FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir.

Transkript

1 İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir. Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığını anlamak için o sözcüğün hem cümledeki anlamına hem de mek, mak mastar ekini alıp alamadığına bakmak gerekir. Araba (mak) bilgisayar(mak) ben(mek) güzel(mek) Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek)

2 Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek) Bu sözcükler her zaman fiil midir? Gülmek sana çok yakışıyor. Fiilimsi (isim-fiil) NOT: Bir sözcük mastar eki olan mek, -mak ile birlikte kullanılmışsa fiil değil fiilimsidir. Ali nin bir atı vardı. Yüklem Ali eve çok geç vardı. Yüklem

3 Fiiller karşıladıkları anlamlara göre üçe ayrılmıştır. 1.İş (kılış) Fiilleri 2.Oluş Fiilleri 3.Durum (hareket) fiilleri

4 1.İş (kılış) Fiilleri: Hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu işten etkilenen bir nesne bulunur. Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz. İş-kılış fiillerinin başına onu kelimesini getirdiğimizde anlamlı bir ifade oluşur. Neyi, kimi sorularına cevap verirler. Ahmet, elindeki taşı suya attı. Neyi? onu sildi. anlattı. temizledi. yazdı.

5 2. Oluş fiilleri: Kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya çıkan durumu anlatırlar. Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler. Dolayısıyla neyi, kimi sorularına cevap vermezler. Beş sene içinde çok hızlı yaşlandı. Neyi? onu GETİRİLEMEZ büyümüş. sarardı. ağarıyor. zayıflamış.

6 3. Durum fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz. Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, neyi, kimi sorularına cevap veremezler, başına onu sözcüğü getirildiğinde anlamsız olur. Uzun zamandır ilk kez güldü. Neyi? onu GETİRİLEMEZ uyumuş. dinlendi. ağlıyor. korkacak.

7 ÇEKİMLİ FİİL: FİİLLER(EYLEM) Bir fiilin kip ve şahıs ile ifade edilmiş haline çekimli fiil denir. Oku yorum Çekimli fiil Eylemin kim tarafından ve ne zaman yapıldığını bildiriyor.

8 FİİLLERDE KİP Türkçede kipler iki grupta incelenir. Haber Kipleri Dilek Kipleri 1.Şimdiki zaman kipi 1.Gereklilik kipi 2.Geniş zaman kipi 2.Dilek-şart kipi 3.Gelecek zaman kipi 3.İstek kipi 4.Görülen geçmiş zaman 4.Emir Kipi 5.Duyulan geçmiş zaman

9 FİİLLERDE KİP FİİLLER(EYLEM) Haber Kipleri 1.Şimdiki zaman kipi 2.Geniş zaman kipi 3.Gelecek zaman kipi 4.Görülen geçmiş zaman 5.Duyulan geçmiş zaman Ekleri -yor -r, ar -ecek -dı -mış

10 FİİLLERDE KİP FİİLLER(EYLEM) Dilek Kipleri Ekleri Gereklilik kipi -meli Dilek-şart kipi -se İstek kipi -e Emir kipi -

11 Burada cuma günleri pazar kuruluyor. Arabayı yazın alırız. Paramı hemen şimdi isterim. Nasrettin Hoca birgün pazara gider. Çocuk bir de bakar ki çantası yerinde yok. Bunu alacak, götürecek, dayına teslim edeceksin. Altı aylıkken dişim çıktı. Annen yarın baklava yapıyor mu? Kolay gelsin. Geniş zaman Gelecek zaman Şimdiki zaman Duyulan geçmiş zaman Duyulan geçmiş zaman Emir Duyulan geçmiş zaman Gelecek zaman İstek kipi yerine

12 Bir kipin-zamanın, bir başka kip yerinde kullanılmasına fiillerde zaman-anlam kayması denir. Bir başka ifadeyle; eylemin, çekimlenişine göre taşıması gereken anlamın dışına çıkmasıdır.

13 ŞAHIS EKLERİ FİİLLER(EYLEM) Şahıs ekleri, eylemin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir. Türkçede ben, sen, o, biz, siz onlar olmak üzere altı şahıs vardır. 1. Tekil şahıs eki 2. Tekil şahıs eki ben sen -ım -sın 3. Tekil şahıs eki o - 1. Çoğul şahıs eki biz -ız 2. Çoğul şahıs eki siz 3. Çoğul şahıs eki onlar -sınız -lar

14 FİİLDE ÇATI Yüklem olan fiilin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisine fiilde çatı denir. Aşağıdaki cümleyi çatı bakımından inceleyelim. Ceviz, bu tür açık alanlar için vazgeçilmez bir ağaçtır. İsim cümlesi NOT: Yüklemi isim olan cümlelerde (isim cümleleri) çatı aranmaz.

15 FİİLDE ÇATI Fiilde çatı konusu, eylemin cümledeki nesneyle ve özneyle olan ilişkisi bakımından ikiye ayrılmaktadır. A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER B-ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Geçişli fiiller 1. Etken fiiller 2. Geçişsiz fiiller 2. Edilgen fiiller 3. Oldurgan fiiller 3. Dönüşlü fiiller 4. Ettirgen fiiller 4. İşteş fiiller

16 FİİLDE ÇATI Peki eylemin nesne alıp almaması ne demektir? Eylemin belirttiği hareket, olay ya da kılış nesne üzerinde gerçekleşiyorsa yani bir nesneyi etkiliyorsa, bu fiil nesne alabiliyor ve geçişli demektir. Kuşlar yemlerini yediler. Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşiyor. Sabah yürüyüşe çıktık. Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşmiyor.

17 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Geçişli fiiller: Nesne alabilen fiillerdir. (Cümlede nesne varsa veya nesne sonradan eklenebiliyorsa cümlenin yüklemi geçişli bir fiildir demektir.) Cümlede nesneyi buldurmaya yönelik olan neyi, kimi ve ne sorularına cevap verebilen fiillerdir. Geçişli fiiller, başına onu kelimesi geldiğinde anlamlı bir ifade oluştururlar. (Çünkü onu kelimesi cümlede nesne görevinde bulunur.)

18 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Geçişli fiiller: Bozulan televizyonu hemen tamir etti. Marketten meyve ve sebze aldım. Havalimanında yaklaşık yarım saat bekledim. Hiç sıkılmadan, büyük bir keyifle dinlerdik.

19 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 2. Geçişsiz fiiller: Nesne alamayan fiillerdir. Cümleye dışarıdan herhangi bir nesnenin getirilemediği fillerdir. Yükleme sorulan ve nesneyi buldurmaya yönelik olan neyi, kimi ve ne sorularına cevap veremeyen fiillerdir. Geçişsiz fiillerin başına onu kelimesi getirmeye çalıştığınızda anlamda bir bozukluk ile karşılaşırsınız.

20 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 2. Geçişsiz fiiller: Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı. Beni görünce hemen boynuma sarıldı. Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı. UYARI: Dilimizde bazı kelimeler cümle içinde kazandıkları anlamları ile hem geçişli hem de geçişsiz şekilde kullanılabilmektedir. Yolda köpek sürüsü ile karşılaştığımdan eve kadar koştum. (Geçişsiz) Beden eğitimi öğretmenliği için dört yüz metreyi iki dakikada koştum. (Geçişli) Odanın içinde sabahtan beri dolaşıyordu. (Geçişsiz) (Neyi dolaşıyordu =? ) Bu tarihi sarayı keyifle dolaşıyordu. (Geçişli) (Neyi dolaşıyordu = Bu tarihi sarayı)

21 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 3. Oldurgan fiiller: Geçişsiz bir fiilin -r, -t, -tır eklerinden birini alıp geçişli hale getirilmesiyle oluşan fiile oldurgan çatılı fiil denilmektedir. Geçişsiz Fiil Uyu-mak Kaç-mak Düş-mek Gül-mek Oldurgan Fiil Uyu-t-mak Kaç-ır-mak Düş-ür-mek Gül-dür-mek

22 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 3. Oldurgan fiiller: Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu. Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi. Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.

23 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 4. Ettirgen çatılı fiiller: Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine -r, -t, -tır eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik derecesi arttırılan (bir nevi çift geçişli) fiillere ettirgen çatılı eylemler denir. Geçişli Fiil Ettirgen Fiil Temizle-mek Sil-mek Bul-mak Kes-mek Temizle-t-mek Sil-dir-mek Bul-dur-mak Kes-tir-mek

24 A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 4. Ettirgen fiiller: Bal mumundan heykelini yaptırmış. Misafirlerin tümünü havaalanından aldırdı. Bütün evi ona sildirdi. NOT: Ettirgen fiillerde, eylem çoğunlukla özne tarafından değil de bir aracı tarafından yapılır, özne işi ya ikinci bir kişiye yaptırır ya da ikinci kişiyi aracı koyarak üçüncü kişiye yaptırır.

25 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Etken fiiller 2. Edilgen fiiller 3. Dönüşlü fiiller 4. İşteş fiiller

26 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 1.Etken çatılı fiiller: Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat gerçekleştirildiği fiillere etken fiil denir. Babam bahçenin kapısını onardı. Onarma işini, özne kendisi yapmıştır. Şairler insanı tanımayı başaramazlarsa şiirden uzaklaşırlar. Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk. Sahneye çıkınca salondakileri başımla selamladım. Gerçek özne Gerçek özne Gerçek özne UYARI: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem etken çatılı fiil olur

27 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 2.Edilgen çatılı fiiller: Eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlığın belli olmadığı fiillere edilgen çatılı fiiller denir. Edilgen eylemle kurulmuş cümlelerde özne, gerçek özne değildir. Sözde özne olarak kullanılır. Etken çatılı fiillere l ve n ekleri getirilerek yapılır.

28 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 2.Edilgen çatılı fiiller: İtfaiye yangını kısa sürede söndürdü. Söndürme işini yapan öznedir. Etken. Yangın kısa sürede söndürüldü. Editör kitaptaki yanlışları düzeltti. Kitaptaki yanlışlar düzeltildi. Odanın her yerini süsledi. Odanın her yeri süslendi. Sözde özne Gerçek özne Sözde özne Gerçek özne Sözde özne Edilgen Etken Edilgen Etken Edilgen Bu bina Hasan usta tarafından yapıldı. Örtülü sözde özne Edilgen

29 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 3.Dönüşlü çatılı fiiller: Fiil, -l ve n ekleri almasına rağmen eylemin kim tarafından yapıldığı belli olan, yapılan işten etkilenenin özne olduğu fiillerdir. Fadime odayı süsledi. Oda süslendi. Fadime süslendi. Çocuk babasının kollarına atıldı. Murat, eve gider gitmez yıkandı. Gerçek özne - Etken Sözde özne - Edilgen Gerçek özne Dönüşlü (işten etkilenen öznedir.) Gerçek özne - Dönüşlü Gerçek özne - Dönüşlü İki yıllık eşinden tek celsede boşandı. Gerçek özne - Dönüşlü

30 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 4.İşteş çatılı fiiller: Fiil kök ve gövdelerine ş eki getirilerek yapılan eylemlerdir. Bu tür fiillerde karşılıklı yapma veya birlikte/beraberce yapma anlamı vardır. Karşılıklı İşteş Fiiller Dövüş- selamlaş- İtiş- Tartış- haberleş- atış- Araş- görüş- buluş- Birlikte Yapılan İşteş Fiiller Uçuş- ağlaş- kaçış- Ötüş-bekleş- gülüş- Koşuş- doluş- kapış- Yazış- anlaş- bağrış-

31 B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 4.İşteş çatılı fiiller: DİKKAT: Fiilerden bazıları doğrudan ş işteşlik eki almadığı halde, kalıplaşarak birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı kazandıkları için işteş olarak kabul edilirler. Uzunca bir zamandan sonra tekrar barıştılar. Karşılıklı yapma anlamı var. İşteş Savaş(mak) Güreş(mek) Dertleş(mek) Sözleş(mek) Tüm sınıf bu sınavı geçebilmek için gece gündüz çalıştı. İşteş çatılı bir fiil değildir. Çalış- kök halindedir. ş işteş eki almamıştır. Çalıştım şeklinde tekil olabilmektedir.

32 FİİLDE ÇATI Aşağıdakilerden hangisi nesne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Kentin kapısından çıkarken bir ses duydu. B) Çocuklarını ve komşularını da çağırdı. C) Parmaklarıyla sana başkalarını işaret edecekti. D) Kimseden yardım istemeden çocuklarını bugünlere getirdi. E) Hayata, fakir bir köylü çocuğu olarak başlamıştı. CEVAP: E

33 FİİLDE ÇATI Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne-yüklem İlişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Her iki taraftan da olumlu cevaplar alındı. B) Oda, alçı bloklarla ortasından ikiye bölündü. C) Gelişimi kutlamak için büyük törenler düzenlendi. D) içindeki aşk ateşi yeniden alevlendi o gün. E) Sohbet hırkası son defa giyilmişti bu akşam. CEVAP: D

34 EK FİİL (EK EYLEM) Ek fiil nedir? Bir fiil çeşidi midir? Fiiller gibi çekimlenebilir mi? Olumsuz çekimleri yapılabilir mi? Ek fiilin görevleri nedir? Ek fiil, tek başına bir anlamı olmayan ancak eklendiği sözcüğe çeşitli anlamlar yükleyen ve bazı görevleri bulunan i-mek fiilidir. Ek fiil; kip ve şahıs ekleri alabilir. Ek fiilin sadece 4 kiple çekimi vardır. Ek fiil İ İ İ İ Kip di miş se dir Görülen geçmiş zaman kipi Öğrenilen geçmiş zaman kipi Şart kipi Geniş zaman kipi

35 EK FİİL (EK EYLEM) Film çok güzeldi. Ek fiil konusunu çoktan öğrenmişti. Aldığın şeyler çok pahalıymış. Yusuf ile Züleyha romanını tekrar okuyacakmış. Yatağın dağınıksa toplar mısın? Belki de söyledikleri doğrudur.? Dikkat: Birinci cümlenin kipi, görülen geçmiş zamandır. dı kipi isme değil düşmüş olan i- fiiline gelmiştir.

36 EK FİİL (EK EYLEM) Ek fiilin iki görevi vardır:. 1-İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem yapar. 2-Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapar.

37 EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ: Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı Mesleğimi yapamadığım için mutsuzdum. (mutsuz idim) Hem evinde hem iş yerinde oldukça başarılı bir kadındı. (kadın idi) Sen ve ben çok iyi bir ekiptik. (ekip idik) Hazırlıklı olmamalarına karşın konuya hakimdiler. (hakim idiler) (hakimlerdi) Çok para verip aldığı arabanın motoru güçlü değildi. (değil idi) / (olumsuzu)

38 EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ: Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı Bu ay faturaları ödeyecek kişi benmişim. ( ben imişim) Zannettiğimden de akıllıymışsın. (akıllı imişsin) ( y kaynaştırma harfi) Yemekte şehriye çorbası varmış. (var imiş) Siz paradan değil, yürekten yana zenginmişsiniz. (zengin imişsiniz) Yollar, sanıldığı gibi karla kaplı değilmiş. (değil imiş) / (olumsuzu)

39 EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ: Ek Fiilin Şartı Akşamları çok yorgunsam spora gitmem. (yorgun isem) Gözlerin bozuksa seni mülakatta elerler. (bozuk ise) Sorular zor değilse neden bu kadar yanlış yaptın? (değil ise)/ (olumsuzu) Bu duyduklarım doğru ise onlara dava açacağım. Tansiyonu yüksek, ateşi ise normalin üstünde. Ek fiil Bağlaç Ek fiilin olumsuzu yapılabilir. Doğru ise / doğru değil ise

40 EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ: Ek Fiilin Geniş Zamanı Enstrüman çalma konusunda oldukça yetenekliyimdir. (yetenekliyim) Sandığımdan daha da hızlısın. Yeni tasarladığım ayakkabı son derece şık bir görünüme sahip. (sahiptir) Senden bana haber getiren yeşilbaşlı telli turnalardır. Bu hayatta hiç kimse mükemmel değildir. Olumsuzu

41 EK FİİL (EK EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: Ek fiilin diğer görevi de basit zamanlı bir fiilin, birleşik zamanlı fiil olarak çekimlenmesini sağlamaktır. Basit zamanlı fiil nedir? Uyu + muş + um = Uyumuşum (Basit zamanlı fiil) Bil + iyor + sun = Biliyorsun (Basit zamanlı fiil) Git + meli + yiz = Gitmeliyiz (Basit zamanlı fiil) Bir fiilin tek kip eki ve şahıs ile çekimlenmesi, o fiilin basit zamanlı fiil olması anlamına gelmektedir.

42 EK FİİL (EK EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: Birleşik zamanlı fiil nedir? Uyu + muş + idi + m = Uyumuştum (Birleşik zamanlı fiil) Bil + iyor + imiş + sin = Biliyormuşsun (Birleşik zamanlı fiil) Git + meli + ise + k = Gitmeliysek (Birleşik zamanlı fiil) Fiilin birleşik zamanlı olması demek, ek fiil yardımıyla iki kip ekinin bir araya gelmesi demektir.

43 EK FİİL (EK EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: Birleşik zamanlı fiiller 3 e ayrılır. 1. Hikâye birleşik zamanlı fiiller 2. Rivayet birleşik zamanlı fiiller 3. Şart birleşik zamanlı fiiller Fiil kök + Kip eki + idi + Şahıs eki Fiil kök + Kip eki + imiş + Şahıs eki Fiil kök + Kip eki + ise + Şahıs eki Gördüydüm, uyumuştum, yazıyordum, yıkacaktı, beklerdin, gitmeliydim, yeseydim Yapmışmışım, özlüyormuş, boyayacakmışım, çözermişim, bileymişim, görseymişim Sorduysam, geçmişsen, satıyorsa, yiyeceksek, öğretirseniz, izlemeliyse

44 EK FİİL (I) Teke onunla birlikte aşağı iniyordu. (II) Düz bir kayanın üstünde durdu. (III) Düzlüğün ortasında derince bir çukur vardı. (IV) Çukur ağzına kadar yağmur suyuyla doluydu. (V) Toros kayalıklarında çok görmüştü bunlardan. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerden hangisinde yüklem ekeylemle çekimlenmemiştir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. CEVAP: B

45 EK FİİL Aşağıdakilerden hangisinde ek-eylemin görevi diğerlerinden farklıdır? A) Kuş, mavi bir ışığa bürünmüş, uçuyordu. B) Örümcek ağ yapmış ve ağın köşesine sinmişti. C) Arının sırtında kendi suretini görürdü. D) Yüreğindeki sevinç daha da kaynaşıyordu. E) Burası kumluk değil, derin bir yardı. CEVAP: E