamlanan ile tamlayanın yeri değişebilir. >>> Uğruna bir ömür feda edeyim senin. (senin uğruna) >>> Yollarına günlerce baktım yârimin. (yârimin yolları)

6 Sayfa 6 2. Belirtisiz ad tamlaması Tamlayanın ilgi eki almayıp tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. Bu tür tamlamalarda bir ismin başka bir isme aitliğinden çok bir nesne ya da kavramın ismi oluşturulur. >>> otobüs durağı, sınıf defteri, kömür kokusu, kalem kutusu vb. Belirtisiz ad tamlaması ile ilgili özel durumlar: Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan, tamlananın neden yapıldığını bildirebilir. >>> lahana turşusu, erik hoşafı, leblebi şekeri Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan tamlananın neye benzediği bildirebilir. >>> deve kuşu, kılıç balığı vb. Belirtisiz ad tamlaması, sıfat görevinde kullanılabilir. >>> El yazması kitaplar şimdi çok değerliydi. >>> Gök mavisi gözleriyle bize bakıyordu. 3. Takısız ad tamlaması Tamlayanı ve tamlananı ek almamış olan ad tamlamalarıdır. Bu tamlamaları iki grupta inceleyebiliriz. Bir şeyin neden yapıldığını gösterirler: >>> Boynunda altın kolye vardı. >>> Sınıfın tahta kapsı kırıldı. >>> Plastik şişeler doğaya zara veriyor. Bir şeyin neye benzediğini bildirir. >>> İnci dişleri ile bize gülümsüyordu. >>> Demir yumruğu ile nice rakibini yenmişti. 4. Zincirleme Ad Tamlaması Tamlayanın, tamlananın veya her ikisinin kendi içinde başak bir ad tamlaması olduğu söz öbekleridir. Zincirleme ad tamlamaları en az üç adın zincirleme bir aitlik ilişkisi oluşturmasıyla meydana gelir. >>> Macera romanlarının okuyucusu çoktur. >>> Şebeke sularının içine klor katılıyor mu? >>> Sokak lambasının ışığı sönüverdi. Çoğul Eki(-lar,-ler) Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katan eklerdir. Evler, bir plana göre yapılmış Öğrenciler bahçede top oynuyor. Düşüncelerim sonradan değişti. Belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutar. Ali nin kalemi kırılmış seninkini istiyor. Bizimki bu akşam sinirli biraz.

7 Sayfa 7 HAL (DURUM) EKLERİ İSİM ÇEKİM EKLERİ TEKİL İYELİK EKLERİ ÇOĞUL BELİRTME HALİ -ı, -i, -u, -ü 1. KİŞİ -m, -ım, -im, -um, -üm -mız, -miz, -muz, -müz YÖNELME HALİ -a, -e BULUNMA HALİ -da, -de 2. KİŞİ -n, -ın, -in, -un, -ün -nız, -niz, -nuz, -nüz AYRILMA HALİ -dan, -den İLGİ HALİ -im, -ın, -in, -un, -ün 3. KİŞİ -ı, -i, -u, -ü -ları, leri EŞİTLİK HALİ -ca, -ce ÇOKLUK EKİ -ler - lar VASITA EKİ -le la İSİM ÇEKİM EKLERİ: İSİM DURUM EKİ Yalın Durumu İsim, herhangi bir durum eki almadan kullanılır. İyi bir kitap okudum. İnsanlar, köprüyü geçmediği zaman köprüyü düşünmezler. Belirtme Durumu(-ı,-i,-u,-ü) İsimler, -ı,-i,-u,-ü eklerinden birini alır. Arabayı çalıştıramadım. Okuduğum kitabı çok beğendim. Yönelme Durumu(-a,-e) İsimler, -a,-e eklerinden birini alır. Yeni aldığım kitaba göz attım İsimlerde Küçültme -cık,-cik,-cağız,-ceğiz yapım ekleriyle, adlara küçültme, sevme, acıma gibi anlamlar katılabilir. Küçültme eki ile türetilmiş bazı isimler küçültme anlamını tamamen yitirmiştir. Mehmetçik, arpacık, gelincik, tatarcık, maymuncuk, Serçecik, ne kadar da üşümüş.(sevimli) Kuşcağız, sığınacak yer arıyor. Arkada bir tepecik vardı. Yavrucak neye uğradığını şaşırdı. Anneciğim. Teyzeciğim Babacığım Kitaplarını kutuya yerleştir. Bulunma Durumu(-da,-te) İsimler, -da,-de,-ta,-te eklerinden birini alır. Yeni aldığım kitapta güzel konular var. Kitaplarını kutuda gördüm. Ayrılma Durumu(-dan,ten) İsimler, -dan,-den,-tan,-ten eklerinden birini alır. Yeni aldığım kitaptan buldum. Kitaplarını kutudan çıkardım. Gökhan ULUKAN Türk Dili ve Edebiyatı Öğrt. İYELİK EKLERİ Eklendiği isimlerin neye, kime, kaçıncı şahsa ait olduğunu bildiren eklerdir. 1.T.Ş.E:-m,-ım,-im,-um,-üm 2.T.Ş.E:-n,-ın,-,in,-un,-ün 3.T.Ş.E:-ı,-i,-u,-ü,-sı,-si,-su,-sü 1.Ç.Ş.E:-mız,-miz,-muz,müz 2.Ç.Ş.E:-nız,niz,nuz,-nüz 3.Ç.Ş.E:-ları,-leri