BÖLÜM 1: BĠLGĠSAYARA GĠRĠġ

Transkript

1 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ BÖLÜM 1: BĠLGĠSAYARA GĠRĠġ 1

2 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ 2

3 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ 1. GĠRĠġ Bilgisayar dıģında hiçbir ürün modern hayatın özüne bu kadar somut olarak girmemiģtir. Bilgisayarlar sosyal hayatımızın hemen her alanında karģımıza çıkmaktadır. Günümüzde bilgisayarlar, basit hesaplamaların dıģında çok daha fazla iģlevsel alanlarda kullanılmaktadır. Bugün, bir süp1ermarketin satılan ürünlerinin hem stokunun tutulması, hem de kasaya getirilen yüzlerce çeģit ürünün fiyatlarının okunması; telekom sektöründe oluģan arama trafiğinin düzenlenmesi ve iletiģim alanında birçok soruna hızlı ve güvenilir çözümler sunulması; her gün milyonlarca insanın kullandığı otomatik para çekme makinaları (ATM Automatic Teller Machine) baģta olmak üzere, tüm bankacılık sektöründe sanal olarak dünyanın herhangi iki uç noktası arasındaki para aktarılması ve diğer bankacılık iģlemlerinin yapılmasına kadar yaģamın her alanında bilgisayarlar kullanılmaktadır. Hayatımıza bu kadar somut etkisi olan ve geleceğimizle ilgili birçok kararların alındığı bir ortam olan bu makinaları daha iyi tanımak için zaman içindeki evrimine bakılmalıdır. 2. TARĠH ĠÇERĠSĠNDEKĠ GELĠġĠMĠ Bilgisayarın geliģiminin, günümüzden 5000 yıl önce abaküsün bulunması ile baģladığı söylenebilir. Ġnsanoğlu ilk defa abaküs kullanarak bir araç yardımı ile sayıları saymaya baģlamıģtır. Tarihsel süreç içerisinde kağıt ve kalemin bulunması ile sayılarla iģlemler kağıt üzerine taģınmıģtır. 17. yüzyıla gelene dek abaküs ve kağıt kalem ile toplama iģlemini gerçekleģtiren baģka bir makina keģfedilmemiģtir yılında Blaise Pascal, vergi toplayıcısı olan babasına yardım edebilmek için ilk basit hesap makinasını icat etmiģtir. Bir tekerlekten oluģan ve üzerinde sayılar olan bu basit makina, hesap makinalarının atası sayılır. Pascal ın geliģtirdiği bu hesap makinasının adı Pascaline dir yılına gelindiğinde Alman Gottfried Wilhem von Leibniz, Pascaline yi geliģtirerek çarpma iģlemi de yapabilen bir makina haline getirmiģtir yılında Fransız Charles Xavier Thomas de Colmar, dört iģlem yapabilen bir hesap makinası icat etmiģtir. Colmar ın icat ettiği makinanın üzerinde çalıģılarak Arithometer adı verilen mekanik hesap makinaları kullanılmaya baģlanmıģtır. Günümüzde anladığımız iģleviyle bilgisayar mantığının temelini ilk olarak Ġngiliz matematik profesörü Charles Babbage ortaya atmıģtır yılında Babbage, makinalar ile matematik problemleri arasında doğal bir uyum olduğunun farkına varmıģtır. Makinaların bir iģlemi hatasız tekrarlayarak sürekli yapabilmeleri, matematik yardımıyla da iģlem basamaklarının basit Ģekilde tekrarı sağlanabilmektedir. Böylece sorun, matematik iģlemlerinin makinalar üzerinde nasıl yapılacağı merkezinde toplanmaya baģlamıģtır. Bu düģüncelerin toplamı ile bilgisayar teknolojisinin temelleri atılmıģtır yılında Babbage bu sorunu çözebilecek ilk önerisini ortaya atmıģ, Difference Engine adını 3

4 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ verdiği diferansiyel denklem çözümü yapabilen makinayı geliģtirmeyi düģünmüģtür. Lokomotif büyüklüğünde ve buharla çalıģan bu makinayı, programları saklayabileceği ve hesaplamaları yapıp çıktı alabileceği bir düzenekte çalıģtırmayı tasarlamıģtır. 10 yıl süren çalıģmaların sonunda bu ülküsüne ulaģamamıģtır, ancak o zaman düģündüğü yapı bugün bizim kullandığımız bilgisayarların iģlevine tıpatıp benzemektedir yılında Jacquard Loom, delikli tahtayı (punch board) tasarlayarak eldeki verilerin bu tahtaya basılıp saklanması fikrini ortaya atmıģtır. Bu fikirden yararlanarak Babbage, Analitik Makina adı verilen genel amaçlı kullanımı olabilecek bir makina geliģtirmiģtir. Bu makina, bir mil etrafında dönerek delikli kartlara 50 basamaklı 1000 numara iģleyebilecek ve delikli kartlardan da bir makina yardımı ile kağıda baskı yapabilecek biçimde tasarlamıģtır yılında, Amerikalı mucit Herman Hollerith, Jacquard ın delikli tahta buluģunu daha hızlı baskı yapabilen bir makinada geliģtirip kullanmıģtır. Ġlk iģ olarak Amerika BirleĢik Devletleri nde nufüs sayımı yapmayı planlamıģtır. Eski yöntemlere göre nüfus sayımı 10 yılda tamamlanırken, Hollerith in buluģu ile sayım 6 haftada bitmiģtir. Hollerith, önce Tabulate Machine Company, daha sonra 1924 yılında International Business Machines (IBM) adı altında bir firma kurarak kendi delikli kart okuyucusunu iģ dünyasıyla da tanıģtırmıģtır. Sonraki yıllarda bilim adamları önemli ilerlemeler kaydetmiģlerdir. Vannevar Bush, 1931 yılında diferansiyel denklem çözebilen hesap makinası icat etmiģtir da Iowa üniversitesinden Prof. John V. Atansoff ve asistanı Clifford Berry, Boolean Algebra iģlemini, yani sadece 1 ve 0 değerlerini bilgisayar devrelerine uygulayarak ilk elektronik bilgisayar mantığını ortaya çıkarmıģtır. Bilgisayar devrelerinde 1 ve 0 rakamları, devrenin sırasıyla, açık ve kapalı olduğunun anlaģılmasını sağlamaktadır. Bu mantıksal devrimin dayanağı da Gerge Boole un her matematiksel denklemi basitçe doğru ya da yanlıģ olarak simgeleyen ikili (binary) cebir sistemini keģfetmesidir BĠRĠNCĠ NESĠL BĠLGĠSAYARLAR ( ) Bilgisayarlar 5 döneme ayrılarak sınıflandırılmıģlardır. Ġlki birinci nesil bilgisayarlardır. Bu dönem yılları arasını kapsar. Birinci nesil bilgisayarları diğer dönemlerden ayıran özellikler; vakum tüplerinin olması, vanalardan ve tel devrelerden oluģmalarıdır. Bu dönemin bilgisayarlarında vakum tüpleri aracılığıyla elektrik akımı denetlenmekteydi, verileri saklayabilmek için de manyetik davullar bulunmaktaydı. Bu bilgisayarlar özel iģlemler yapmaları için üretildiklerinden, kullanım alanları da sadece bu özel iģlemlerin yapılmasıyla sınırlı kalmaktaydı ve çalıģmaları çok yavaģtı ĠKĠNCĠ NESĠL BĠLGĠSAYARLAR ( ) 1948 yılında transistörün bulunuģu ile bilgisayar dünyasında ilerlemeler müthiģ bir ivme kazanmıģ oldu. Transistörler, ilk defa 1956 yılında bilgisayarlarda kullanılmaya baģlanmıģtır. Bu dönemin en belirgin buluģu, transistörlerin vakum tüplerinin yerini alarak makina boyutlarının küçülmesini, birinci nesil makinalara göre daha hızlı çalıģmasını sağlaması ve makina dilinin yerine programlama dillerine geçilmiģ 4

5 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ olmasıdır. Makina dilinde kullanılan Assembly yerine, uzun ve zor olan binary (ikili) kodları ikinci nesil bilgisayarlarla birlikte programlama diline dönüģtürülmüģtür. Böylece birinci nesildekiler gibi her amaç için makina üretmek yerine, her amaç için program yazılmaya baģlanmıģtır. COBOL ve Fortran dilleri bu dönemde geliģtirilmiģtir. Bu dönemde bilgisayarlar iģ dünyasına da girmiģtir. Mali bilgilerin iģlendiği bilgisayarlar ve programlar üretilmiģtir. Bu dönemde IBM, IBM 1401 adıyla ilk endüstriyel bilgisayarı üretmiģtir ÜÇÜNCÜ NESĠL BĠLGĠSAYARLAR ( ) Vakum tüplerinin yerini alan transistörler, bilgisayar tarihinde çok önemli bir buluģ olmuģtur. Ancak bilgisayarlar elektronik devrelerindeki çabuk ısınmadan dolayı uzun süre çalıģtırılamamaktaydı yılında, Texas Instruments mühendislerinden Jack Kilby, bütünleģmiģ devre (IC Integrated Circuit) buluģuyla ısınma sorununu çözümlemiģtir. IC, üç elektronik parçanın küçük silikon disklerde birleģtirilmesiyle oluģan bir devredir. Bilim adamları tek bir yonganın üzerine çok daha fazla transistör ekleyerek yarı iletkenleri (semi-conductor) bulmuģlardır. Sonuçta yongaların içerisine ne kadar çok transistör eklenirse, bilgisayarların boyutu da o kadar küçülmektedir. Bu döneme damgasını vuran ikinci geliģme de, bilgisayarlar için iģletim sistemi geliģtirilerek çok sayıda, farklı programlar çalıģtırılabilmesidir DÖRDÜNCÜ NESĠL BĠLGĠSAYARLAR (1970 GÜNÜMÜZE) Dördüncü nesil bilgisayarları diğer dönemlerden ayıran özellik, milyonlarca transistörün tek bir bütünleģik devre yongası (Integrated Circuit Chip) üzerinde toplanarak, mikro iģlemcilerin bulunması ve karmaģık programlama dillerine geçilmesidir. IBM, 1981 yılında, insanları ilk defa kiģisel bilgisayarlar (PC Personal Computer) ile tanıģtırmıģtır. Bu tarihten itibaren bilgisayarlar büyük endüstriyel ve askeri amaçlı çalıģmaların dıģında; evlere, okullara ve iģyerlerine girmiģtir. Bilgisayarların bu geliģimi, sonraki yıllarda masaüstü ve dizüstü bilgisayarlar olarak gündelik hayatımızın ayrılmaz bir parçası olmalarını sağlamıģtır. Daha sonra, bilgisayarların günlük hayatın her alanında yerini alması ile bu makinaların birbirleriyle bağlantılarının nasıl yapılacağı sorusu gündeme gelmiģtir. Bu sorun, ağ bağlantı topolojilerinin keģfine ıģık tutmuģtur. Yerel Ağ Bağlantısı (LAN Local Area Network) ya da telefon kabloları gibi ağ altyapıları kurularak bilgisayarlar birbirleriyle iletiģime geçirilmiģtir. Ağ bağlantıları daha da geniģ kapsamlı düģünülerek, bugün çoğu insanın her gün yaptığı, televizyon izlemek gibi bir iģ olarak gördüğü Internet kavramı oluģmuģtur. Yerel ağ bağlantısı yapıldıktan sonra Internet, dünyanın herhangi iki yerindeki bilgisayarlar arasında iletiģimi sağlayan bir buluģ olmuģtur. 5

6 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ 2.5. BEġĠNCĠ NESĠL BĠLGĠSAYARLAR (GÜNÜMÜZDEN GELECEĞE) BeĢinci nesil bilgisayarların günümüze damgasını vuran geliģmeleri, paralel iģleme (parallel-processing) ve büyük ölçekli entegre devrelerin bulunmasıdır. Bu geliģme ile, milyonlarca transistör tek bir yongada toplanıp, milyarlarca iģlemi salise ile ifade edilebilecek zaman dilimlerinde gerçekleģtirebilmektedir. Ġnsanoğlunun hayal gücüne paralel buluģlar gerçekleģtirmesinin sonu olmadığından, bu dönemin sonu belirtilememektedir. 3. BĠLGĠSAYARIN ANA BĠRĠMLERĠ GiriĢ Birimleri (Input units) Aritmetik Mantık Birimi Bellek Birimi ÇıkıĢ Birimleri (Output units) Kontrol Birimi Merkezi ĠĢlem Birimi (Central Processing Unit) Depolama Birimleri (Storage units) Şekil 1.1 Bilgisayarın ana birimleri GiriĢ Birimleri (Input units): Verilerin bilgisayara giriģini sağlayan aygıtlardır. (Klavye, fare, mikrofon, tarayıcı, kamera vb.) Merkezi ĠĢlem Birimi (CPU Central Processing Unit): Bilgisayarın beyni olarak kabul edilen mikro iģlemcidir, gelen bilgilerin hangi birime gideceğine karar verir. Aritmetik Mantık Birimi: Aritmetiksel ve mantıksal iģlemlerin yürütüldüğü birimdir. Yapılacak iģlemlerin türü ve iģleme girecek değerler bellekten alınır, iģlem sonuçları ise tekrar belleğe gönderilir. Herhangi bir zamanda bu birimde yalnızca tek bir iģlem yapılabilir. Bellek Birimi: Bilgisayarda iģleme girecek programların, çalıģması sırasında saklanmasını sağlayan birimdir. Aritmetik-mantık biriminden alınan sonuçlar bu birimde saklanır. Kontrol Birimi: Bilgisayarın bütün birimleri bu birim aracılığıyla denetlenir. Bu birim bilgisayarın yönetim birimidir. 6

7 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ ÇıkıĢ Birimleri (Output units): ÇıkıĢ bilgilerinin alındığı aygıtlardır. (Yazıcı, ekran vb.) Depolama Birimleri (Storage units): Verinin gerektiği anda eriģilmek üzere saklanmasına yarayan, sabit ya da taģınabilir aygıtlardır. (Sabit disk, disket, CD, DVD vb.) 4. DONANIM Bilgisayarın üzerinde bulunan tüm fiziksel elektronik birimlere donanım (hardware) denir. Tüm donanım aygıtları mikro iģlemci tarafından kontrol edilir. Donanımı oluģturan birimler, üretim sırasında tasarlanan anakart, yongalar, devreler, güç ünitesi ve bilgisayarın yardımcı üniteleri olan CD-ROM sürücüsü, disket sürücüsü, modem, ağ adaptörleri, ses kartları, ekran, klavye, fare, sabit disk, yazıcı, tarayıcı, hoparlör vb. aygıtlardır. Bilgisayar donanımı; giriģ birimleri, sistem birimleri, çıkıģ birimleri ve saklama birimleri olarak sınıflandırılabilir GĠRĠġ BĠRĠMLERĠ Klavye (Keyboard): Bilgisayarda kontrol komutları ve veri girmek için kullanılan, daktilo Ģeklinde bir grup tuģun yer aldığı en temel giriģ birimidir. Klavyeler, harf grubu Q tuģuyla baģlayanlar Q-klavye; F tuģuyla baģlayanlar F-klavye olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Sağ kısımda hesap makinesi Ģeklinde bir sayısal alan, hareket tuģları ve yardımcı tuģlar bulunur. Üst kısımda ise çeģitli programlarda kullanılabilecek olan fonksiyon tuģları yer alır. Fare (Mouse): ĠĢaretleme, seçme ya da çizim vb. özel iģlemlerde kullanılan bir, iki ya da daha fazla düğmeli küçük giriģ aygıtıdır. Kızıl ötesi ya da radyo dalgalarıyla çalıģan kablosuz fareler yaygın olarak kullanılmaktadır. Fare herhangi bir yönde hareket ettirildiğinde, ekran üzerinde bir fare iģaretçisi farenin hareketlerini izler; ikisinin tüm hareketleri birbirine bağlıdır. Fare iģaretçisi doğru yere geldiğinde, bir iģi ya da iģlemi baģlatmak için farenin düğmelerinden sol taraftakine basılmalıdır. Sağ tuģ ise genelde yardımcı iģlemlerde kullanılır. Solak kullanıcılar için bu yapı değiģtirilebilmektedir. Tarayıcı (Scanner): Resim ve fotoğrafları sayısallaģtırmak için kullanılan optik aygıttır. Bu sayede kağıt üzerindeki resimler, fotoğraflar; sayfa düzeni, masaüstü yayıncılık programları aracılığıyla metinlerle birleģtirilebilir ya da bir Bilgisayar Destekli Tasarım (CAD Computer Aided Design) çizimine dahil edilebilir. Benzer biçimde yazılar Optik Karakter Tanıma (OCR Optical Character Recognition) yazılımları yardımıyla kağıt üzerinde göründüğü biçimde bilgisayar ortamına taģınabilir SĠSTEM BĠRĠMLERĠ Anakart (Motherboard): Merkezi ĠĢlem Birimini (CPU Central Processing Unit), uygun yardımcı iģlemciyi ve destek entegrelerini; bunların yanında aygıt denetleyicilerini, 7

8 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ belleği, aynı zamanda bilgisayarın dahili yollarına eriģim veren geniģletme yuvalarını içeren ana baskı devre kartıdır. Rastgele Bellek EriĢimi (RAM Random Access Memory): Özel bir aygıt sürücüsü tarafından yönetilen ve bir disk gibi tanınan belleğin bir bölümüdür. RAM, bellekte çalıģtığından çok hızlı iģler ve standart bir sabit diskten çok hızlıdır. RAM de saklanan tüm veri bilgisayar kapatıldığında gider. RAM ler aynı zamanda mantıksal sürücüler olarak bilinirler. Statik Rasgele Bellek EriĢimi (SRAM Static Random Access Memory): Güç kullandığı sürece içeriğini koruyabilen bir bilgisayar belleğidir. Dinamik RAM lerde olduğu gibi bilginin sürekli tazelenmeye ihtiyacı yoktur. Aynı yapı ve karmaģıklıktaki bir dinamik RAM in sadece dörtte biri kadar bilgi depolayabilir. 15 ten 30 ns *.ye kadar eriģim hızı olan statik RAM, 80 ns. ya da daha düģük bir eriģim hızı olan dinamik RAM den çok daha hızlıdır. SRAM ler genellikle ön-belleklerde kullanılır. Ancak, SRAM ler dinamik RAM lerden 4 ya da 5 kat daha pahalıdır. Port ** : Bilgisayarın, yardımcı diğer birimlerle (yazıcı, tarayıcı, USB birimleri vb.) veri aktarımının yapılmasını sağlayan bağlantı noktalarıdır. Portlar, paralel ve seri olarak ikiye ayrılırlar. Paralel portlar LPT1 (birinci yazıcı çıkıģı), LPT2 dir (ikinci yazıcı çıkıģı). Seri portlar COM1, COM2 ve COM3 tür (fare, klavye, modem vb. çıkıģı). Ethernet: IEEE standardında tanımlanmıģ ve geniģ bir kullanıma sahip Yerel Alan Ağı (LAN Local Area Network) teknolojisidir. Ethernet, verinin ağa bağlı bilgisayarlar arasında bir çarpıģma (collision) olmadan hareket ettiğinden emin olmak için TaĢıyıcı Duyarlı Çoklu EriĢim/ÇarpıĢma Tespiti (CSMA/CD Carrier Sense Multiple Access/ Collision Detection) protokolünü kullanır. Standart Ethernet 10 Mbps *** hızında veri gönderirken, Hızlı Ethernet (Fast Ethernet) 100 Mbps hızında veri gönderebilir. Güç Kaynağı (Power Supply): Bilgisayarın, prizden 220 Volt elektriği alıp sistemin ihtiyacı olan 5 Volt ve 12 Volt doğru akım gerilimine dönüģtüren parçasıdır. Bilgisayar güç kaynakları genelde Watt cinsinden ölçülür. 90 W düģük seviyeden 300 W yüksek seviyeye kadar çeģitlilik gösterirler. Eğer bilgisayarın güç kaynağı bozulursa hiçbir aygıt çalıģmaz. Güç kaynağı bilgisayardaki ısı kaynaklarının baģında gelir, havalandırılması için ayrı bir pervaneye ihtiyaç vardır. Görüntü BağdaĢtırıcısı (Display Adapter): Bilgisayar ekranına görüntü getirilmesini sağlayan ekran kartıdır. Ekran kartı satın alınırken üzerindeki RAM ve hangi türden yonga taģıdığı (VGA, AGP) önemlidir. VGA ekran kartları PCI, AGP ekran kartları AGP yuva bağlantısına sahiptir. Günümüzde AGP ekran kartları, 64 MB RAM üstün çözünürlük ve frekans özelliklerine sahip ekran kartları olarak tanımlanmaktadır. Ekran çözünürlüğü ve frekans ayarları, satın alınan ekranın özelliklerine de bağlıdır. Ekran kartları, anakart üzerinde, Pentium II iģlemcili bilgisayarlardan öncekilerde ISA yuvasına, sonrakilerde ise AGP yuvasına takılır. * ns: nano second (nano saniye), saniyeye eģit zaman birimi. ** Buradaki fiziksel port kavramı, ağ bağlantısını sağlayan port ile karıģtırılmamalıdır. *** Mbps: Megabits per second, saniyede 1 megabit veri akıģına karģılık gelen hız birimi. 8

9 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ Ses kartı (Sound Card): Bilgisayar için, sayısal olarak kayıt edilmiģ bir ses, müzik ya da ses efektini, hoparlör ya da kulaklık üzerinde çalmaya olanak tanıyan eklenebilir bir geniģletme kartıdır. Macintosh marka bilgisayarlarda dijital stereo ses üretimi sistemle bütünleģtirilmiģtir. Neredeyse tüm çokluortam uygulamaları, eğer varsa ses kartının avantajlarından yararlanır. MPC (Multimedia Personal Computer Çokluortam Kişisel Bilgisayar) düzey 2 tanımlaması, 16 bit ses kartına ihtiyaç duyar. GeliĢen teknoloji ile günümüzde 128 bit PCI yuva bağlantısı olan ses kartları bulunmaktadır. EĢzamansız Seri Veriyolu (USB Universal Serial Bus): Microsoft, Compaq, National Semiconductor ve diğer 25 USB üyesi tarafından geliģtirilmiģ olan USB; klavye portu, paralel portlar, oyun portu ve seri portların yerine, yüzün üzerinde USB uyumlu aygıtı tek bir bağlantı ile almayı gerçekleģtiren veriyoludur. Bu tek bağlantı dokuz pin seri bir porttan da basittir, çünkü sadece dört pini vardır. Fiziksel olarak bilgisayara takılmıģ tek bir aygıt görünür, Tak ve ÇalıĢtır (Plug and Play) özelliği sayesinde bilgisayarın yeniden baģlatılmasına gerek yoktur. USB, seri portlardan daha hızlı olmak üzere tasarlanmıģtır. Bu standarta göre, seri bir arabirimin yaklaģık 100 kbps hızına karģılık, 12 Mbps hıza kadar veri transfer edebilen bir arabirim tanımlanır. Bu hız, düģük çözünürlüklü video konferans gibi telefon uygulamalarına ulaģmak üzere belirlenmiģtir. USB, kullanılan çevre aygıtı türüne göre ayrılan dört veri transfer tipini algılar; yığın, kesme, eģzamanlı ve denetim. Yazıcı, tarayıcı ve sayısal (digital) kameralar yığın vericilerdir. Klavye ve oyun çubukları (joystick) kesme aktarımını kullanırlar. Telekomünikasyon uygulamaları ise, belirli bir sırada ve kesintisiz bir akıģ halinde dağıtılması gereken eģzamansız aktarmayı kullanır. Disket Sürücüsü (Floppy Disk Drive): Disket kullanabilmek için bilgisayarın üzerinde bulunması gereken sürücüdür. Disket sürücüleri (A:) ya da (B:) olarak tanınır. Disket sürücüsünde 3.5 inç çapında, 1.44 MB kapasiteli çift yüzlü yüksek yoğunluklu disketler kullanılmaktadır. 3.5 inçlik 720 KB kapasiteli çift yüzlü çift yoğunluklu ve 2.88 MB kapasiteli çift yüzlü yüksek yoğunluklu disketler artık kullanılmamaktadır. CD Sürücüsü (CD-ROM CD-Read Only Memory): CD kullanabilmek için bilgisayarın üzerinde bulunması gereken sürücüdür. Birçok CD-ROM sürücüsünün ses kontrolü ve hoparlör/kulaklık çıkıģı vardır. CD-ROM sürücüleri veri transfer hızlarına göre üretilmiģtir, iki hızlıdan (2X) baģlamak üzere 52 hızlıya (52X) kadar olanları vardır. En ünlü iki CD-ROM sürücüsü arabirim kartı SCSI ve ATAPI dir. Bunlardan en sık kullanılanı ATAPI, Western Digital firması tarafından 1994 yılında sunulmuģtur. Bir IDE CD-ROM u anakart üzerindeki IDE bağlantı noktasına bağlamaya izin veren, geliģtirilmiģ IDE özelliğinin bir parçasıdır. Diğer CD-ROM sürücüleri, bilgisayarın paralel portundan ya da PCMCIA * üzerinden kullanılabilirler. CD Yazıcı (CD-RW CD Re-Writer): ÇeĢitli hızlarda üretilen CD kayıt aygıtlarıdır. CD- RW sürücülerinin üzerinde yazan üç grup rakam vardır. Birincisi herhangi bir yazılabilir (recordable) CD ye yazma hızı, ikincisi tekrar yazılabilir (rewritable) CD ye yazma hızı, üçüncüsü ise CD okuma hızını belirtir. 32/12/40 a kadar hızlarda olan modelleri * PCMCIA: Personel Computer Memory Card International Association (Uluslararası Kişisel Bilgisayar Bellek Kartı Kurumu). PC kartları olarak adlandırılan kredi kartı büyüklüğünde kartlar üreten pek çok firmanın katılımıyla oluģturulmuģ standart. 9

10 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ bulunmaktadır. Her CD-RW sürücüsünün belli bir ömrü vardır, genellikle 2 yıl içerisinde sürekli kullanılan bir CD-RW ın kafa denilen CD okuyucu bölümü bozulur. CD-RW daki kafa bölümü temizletilerek tekrar kullanılabilir, fakat bu performans düģüren bir çözümdür. DVD Sürücüsü (DVD-ROM DVD-Read Only Memory): DVD kullanabilmek için bilgisayarın üzerinde bulunması gereken sürücüdür. 16 hızlıya (16X) kadar olanları bulunmaktadır. DVD sürücüsü aynı zamanda bir CD sürücüsüdür. CD ile benzer bir biçimde, DVD yazıcı (DVD-RW) aygıtları da gün geçtikçe yaygınlaģmaktadır ÇIKIġ BĠRĠMLERĠ Ekran (Monitor): Bilgisayarın renkli olarak metin ya da grafik gösterebilen bir görüntü çıkıģ aygıtıdır. Frekans ve ekran büyüklüğü ekranın en önemli özellikleri arasında sayılabilir. Verinin ekrana birim saniyede çarpmasına frekans denir. Piyasada frekansı 80 MHz e kadar olan ekranlar bulunmaktadır. Yüksek frekanslı bir ekrana sahip olunması, bilgisayarın aktardığı görüntünün titreģimsiz hissedilmesi ve görüntü kalitesi için önemlidir. Aynı Ģekilde, görüntü kalitesi açısından ekran büyüklüğü ve ekranın düz kare olmasının da önemi vardır. Ekran büyüklüğü ölçü birimi inch tir ( ). Günümüzde sıklıkla kullanılan 14, 15 ve 17 ekranlar dıģında görsel uygulamalarda 19 ve 21 ekranlar da kullanılmaktadır. Hoparlör (Speaker): Hoparlörler gücünü doğrudan ses kartının çıkıģından alıp sesi dıģarıya ulaģtıran aygıtlardır. Özel bir hoparlör sisteminde genellikle amplifikatör bulunur. Amplifikatörü beslemek için Ģehir elektriğinden yararlanmak gerekmektedir. Hoparlörler manyetik alan yaratırlar, bunun için hoparlörlerin korunmalı olduğundan emin olunması gerekir. Hoparlörlerin manyetik alan oluģturması sabit disk ya da disketlere zarar verebilir, bu nedenle hoparlörleri bu aygıtların yakınında bulundurmamakta yarar vardır. Yazıcı (Printer): Bilgisayar çıktısını bir kağıda ya da filme döken bilgisayar çevre birimidir. Baskı yöntemine göre siyah-beyaz ya da renkli, nokta vuruģlu (dot matrix), mürekkep püskürtmeli (inkjet) ve laser yazıcılar vardır. Yazıcıların fiyatları hızına, çözünürlüğüne, gürültü seviyesine, kullanım kolaylığına, sayfa yönetim tekniğine, baskı mekanizmasına ve kalitesine göre çeģitlilik gösterir SAKLAMA BĠRĠMLERĠ Sabit Disk (HDD Hard Disk Drive): Sabit diskler, bilgisayar üzerinde sabit olarak bulunan ve veri kaydetmek için kullanılan manyetik sığalardır. Hızlı çalıģırlar, uzun ömürlü ve yüksek kapasitelidirler. Dakikadaki dönüģ sayısı (rpm round per minute) ve veri kapasitelerine (GB giga byte) göre çeģitleri vardır. Günümüzde 7200 rpm ve 100 GB a kadar sabit diskler bulunmaktadır. Bilgisayara birden fazla sabit disk takılabilir. Bu diskler aynı IDE kablosu ile bağlı olduğunda biri master (efendi), diğeri slave (köle) olarak tanımlanırlar. Ġki adet IDE kablosu kullanıldığında sabit diskler birincil master (C:), birincil slave (D:), ikincil master (E:) ve ikincil slave (F:) olmak üzere tanımlanabilirler. 10

11 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ Sabit diskler kullanılan arabirimlerine göre, IDE ve SCSI olarak ayrılırlar. IDE (Integrated Drive Electronics Bütünleşik Sürücü Elektroniği) arabirimi, sabit disk ile anakart arasındaki bağlantı yolunu temsil eder. IDE, sürücülerle arabirim kurmak için 40 telli bir kablo kullanır ve SCSI ile karģılaģtırıldığında daha ucuzdur. Fiyatından dolayı kiģisel bilgisayarlarda IDE ya da EIDE (Enhanced Integrated Drive Electronics Genişletilmiş Bütünleşik Sürücü Elektroniği) tercih edilir. SCSI (Small Computer System Interface Küçük Bilgisayar Sistemleri Arabirimi), disk sunucuları gibi güçlü sistemler için tercih edilen sürücü arabirimidir. SCSI sabit disklerde, disk denetleyici sürücünün üzerindedir. SCSI, standardı olan SCSI 3 te, teorik olarak 24 Mbps veri transfer hızının desteklendiği belirtilmektedir. Tek bir SCSI kartına bağlı atlama kablosu ile 18 ya da daha fazla sayıda sabit disk kullanılabilir. Bu yüzden SCSI diskler, IDE disklere göre daha esnek yapıya sahiptirler. Disket (Floppy Disk): Manyetik olarak bilgi depolamaya yarayan bir plaktır. Genellikle yedekleme, veri taģıma ve program çalıģtırma iģleri için kullanılır. Fakat günümüz teknolojisi karģısında eski iģlevini kaybetmiģ durumdadır. Günümüzde sıkıģtırma sürücüleri (zip drive) 250 MB, CD ler MB veri saklama kapasitesine sahip olduğundan disketlerin 1.44 MB lık veri saklama kapasitesi yetersiz kalmaktadır. Ancak kullanım kolaylığı ve her bilgisayarda yazma-silme iģleminin yapılabilir olması sayesinde halen kullanılmaktadır. CD (Compact Disc): Bilgiyi saklamak için sıkıģtırılmıģ disk teknolojisi kullanan bir disk aygıtıdır. CD ler MB lık kapasiteleriyle 1.44 MB lık disketlere göre daha fazla veri taģıyabildiğinden bilgisayarların dıģ donanımının en çok ihtiyaç duyulan birimidir. CD yazıcılarda kullanılmak üzere yazılabilir (recordable) ve tekrar yazılabilir (rewritable) türleri bulunmaktadır. Günümüzde, bilgisayara iģletim sistemi kurulması, müzik dinleme, film seyretme vb. iģlemler CD-ROM üzerinden CD lerle yapılmaktadır. DVD (Digital Video Disc): 4.7 GB veri saklayabilen özel bir tip CD dir. DVD aynı zamanda görüntü ya da ses kayıtlarını saklamak için de kullanılır. 5. YAZILIM Bilgisayar üzerinde belirli iģlemler yapmak üzere bir grup talimat içeren programlara yazılım (software) denir. Yazılım, bilgisayara yapması gerekenleri söyleyen, sabit diskte bulunan ve buradan çalıģtırılan verilerdir. Bilgisayarla karģılıklı olarak bilgi alıģveriģini, veriyi saklamayı, korumayı ve yönetmeyi, diğer yazılımları çalıģtırmayı sağlayan yazılımlar olmadan, donanım çalıģtırılıp gerektiği gibi kullanılamaz. Uygulamalar (programlar), yardımcı programlar (utilities) ve iģletim sistemleri en çok kullanılan yazılım örnekleridir. Uygulama ya da programlar; belirli bir amaca yönelik iģlemleri yaptırmaya yarayan yazılımlardır. Kelime iģlemci, tablolama, grafik, çizim, veri tabanı, e-posta yazılımları en çok kullanılan programlardır. 11

12 Bölüm 1: Bilgisayara GiriĢ Yardımcı programlar (Utilities); bilgisayara ait yazılım ya da donanımın daha verimli çalıģmasını sağlayan yazılım paketleridir. Virüs tarayıcı yazılımlar, onarım ve temizleme programları en çok kullanılan yardımcı programlardır. ĠĢletim sistemi; bünyesinde bilgisayarı ve ona bağlı donanımı çalıģtıracak, diğer uygulamaların çalıģmasına olanak tanıyacak komut ve talimatların yer aldığı, her bilgisayarda bulunması zorunlu olan yazılımdır. Bilgisayarın iģler durumda olması, tüm donanım bileģenlerinin denetlenmesi ve çalıģır durumda olması, yazılımların kullanılması iģletim sistemi tarafından sağlanır. Ayrıca sabit verinin kullanılmak üzere tanımlanması, çıkıģ ve saklama birimlerine gönderilmesi iģletim sistemi aracılığıyla olur. ĠĢletim sisteminin önemli diğer özellikleri; çok kullanıcılı uygulamalara olanak tanımaları, çoklu veri iģleyebilmeleri, birden fazla uygulamanın aynı anda çalıģmasını sağlamaları olarak sayılabilir. Ġlerleyen bölümlerde, en çok kullanılan iģletim sistemlerinden Microsoft Windows 98, Microsoft Windows 2000, Microsoft Windows XP, UNIX ve Linux anlatılacaktır. 12

13 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 BÖLÜM 2: WINDOWS 98 13

14 14 Temel Bilgisayar Kullanımı, ODTÜ BĠDB Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98

15 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows GĠRĠġ Windows 98, Microsoft firmasının çıkardığı iģletim sistemleri ailesinin (DOS Windows 3.1/NT Windows 95/98 Windows ME Windows 2000/XP) Internet e odaklanmıģ ilk halkası olarak tanımlanabilir. Bu iģletim sistemlerinden DOS, bilgisayar kullanıcısının önündeki metin tabanlı siyah bir ekranda komut satırına klavyeyle çeģitli komutları yazarak uygulamaları çalıģtırıp kullandığı ve sabit ya da taģınabilir disklerdeki veriyi ve dosyaları yönettiği bir iģletim sistemiydi. DOS iģletim sistemi, bunların yanı sıra kendisinden sonra gelecek diğer iģletim sistemleri gibi grafik uygulamaları (muhasebe programları, bilgisayar oyunları vb.), kelime iģlemcileri (Word vb.) çalıģtırabiliyor, yazıcı kullanarak çıktı alabiliyor, Internete bağlanabiliyor, ağ üzerinden dizin ve yazıcı paylaģtırabiliyordu. DOS un sonrakilerden temel farklılığı kendisinin grafik tabanlı olmamasıydı. Daha sonra gelen Windows 3.1 ise DOS tabanlı bir grafik kullanıcı arayüzüydü. Bu iģletim sisteminin getirdiği yenilik, kullanıcının artık birçok iģlemi, bunları yapmak için herhangi bir komut bilmesine gerek olmadan fare ile masaüstü denilen görsel zeminde dizin, dosya ya da programların simgelerine tıklayarak gerçekleģtirebilmesiydi. Windows 3.1 ile gelen ve ona adını veren bir yenilik de iģletim sistemine ait uygulamaların ya da herhangi bir sürücü, dizin içeriğinin pencereler halinde görüntülenmesiydi. Windows 95, DOS ve Windows 3.1 in sahip olduğu temel iģlevlerden yola çıkarak hazırlanmıģ bütünsel bir Windows iģletim sistemidir. Yani Windows 3.1 de olduğu gibi DOS iģletim sistemi açıldıktan sonra çalıģtırılan bir grafik arayüz değildir. Windows 95 grafik arayüzü bilgiyi diskte, ağda ya da Internette bulmayı, paylaģmayı ve kullanmayı kolaylaģtırmıģ, bilgisayarın sistem ayarlarının tamamına yakınını da grafik arayüzle yönetilebilir hale getirmiģtir. Windows 98 de ise açık herhangi bir pencere, bir web ve ağ tarayıcısı haline gelmiģtir. Böylece Internet ya da ağ üzerindeki bir konuma (web sayfası, paylaģtırılmıģ bir dizin, bir FTP sitesi vb.) ulaģmak, açık pencerenin adres çubuğuna adresi yazarak olanaklı hale gelmiģtir. Bir diğer yenilik de Masaüstü nün, Active Desktop özelliği sayesinde web tarayıcısı olarak kullanılabilmesidir. Windows 98, kurulduğu bilgisayarların donanımını tanıma ve kullanma konusunda da Windows 95 e göre ilerleme kaydetmiģtir. Bilgisayarın bir boģ zaman geçirme ve eğlence aracı haline gelmesinde de Windows 98 in yüksek kalitedeki grafik ve ses uygulamalarını destekleyebilmesi önemli rol oynamıģtır. 2. WINDOWS 98 HAKKINDA TEMEL BĠLGĠLER 2.1. WINDOWS 98 Ġ BAġLATMAK Windows 98 i baģlatmak için normal koģullarda kapalı durumdaki bilgisayarın açmakapama düğmesine basmak yeterlidir. Bilgisayar açıldıktan bir süre sonra Windows 98 Açılıyor mesajı görülür. AçılıĢ ekranından önce kullanıcının karģısına kullanıcı adı ve parola soran bir pencere çıkacaktır (ġekil 2.1). Buraya kullanıcı adını ve parolayı yazıp 15

16 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 OK (Tamam) düğmesi tıklandığında ekrana kullanıma hazır Windows Masaüstü gelecektir. Ancak parola soran pencere, bir kullanıcı adı ve parola tanımlanmazsa tekrar ekrana gelmez. Windows 98 açılıģında ekrana çıkan bu kullanıcı adı ve parola giriģi herhangi bir Ģekilde Windows 98 i kullanmayı engellememektedir. Kullanma hakkına sahip olunan bir bilgisayarda kullanıcı adı ya da parola bilinmiyorsa, bu penceredeki Cancel (İptal) düğmesi tıklanarak bu sorgu ekranı aģılabilir. Bir diğer çözüm de herhangi farklı bir kullanıcı adı ve yeni bir parola girmektir. Şekil 2.1 Logon penceresi 2.2. WINDOWS 98 MASAÜSTÜ VE BĠLEġENLERĠ Masaüstü (Desktop) Masaüstü, Windows 98 açıldığında kullanıcının karģısına gelen ilk ekrandır (ġekil 2.2). Şekil 2.2 Windows 98 Masaüstü Klavyede +D ya da +M tuģlanarak uygulama pencerelerinin açık olduğu herhangi bir konumda Masaüstü nün görüntülenmesi sağlanabilir. 16

17 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Bilgisayarım (My Computer), Ağ KomĢuları (Network Neighborhood), Geri DönüĢüm Kutusu (Recycle Bin) gibi çeģitli simgelerin yer aldığı zemine Masaüstü denmesinin nedeni, bunun bilgisayarı kullanırken kullanıcının çalıģma alanı olmasıdır. Bu alana çabuk ulaģmak istenen dosyalar kaydedilip, hemen çalıģtırılması istenen programların kısayolları kopyalanabilir. Yeni simgeler, yeni programlar yüklendikçe Masaüstü nde otomatik olarak oluģabilir ya da istenirse herhangi bir dosyanın (bu çalıģtırılabilir bir program dosyası da olabilir) üzerine fare ile gelinip sağ tuģ tıklandığında açılan menüdeki Gönder (Send To) seçeneğinden Masaüstü (kısayol oluģtur) (Desktop (create shortcut)) tıklanarak bu dosyaya ait kısayol Masaüstü ne kopyalanabilir. Aynı kısayol oluģturma yöntemi dizinler için de geçerlidir. Masaüstü sadece kısayolların değil, dosya ve dizinlerin kendilerinin de kaydedilebileceği bir alandır. Masaüstü denilen alanın kendisi de sabit diskte C:\Windows\ konumunda bulunan Desktop dizinidir. Kısayol, dizin ya da dosyalardan oluģan Masaüstü, kullanıcı tarafından özelleģtirilebilir. Bunun baģlıca yolu simgelerin üzerine fare ile tıklanıp basılı tutarak yerlerini değiģtirmektir. Diğer özelleģtirme olanakları Control Panel (Denetim Masası) Display (Görüntü) uygulamasının özellikleri arasında anlatılacaktır. Windows 98 Masaüstü nün görüntüsü kullanıcının yaptığı özelleģtirmelere ya da Windows yüklenirken yapılan tercihlere bağlı olarak farklılık gösterse de aģağıda bahsedilecek bileģenler hepsinde yer almaktadır. Bu simgelere farenin sol tuģu ile iki kez tıklandığında açılan pencerelerle yapılabilecek iģlemler aģağıda anlatılmıģtır Bilgisayarım (My Computer) Masaüstü nün sol üstünde bulunan bu simge Windows 98 in temel dosya yönetimi uygulamalarından birisidir (ġekil 2.3). Yani kullanıcı bu simgeyi tıklayarak bilgisayarın sabit diskindeki, CD ya da disketteki dosyalara ulaģabilir, bunları kopyalayabilir ya da silebilir, bunlarla çalıģabilir. Şekil 2.3 Bilgisayarım (My Computer) Burada anlatılan örnekte, Bilgisayarım penceresinde C ve D harfleriyle ifade edilen iki sabit disk ve F harfi ile gösterilen, simgesinden anlaģılacağı gibi CD sürücüsü ve A harfiyle gösterilen disket sürücüsün simgeleri çift tıklanarak içlerindeki dizin ve dosyalar görüntülenebilir. Yine bu pencerenin içinden Denetim Masası (Control Panel) aracılığıyla bilgisayara bağlı tüm sürücü, yazıcı, diğer 17

18 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 sistem aygıtları ve iģletim sistemiyle ilgili ayar ve değiģiklikler yapılabilir. Dosya ve dizinlerin oluģturulması ve kullanılması, denetim masasının içeriği ve yetenekleri daha sonra anlatılacaktır Ağ KomĢuları (Network Neighbourhood) Eğer bilgisayar bir yerel ağa bağlıysa, diğer bilgisayarlar ve ağ üzerinde paylaģtırılmıģ dizin ve yazıcılar bu pencere ile görülebilir Geri DönüĢüm Kutusu (Recycle Bin) Şekil 2.4 Geri Dönüşüm Kutusu (Recycle Bin) Şekil 2.5 Dosyanın Geri Dönüşüm Kutusu ndan eski konumuna alınması Windows 98 in silinen, daha doğrusu silindiği düģünülen dosya ve dizinleri sakladığı dizin, bu simge çift tıklanarak açılır, yanlıģlıkla silinen dosyalar eski konumuna buradan döndürülebilir (ġekil 2.4). YanlıĢlıkla silinmiģ bir dosyayı kurtarmak için dosya fare ile bir kere tıklanarak iģaretlenir ve File (Dosya) menüsü altında yer alan Restore (Geri Al) seçeneği tıklanarak bu dosyanın silindiği konuma geri dönmesi sağlanabilir (ġekil 2.5). Aynı Ģekilde dosya üzerinde fareye sağ tıklanınca çıkan menüden Restore (Geri Al) komutu seçilebilir. Eğer silinen dosyaların geri dönüģüm kutusundan da silinmesi isteniyorsa, yine File (Dosya) menüsünün altındaki Empty Recycle Bin (Geri Dönüşüm Kutusu nu Boşalt) seçeneği tıklanarak iģlem gerçekleģtirilir. Ancak bu iģlemden sonra bu dosyaların tamamen silineceğine ve bir daha eriģilemeyeceğine dikkat edilmelidir. 18

19 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows BAġLAT MENÜSÜ (START MENU) BaĢlat Menüsü ekranın sol alt köģesindeki Start (Başlat) düğmesi fare ile bir kere tıklandığında açılır (ġekil 2.6). Bu menüyle değiģik Windows uygulamaları ve Windows a sonradan yüklenmiģ uygulamalar çalıģtırılabilir. Bu menüdeki her bir bileģen ya bir uygulama (Yardım (Help), ÇalıĢtır (Run), Bul (Find)) ya da bir dizin olup (Ayarlar (Settings), Belgeler (Documents) vb.) içinde uygulamaları çalıģtıracak kısayolları içerir Programlar (Programs) Bu menünün üzerine fare ile gelince açılan alt menülerden bilgisayarda kurulu programlar ve uygulamalar çalıģtırılabilir. Örneğin, fare ile Start Programs Microsoft Word üzerine gelip bir kez tıklandığında Microsoft Word kelime iģlemci programı çalıģtırılır (ġekil 2.7) Sık Kullanılanlar (Favorites) Şekil 2.6 Start (Başlat) menüsü Bu menünün üzerine gelerek, Internet Explorer, Netscape vb. web tarayıcısı programlarıyla ziyaret edilip Sık Kullanılanlar arasına eklenen web sayfaları açılabilir Belgeler (Documents) Bu menüyle daha önce açılan belgelere kolay bir biçimde ulaģılabilir. Bir süre önce yazılan ya da okunan bir belge, nerede olduğu ya da nereye kaydedildiği hatırlanmasa bile buradan açılabilir Ayarlar (Settings) Bu menüyle Control Panel (Denetim Masası), Printers (Yazıcılar), Taskbar and Start Menu (Görev Çubuğu ve Başlat Menüsü) dizinlerine girilebilir. Bu dizinler içerisindeki menülerden Control Panel ile bilgisayarın sistem ayarlarının düzenlenmesi, yeni donanım eklenmesi, program eklenip kaldırılması; Printers seçeneği Şekil 2.7 Başlat menüsünden Microsoft Word programının çalıştırılması 19

20 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 ile yeni yazıcı eklenmesi, var olan yazıcı ayarlarının değiģtirilmesi; Taskbar and Start Menu seçeneğiyle ise BaĢlat menüsü görünümünün düzenlenmesi gibi iģlemler yapılabilir Yardım (Help) Windows 98 ile ilgili sorun yaģandığında ya da bir konu hakkında bilgi edinmek istendiğinde bu menüden gerekli bilgiler aranabilir ÇalıĢtır (Run) Bu menü üzerine fare ile tıklandığında açılan pencereye bir uygulama, konumu ile birlikte yazılıp çalıģtırılabilir. Ayrıca Windows un desteklediği command, telnet gibi bazı DOS komutları çalıģtırılabilir. Klavyede +R tuģlanarak da Run penceresi açılabilir Kapat (Shut Down) Bu menü açıldığında ekrana gelen seçeneklerden istenen biri iģaretlenerek bilgisayar ya da oturum kapatabilir, bilgisayar yeniden baģlatılabilir Görev Çubuğu (Task Bar) Windows 98 Masaüstü tabanındaki yatay çubuğa verilen addır (ġekil 2.8). Buradan simge durumuna küçültülmüģ pencereler tekrar eski boyutlarına büyütülür. Şekil 2.8 Görev Çubuğu (Task Bar) Çubuk üzerinde en sağda saati gösteren kısmın üstüne fare ile gelindiğinde tarih belirir. Yine sağdaki hoparlör iģaretinden ses ayarları yapılır. Tr yazan kısım tıklandığında ise klavye ile ilgili ayarlara ulaģılabilir. BaĢlat düğmesinin hemen sağında simgelerin bulunduğu kısma Quick Launch Bar (Hızlı Erişim Çubuğu) denir. Buradaki ilk simge tıklanırsa açık bütün pencereler simge durumuna küçültülerek Masaüstü görüntülenir. Buraya sıkça çalıģtırılan programların kısayolları kopyalanabilir. Görev Çubuğu nun asıl görevi, simge durumuna küçültülmüģ, fakat kapatılmamıģ pencereleri ve uygulamaları buradan eski boyutlarına büyüterek onlarla çalıģmaya devam etmeyi sağlamaktır. Görev Çubuğu sayesinde aynı anda birden fazla uygulamayı çalıģır durumda tutmak ve bunlardan herhangi birine istenilen zamanda dönmek olanaklı olmaktadır. 3. WINDOWS 98 DE DĠZĠN VE DOSYA ĠġLEMLERĠ 3.1. DĠZĠN VE DOSYA Bilgisayarda saklanmak istenen veriler sabit disk adı verilen ortamlarda saklanır. Bu diskler Masaüstü ndeki Bilgisayarım (My Computer) çift tıklandığında genellikle C, D gibi harflerle belirtilmiģ simgeler olarak görülür. Eğer disk bölümlenmemiģse C harfli 20

21 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 simge tek baģına bir diski gösterir. Bu durumda D ile varsa ikinci bir sabit disk gösterilmiģ olur. Bilgisayarlarda genellikle bölümlenmemiģ tek bir disk mevcuttur ve C ile gösterilir. CD sürücüsü de çoğunlukla D harfi ile gösterilir. Bilgisayarlarda veriler dosya (file) halinde tutulur. Bu dosyalar herhangi bir program aracılığı ile ilk kez kullanıcı tarafından oluģturulabilir ya da daha önceden oluģturulmuģ olup uygun programla çalıģtırılarak içindeki veriye ulaģılabilir. Örneğin, herhangi bir yazı, bunu yazmayı sağlayan bir program aracılığıyla oluģturulduktan sonra, bir dosya halinde sabit diske kaydedilir. Aynı dosyanın sabit disk üzerindeki konumunu bilen biri, onu aynı programla çalıģtırarak yazıyı okuyabilir, değiģiklik yapabilir. Bu durum resim, fotoğraf, ses vb. dosyalar için de geçerlidir. Örneğin, bilgisayarda müzik dinlemek için müzik dosyaları sabit diskte önceden oluģturulmuģ uygun bir programla çalıģtırılır. Bilgisayarda oluģturulan ya da dıģardan getirilip kopyalanan tüm dosyalar sabit diskte tek bir konumda art arda sıralansaydı, bunların tekrar bulunması çok zor olurdu. Bilgisayarda kullanıcı tarafından kullanılan ve daha sonra tekrar ulaģmak istenen dosyalar dıģında on binlerce dosya bulunmaktadır. ÇalıĢtırılan programlar da, bilgisayarın kullanıcı tarafından kullanılmasını sağlayan iģletim sistemleri de sabit diskte dosyalar halinde kaydedilmiģtir. Bu nedenle birbiriyle ilgili dosyalar, dizin ler (folderdirectory) içerisinde gruplandırılır ve saklanır. My Computer çift tıklandığında açılan pencerede, (C:) çift tıklandığında ekrana gelen Windows, Program Files, My Documents gibi simgeler, içlerinde dosyaları ya da dosyaları içeren alt dizinleri barındıran dizinlerdir. Dizinler, sadece dosyaları değil bununla beraber baģka dizinleri de içerebilirler DĠZĠN VE DOSYA ADLARI Dosya ve dizin isimlerinin uyması gereken bazı kurallar vardır. Her dosyanın adı ve uzantısı olması gerekmektedir. Dosya adı ve uzantısı nokta ile ayrılır: dosyaismi.dosyauzantisi Örnek: basvurumektubu.doc Burada basvurumektubu dosyanın adı,.doc ise uzantısıdır. Dosya isimleri, eğer bu dosya kullanıcı tarafından oluģturulduysa ya da bu dosya iģletim sistemine ya da herhangi bir programa ait değilse, istenildiği gibi seçilebilir, değiģtirilebilir. Windows 98 öncesi iģletim sistemlerinde dosya adları en fazla 8 karakter uzunluğunda olabilmekteydi. Bir dosya adında boģluk ya da & gibi semboller kullanılamazdı. Windows 98, 256 karakter uzunluğunda dosya adlarının kullanılabilmesine izin vermektedir. Aynı olanak dizin adları için de geçerlidir. Bu karakterler içinde Ģ, ç, ı, ğ gibi Türkçe karakterler de kullanılabilir. Ancak dosya ve dizin adlarında / \ : *? < > karakterleri kullanılamaz. Bu nedenle örnekteki dosyanın adı BaĢvuru Mektubu.doc Ģeklinde de olabilirdi. Ancak; Windows 98, Türkçe karakter içeren dosya ve dizin adlarıyla sorunsuz çalıģsa da, iģletim sistemi dıģında kullanıcı tarafından yüklenen birçok program Ġngiliz alfabesinde olmayan karakterler içeren dosyalarla, dizinlerle çalıģırken sorun çıkarabilmektedir. Bu nedenle dosya ya da dizin adlandırırken Ġngiliz 21

22 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 alfabesinde olmayan Türkçe karakterleri (ç, ğ, ı, Ġ, ö, Ģ, ü) kullanmamaya dikkat edilmelidir. Şekil 2.9 resmi yazilar dizini ġekil 2.9 da görülen.doc uzantısı, bu dosyanın nitelikleriyle ilgili olup temel olarak bu dosyanın hangi programla oluģturulduğunu ve hangi programla açılabileceğini ya da çalıģtırılabileceğini gösteren bir isimdir. Örneğin, kullanıcı belgesini Word programı kullanarak yazdıysa, dosyanın adı ne seçilirse seçilsin, uzantısı.doc olmak zorundadır. Yazı Notepad programı ile yazılsaydı, dosya uzantısı.txt, örnekteki dosya adı basvuru mektubu.txt olurdu. Windows 98 iģletim sistemi, kurulduktan sonra herhangi bir değiģiklik yapılmamıģsa, bilinen dosya uzantılarını gizler. Bir dosya uzantısı iģletim sisteminde kayıtlıysa, yani o uzantıya sahip dosyaların hangi programla çalıģtırılacağını biliyorsa, örnekteki dosya basvuru mektubu Ģeklinde görülür (ġekil 2.10) ve çift tıklandığında uzantısı.doc ise Word,.txt ise Notepad programı tarafından açılır..exe,.com,.bat uzantılı dosyalar ise doğrudan iģletim sistemi tarafından çalıģtırılır ve bunun için çalıģtırılabilir (executable) dosya Ģeklinde adlandırılırlar. Şekil 2.10 Uzantısı gizlenmiş Word dosyası Dosya uzantılarının görünür hale gelmesi için gerekli iģlemler View (Görünüm) menüsünün altındaki Folder Options (Klasör Seçenekleri) kısmından yapılabilir. Bu konuyla ilgili detaylı bilgi Menü Çubuğu (Menu Bar) baģlığı altında anlatılacaktır DĠZĠN - DOSYA BÜYÜKLÜĞÜ (BYTE-MB) Dosyaların içerdiği veriler, sabit diskte ya da diğer elektronik veri saklama ortamlarında, bilgisayarın bunları iģleyebilmesi için 0 ya da 1 Ģeklindeki iģaretlere dönüģtürülerek saklanır. Bu iģaretlerin her birine bit denir. Bu en küçük bilgi biriminin 8 tanesinden oluģan bir dizi ancak bilgisayarın elindeki veriyi ifade etmekte kullandığı temel 22

23 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 karakterleri ifade eder ve 1 bayt (byte) olarak adlandırılır. Bilgisayar kullanırken bu terimler, genellikle dosya ve dizinlerin diskte kapladığı alanı (büyüklüklerini) ifade etmek için kullanılır. Dosya büyüklüğünden bahsederken kullandığımız bu birimler aģağıdaki Ģekilde tanımlanmıģtır: 1 bayt (byte) = 8 bit 1 Kilobayt (Kilobyte, KB) = 1024 bayt 1 Megabayt (Megabyte, MB) = 1024 KB 1 Gigabayt (Gigabyte, GB) = 1024 MB Dosyaların büyüklükleri genellikle KB ve MB birimleriyle ifade edilecek kadardır. Birkaç yüz baytlık sistem dosyaları olabileceği gibi, 15 sayfalık yazı ve resim içeren bir metin dosyası diskte 2,5 MB yer kaplayabilir. Müzik dosyalarının.mp3 formatı ile kaydedilenleri birkaç MB lık disk alanı kaplarlar. Bir film.avi uzantılı bir dosya olarak kaydedildiğinde sabit diskte 650 MB civarında yer kaplamaktadır. Sabit disklerin hacimleri günümüzde kullanılmakta olan yeni bilgisayarlarda 10 ila 100 GB arasında değiģmektedir. Bir disket 1.44 MB, bir CD ise MB büyüklüğünde disk alanına sahiptir. Bir bilgisayara Windows 98 iģletim sistemini kurabilmek için, sabit diskte Şekil 2.11 TBK Bölüm 2 - Win98 belgesinin Properties (Özellikler) penceresi en az 200 MB boģ yer olması gerekmektedir. Bir dosyanın diskte kapladığı alanı görmek için, üzerine fare ile gelip sağ tıklandığında açılan menüde Properties (Özellikler) seçeneği tıklanmalıdır. Açılan pencerede Size:... KB Ģeklindeki bilgi dosyanın büyüklüğünü belirtmektedir (ġekil 2.11). 4. WINDOWS 98 DE PENCERE, DOSYA VE DĠZĠN YÖNETĠMĠ Windows 98 iģletim sistemi ile çalıģırken karģılaģtığımız nesneler; simgeler, pencereler, menüler ve diyalog kutularıdır. Sabit diskteki dizin ve dosyalar, iģletim sistemine ait ya da sonradan yüklenmiģ çeģitli uygulamalar simgelerle gösterilirler ve bunlarla çalıģmak için simgeleri çift tıkladığımızda karģımıza pencereler açılır. Windows iģletim sistemi de adını bu pencerelerden almıģtır. Masaüstü ndeki My Computer (Bilgisayarım) simgesi çift tıklandığında açılan pencere ġekil 2.12 de gösterilmiģtir. 23

24 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Şekil 2.12 My Computer (Bilgisayarım) penceresi kutucukların iģlevleri Ģunlardır: 4.1. BAġLIK ÇUBUĞU (TITLE BAR) Açılan pencerenin en üstünde, Ģekilde My Computer yazan mavi kısma BaĢlık Çubuğu (Title Bar) denir ve pencereyi tanımlar. Bu baģlık çubuğu, aynı anda baģka pencereler de açıksa, Etkin BaĢlık Çubuğu olarak adlandırılır. Etkin olmayan pencerelerin baģlık çubukları soluk gri renkte olurlar. Sağ üst köģedeki ( ) ( ) (x) sembollerinin yer aldığı x : Bu sembol tıklandığında açık pencere tamamen kapatılır. Pencere bir uygulama (program) ise bu, programdan çıkıģ anlamına gelmektedir. : Bu sembol tıklandığında pencere tüm ekranı kaplayacak Ģekilde büyür. Eğer pencere tüm ekranı kaplamıģ durumdaysa, buraya tıklandığında diğer pencereler de görülebilecek ölçüde küçülür. : Bu sembol tıklandığında pencere Görev Çubuğu (Task Bar) üzerinden tekrar açılabilecek Ģekilde Masaüstü nden kaldırılarak, simge durumuna küçülür. Pencerenin BaĢlık Çubuğu, Görev Çubuğu üzerinde görünür ve fare ile bu BaĢlık Çubuğu tıklandığında pencere eski haliyle yeniden açılır. BaĢlık Çubuğu aynı zamanda pencerenin (eğer tüm ekranı kaplamıģ değilse) Masaüstü ndeki yerinin değiģtirilmesini de sağlar. Fare, BaĢlık Çubuğu nun üstünde sol tuģa basılı tutularak hareket ettirildiğinde pencerenin Masaüstü içinde yeri değiģtirilebilir ADRES ÇUBUĞU (ADDRESS BAR) Simgelerin bulunduğu alanın üstünde, açık olan pencerenin sabit disk içindeki konumunun yazılı olduğu kutuya Adres Çubuğu (Address Bar) denir. Bu satıra kullanıcı, gitmek istediği konumu (C:\Windows\Favorites gibi) yazarak o konumdaki dizini açabilir. Adres Çubuğu daha çok Windows 98 in Internet uygulamalarına uyumluluğu çerçevesinde pratiktir. Herhangi bir pencere açıkken, adres satırına gidilmek istenen bir Internet ya da ağ konumunun adresi yazılarak pencereyi bir web ya da ağ tarayıcısı olarak kullanmak olanaklıdır. 24

25 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows PENCERE BOYUTUNU DEĞĠġTĠRME Pencerenin büyüklüğünün istenen herhangi bir boyuta ayarlanması için, pencere tüm ekranı kaplıyor durumda değilken, pencerenin sağ alt köģesinin üstüne fare ile gelmek gerekmektedir. Ġmlecin Ģeklinin değiģmesiyle birlikte (ġekil 2.13) sol tuģu basılı tutularak fareyi hareket ettirmek ve pencereyi istenen ölçüde büyütüp küçültmek olanaklıdır. Şekil 2.13 Pencere boyutunun değiştirilmesi 4.4. MENÜ ÇUBUĞU (MENU BAR) BaĢlık Çubuğu nun altında File, View, Go, Favorites, Help menülerinin bulunduğu kısım Menü Çubuğu (Menu Bar) olarak adlandırılır. Menü Çubuğu üzerindeki menülerden, kullanılan uygulamayla ya da üzerinde çalıģılan dizinle ilgili yapılabilecek iģler, kullanılabilecek komutlar görülebilir. Komut satırı ile çalıģan önceki iģletim sistemlerinde, kullanıcı çalıģtırdığı uygulamada ya da içinde bulunduğu dizinde yapabileceği iģlerin komutlarını ve bunların parametrelerini önceden ezbere bilmek, bunları yazarak bilgisayara iģ yaptırmak zorundaydı. Windows 98 de ise bir uygulamayla ilgili iģlemler, kendisini gösteren simge fare ile tıklandıktan sonra açılan pencerenin Menü Çubuğu ndaki komutlar ve seçenekler tıklanarak yapılabilir. En çok kullanılan standart Windows 98 pencere menüleri File (Dosya), Edit (Düzen) ve View (Görünüm) dür File (Dosya) Bu menü, açık pencere bir dizin ise, o penceredeki dosya ve dizinleri yönetmek için gerekli komutları içerir. 25

26 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Open (Aç): Bu komutla dizin içerisinde fare ile tek tıklanarak iģaretlenen bir dizin, dosya ya da uygulama açılır. Bu simge; bir dizin ise, Open komutuyla o dizin içindeki dizin ve dosyalar görüntülenir; bir dosya ise ve onu çalıģtıracak program Windows tarafından biliniyorsa, Open tıklandığında bu program çalıģır ve iģaretlenmiģ dosya açılır; çalıģtırılabilir bir dosya ise, yani kendisi bir uygulama ise, bu program yeni bir pencerede çalıģmak üzere açılır. Open komutunu File menüsü altından çalıģtırmak aslında pek pratik değildir. Açık penceredeki simgeyi fare ile iģaretleyip File Open menüleri aracılığıyla açmak yerine, onu fareyle art arda hızlıca iki kez tıklamak (çift tıklama) Open komutunun iģlevini yerine getirir. Bu, Windows 98 in temel kolaylıklarından birisidir. Send to (Gönder): Bu komut tıklandığında çıkan alt menüde, iģaretli dosya ya da dizin ile ilgili yapılabilecek baģlıca iģlemler Ģunlardır: 3½ Floppy (A) komutu tıklandığında iģaretlenmiģ dosya ya da dizinler diskete kopyalanır. Bunun için dosya ya da dizinlerin kapladığı toplam alanın disketin alabileceğinden fazla olmaması gerekir (1.44 MB). Desktop (Create Shortcut) (Masaüstü (Kısayol Oluştur)) komutu tıklandığında iģaretli dosya ya da dizinin kısayolu Masaüstü ne kopyalanır. Kısayol; herhangi bir dosyayı, dizini ya da programı, bunların diskte bulunduğu konuma gitmeden açmayı ya da çalıģtırmayı sağlayan bağlantıdır. New (Yeni): Bu komut ve alt menüleri kullanılarak içinde bulunulan pencerede (dizinde); yeni bir dizin oluģturmak (New Folder), yeni bir metin belgesi oluģturmak (New Text Document), pencere içine baģka bir konumdaki herhangi bir dosya, dizin ya da programın kısayolunu oluģturmak (New Shortcut) olanaklıdır. Kısayol oluģturmak için kısayolu oluģturulacak dosya ya da uygulamanın konumunun bilinmesi gerekir. Delete (Sil): ĠĢaretli dosya ya da dizini siler. Rename (Yeniden Adlandır): ĠĢaretli dosya ya da dizinin adını değiģtirir. Properties (Özellikler): ĠĢaretli dosya ya da dizinin konumu, türü, büyüklüğü, ne zaman oluģturulduğu ve en son ne zaman değiģtirildiği gibi özellikleri görüntülenir. Close (Kapat): Pencere ya da uygulamayı kapatır Edit (Düzen) Bu menü içindeki komutlarla pencere (dizin) içindeki dosya ve dizinlerin baģka bir konuma kopyalanması, taģınması, silinmesi ya da baģka bir konumdan bu dizine dosya ya da dizin kopyalanması gibi iģlemler gerçekleģtirilir. 26

27 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Cut (Kes): Pencere ya da dizin içinde iģaretli simgeyi (dizin ya da dosya olabilir) sonradan baģka bir konuma aktarılması için bulunduğu noktadan siler. Copy (Kopyala): Pencere ya da dizin içinde iģaretli simgeyi (dizin ya da dosya olabilir) sonradan baģka bir konuma aktarılması için kopyalar. Paste (Yapıştır): Copy ya da Cut komutlarıyla kopyalanmıģ dosyayı içinde bulunulan yeni konuma kaydeder. Bu sayede, önce Cut komutu kullanıldıysa, dosya önceki konumundan yeni konuma taģınmıģ; önce Copy komutu kullanıldıysa, dosyanın bu konuma da bir kopyası kaydedilmiģ olur. Select All (Hepsini Seç): Ġçinde bulunulan dizindeki tüm nesneleri (dizin ya da dosya) seçmeyi, iģaretlemeyi sağlar. Böylece iģaretlenmiģ bu dosya ve dizinler, Copy, Cut, Delete gibi komutlarla baģka dizinlere taģınabilir ya da silinebilir View (Görünüm) Bu menü, açık olan pencerenin görünümüyle ilgili ayarların yapılmasını ya da değiģtirilmesini sağlar (ġekil 2.14). View menüsünde en sık kullanılan ayarlardan biri, pencere içindeki simgelerin büyüklüğü ve diziliģ Ģekillerini düzenlemeye yarayan kısımdır. Bunlardan; Large Icons, dosya ve dizinleri büyük simgeler halinda dizer; Small Icons, dosya ve dizinleri küçük simgeler halinda dizer; List, dosya ve dizinleri küçük simgeler halinde listeler. Şekil 2.14 View (Görünüm) menüsü Details, dosya ve dizinlerin büyüklüğünü, türünü ve en son değiģtirildiği tarihi sütunlar halinde listeler. View menüsünün en altındaki Folder Options (Klasör Seçenekleri) seçeneği, klasörün içindeki bazı dosyaların ya da uzantılarının görünüp görünmemesini, pencerelerin açılıģ tarzını, fare ile tıklama Ģeklini ayarlayabilmeyi sağlar. Bu menü açıldığında General (Genel) sekmesi altında Settings (Ayarlar) tıklandığında yapılabilecek ayarlar Ģunlardır: Open each folder in same window (Her klasörü aynı pencerede aç) iģaretlendiğinde açık pencere içinden bir dizin tıklandığında, bu dizin aynı pencerede gösterilir. 27

28 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Open each folder in its own window (Her klasörü kendi penceresinde aç) iģaretlendiğinde açık pencere içinden bir dizin tıklandığında, bu dizin için yeni bir pencere açılır, böylece açık durumda iki pencere olur. Bu seçeneklerden Open each folder in same window seçeneğinin iģaretli olmasında yarar vardır, çünkü Windows 98 ile birden fazla uygulama aynı anda kullanıldığında, zaten birkaç pencere açık olduğu için, her tıklamada yeni bir pencere açılması gereksiz bir kalabalık oluģturur. Eğer bir dizinin içindeki baģka bir dizin açılmak isteniyor, fakat kullanılan pencerenin de açık kalması isteniyorsa, yeni açılacak dizini çift tıklamak yerine üzerine sağ tıklayıp Explore (Araştır) seçilerek bu dizin ayrı bir pencerede görüntülenebilir. Şekil 2.15 Folder Options penceresinde View sekmesi View menüsü altındaki Folder Options penceresinde bulunan View sekmesi altındaki seçenekler, dizinlerin ve içlerindeki dosyaların görünümü ile ilgili ayarlar yapılmasını sağlar (ġekil 2.15) Dizinlerin içindeki dosyaların uzantıları görünür hale getirilmek isteniyorsa Hide file extensions for known file types (Bilinen dosya türlerinin uzantılarını gizle) seçeneğinin kutucuğundaki iģaret kaldırılmalıdır. Gizli dosyaların ya da sistem dosyalarının görünür hale gelmesi istendiğinde Show all files (Tüm dosyaları göster) seçeneğinin baģındaki kutucuk iģaretlenmelidir. Herhangi bir pencerenin View menüsünden girerek yalnız o pencerenin görünümünü düzenleyecek bu ayarların bütün pencerelerde geçerli olması isteniyorsa, aynı penceredeki Like Current Folder (Geçerli Klasör Gibi) düğmesi tıklanmalıdır ĠLETĠġĠM KUTUSU (DIALOG BOX) Bazı komutlar, kendisinden istenilen görevi yerine getirmek için kullanıcıdan birtakım ek bilgiler ve tanımlamalar ister. Bu durumda kullanıcının karģısına diyalog kutusu denilen bir pencere çıkar. Bu pencereler üzerinde çeģitli düğmeler, listeler, bilgi giriģ kutuları, seçenek düğmeleri bulunur. Bu tür araçlara genel olarak kontrol ya da alan adı verilir. 28

29 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Sayfa düğmeleri - Sekmeler: Bazı iletiģim kutuları birden fazla sayfadan oluģurlar. ġekil 2.16 da gösterilen iletiģim kutusunda üç sayfa (sekme) vardır. Bunlar sırasıyla, Name & Location, Date ve Advanced sayfalarıdır. Şekil 2.16 Find (Bul) iletişim kutusu Sayfadan sayfaya geçmek için iletiģim kutusunun üstünde yan yana bulunan düğmeler kullanılır. Örneğin son sayfaya geçmek için Advanced kısmı tıklanır. Aynı biçimde, klavyedeki Ctrl+Page Down ya da Ctrl+Page Up tuģları kullanılabilir. Alanlar: Bütün iletiģim kutularında bilgi girilebilecek ya da seçim yapılabilecek çeģitli alanlar bulunur. Bir alandan diğerine geçebilmek için klavyedeki Tab tuģuna basılabilir. Bu tuģa art arda basıldığında, baģlanılan alana geri dönülür. Geriye doğru hareket etmek için ise Shift+Tab tuģları kullanılır. Hızlı EriĢim: Bir alana çabuk ulaģabilmek için, o alanın adı içinde altı çizilmiģ harf kullanılabilir. Bunun için Alt tuģuyla birlikte o harfe basılmalıdır. Aynı yöntem, menülerden komut seçerken de kullanılabilir. Metin Kutusu (Text Box): Dosya ya da program adı gibi bilgiler, metin kutularına kullanıcılar tarafından doğrudan girilmesi gereken bilgilerdir. Örnek iletiģim kutusundaki Containing text kutusu bu türden bir kutudur. Açılabilir Liste (Drop-Down List Box): Örnek iletiģim kutusundaki Named kutusu bu türden bir listedir. Bunlara combo box da denir. Bir metin kutusundan ve kenarındaki ok düğmesi tıklandığında açılan bir listeden oluģurlar. Normalde liste kapalıdır. Ġstenilen zamanda açılıp orada bulunan seçeneklerden uygun olanı seçilebilir. OK Cancel ( Tamam İptal ) Düğmeleri: ĠletiĢim kutularında çeģitli düğmeler bulunur. Bunlardan en sık karģılaģılan ikisi OK ve Cancel düğmeleridir. ĠletiĢim kutusunda ilgili tanımları ve düzenlemeleri yaptıktan sonra iģlemi onaylamak için OK, iģlemden vazgeçmek için ise Cancel düğmesine basılır. Onay Kutusu (Check Box): Bu tür seçenekler bir durumun geçerli olup olmadığını belirtmek için kullanılırlar. Örnek iletiģim kutusundaki Include subfolders bir onay 29

30 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 kutusudur. Gruplar halinde düzenlenseler bile aynı anda birden fazla seçeneği iģaretlemek olasıdır. Sayaç Kutusu (Spin Box): Örnek iletiģim kutusunda Date sekmesi tıklandığında görülebilecek month(s) kutusu bu türden kutudur. Sayaç kutusu içerisinde bir değer bulunur. Kenarındaki küçük düğme tıklanarak bu değer artırılabilir ya da azaltılabilir, değer doğrudan klavyeyle de girilebilir. Seçenek Düğmeleri (Option Buttons): Bazı seçeneklerin solunda içi boģ ya da dolu küçük daireler bulunur (örnek iletiģim kutusundaki Date sekmesi tıklandığında görülen All Files gibi). Bu tür seçenekler gruplar halinde düzenlenir, aynı gruptaki seçeneklerden ancak biri seçilebilir ÖRNEK DOSYA VE DĠZĠN YÖNETĠMĠ C:\odev\soc651\ konumunda summary.doc adında bir metin dosyası yer almaktadır. Burada C:\ sabit disk, odev sabit diskin içinde bir dizin, soc651 onun içinde bir dizin, summary.doc ise bu dizinde bulunan bir dosyadır. Bu dosyaya ulaģmak için Masaüstü nde yer alan My Computer simgesi çift tıklandıktan sonra (C:) çift tıklanıp sabit diskin içindeki dizinlerden odev adlı dizin görülür (ġekil 2.17). Şekil 2.17 C:\ konumundaki odev dizini odev dizini çift tıklanarak içindeki dizin ve dosyalar arasından summary.doc adlı dosyayı içeren soc651 isimli dizin seçilir. odev dizini içindeki soc651, makaleler ve tez dizinlerini aynı konumdaki dosyalardan ayıran, dizinlerin hepsinin sarı klasör Ģeklindeki simgeyle ifade edilmesidir (ġekil 2.18). Buradan soc651 dizini çift tıklanarak içindeki summary.doc dosyası görülebilir (ġekil 2.19). Şekil 2.18 odev dizininin içeriği summary.doc dosyası fare ile tek tıklamayla seçilip Edit menüsü altından Copy ile kopyalanıp, sabit disk üzerinde baģka bir konuma Paste ile yapıģtırarak taģınabilir. Bu yeni konumun C:\My Documents dizini olacağı 30

31 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Şekil 2.19 soc651 dizininin içeriği Şekil 2.20 C:\ altındaki sakla dizini varsayılırsa, bu konuma Ģu anda açık olan pencere ile gösterilen konumdan (C:\odev\soc651) ulaģmak için Up (Yukarı) simgesine iki kez tıklanarak iki üst dizine çıkılması ve My Documents dizinini içeren C:\ konumuna gelinmesi gerekmektedir. Burada My Documents dizini çift tıklanıp açıldığında, Edit menüsünün altından Paste tıklanarak Copy ile hafızaya alınmıģ olan dosya bu dizine kopyalanır. Dosyanın aslı C:\odev\soc651 konumunda hala bulunmaktadır. Windows 98 ile dosyalar, var olan iki dizinin birinden diğerine taģınabileceği gibi, istenen konumda yeni bir dizin oluģturup bu yeni dizine de kopyalanabilir. Örnekte summary.doc adlı dosya, bulunduğu konumda (C:\odev\ soc651) Copy ya da Cut ile hafızaya alınıp, örneğin C:\sakla konumunda dersler adıyla yeni oluģturulacak bir dizinin içine Paste komutuyla kaydedilebilir. Bu iģlem için önce C:\ konumunda bulunan sakla dizinini çift tıklamak gereklidir (ġekil 2.20). Daha sonra, açılan pencerede File menüsü altından New menüsündeki Folder seçeneği tıklanarak yeni bir dizin oluģturma komutu verilir (ġekil 2.21). Pencerede önceden var olan dizin ve dosyaların en sonuna New Folder (Yeni Klasör) adlı, isim kısmı aktif bir dizin oluģur. Bu koyu kısma dizine verilmek istenen ad olan dersler yazılır (ġekil 2.22). Şekil 2.21 Yeni klasör yaratma 31

32 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Bu aģamada yeni dizine çift tıklanarak girildikten sonra Copy komutu ile hafızaya alınmıģ olan summary.doc dosyası Paste komutu ile kaydedilebilir. Şekil 2.22 Yeni oluşturulan dizinin dersler olarak adlandırılması Bütün bu dosya taģıma ya da kopyalama iģlemleri, dosyaları içeren dizinler için de aynen geçerlidir. Yani herhangi bir konumdaki bir dizin, içindeki dosyalar ve alt dizinlerle birlikte, tıpkı bir dosya gibi Cut ya da Copy komutlarıyla kopyalanıp Paste komutuyla yeni konumuna kaydedilebilir. Windows uygulamalarının hepsinde Cut yerine Ctrl+X, Copy yerine Ctrl+C, Paste yerine Ctrl+V tuģları kullanılabilir WINDOWS EXPLORER Yukarıdaki örnekte dosya ve dizin yönetimi için My Computer kullanılmıģtı. Ancak Windows 98 in temel ve biraz daha karmaģık görülebilecek dosya yönetimi uygulaması Windows Explorer (Windows Gezgini) dir (ġekil 2.23). Bu uygulama Start Menu Programs Windows Explorer yolu izlenerek çalıģtırılabilir. Windows Explorer, klavyede +E tuģlanarak da açılabilir. Şekil 2.23 Windows Explorer (Windows Gezgini) penceresi 32

33 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows Windows Explorer ın Yapısı Windows Explorer penceresi iki bölümden oluģur: Sol tarafta bilgisayarın organizasyon Ģeması, daha doğru bir deyimle hiyerarģik görünümü vardır. Sol tarafta hangi dizin seçilirse, sağdaki pencerede o dizinin içeriği görüntülenir Pencerenin Kullanımı Bir dizinin alt dizinleri gizlenmek isteniyorsa solundaki eksi (-) kutucuğu tıklanmalıdır. Alt dizinleri görmek için artı (+) kutucuğu tıklanmalıdır. Bir dizinin tüm alt dizinlerini görmek için, dizin seçildikten sonra klavyenin sağ tarafında yer alan yıldız (*) tuģuna basılmalıdır. Sağ taraftaki pencerede önce dizinler, sonra dosyalar görüntülenir Windows Explorer da Yapılabilecek ĠĢlemler Yeni bir dizin, dosya ya da kısayol oluģturulmak istendiğinde New menüsüne baģvurulur. Bunun için yeni nesnenin oluģturulacağı dizinde bulunmak gerekir. Bu komut sadece File menüsünde değil, sağ pencerede boģ bir yerde farenin sağ tuģuna bir defa tıklandığında da çıkar. Dizinleri ve dosyaları silmek için, bunlar seçildikten sonra klavye üzerindeki Delete tuģuna basmak yeterlidir. Windows 98, kullanıcıya bu nesneyi silmek istediğinden emin olup olmadığını sorar. Ctrl tuģuna basılarak birden fazla dosya iģaretlenirse bu nesneler aynı anda Delete tuģu ile silinebilir. Windows 98 silinen dizin ya da dosyaları hemen yok etmez, Recycle Bin e yerleģtirir. Ġstenildiğinde Recycle Bin dizini içerisindeki silinen dosya üzerinde farenin sağ tuģuna basıldığında beliren menüdeki Restore komutu kullanılarak geri kazanılabilir. Dizin ya da dosyaların Recycle Bin e yerleģtirilmeden, doğrudan silinmesi için Delete tuģuna Shift ile birlikte basılması gereklidir. Ancak bu biçimde tamamen silinen dosyaların geri dönüģüm Ģansının olmadığına dikkat edilmelidir. Yapılan iģlemi geri almak için araç çubuğundaki Undo (Geri Al) düğmesi kullanılabilir. Örneğin, yanlıģlıkla silinen bir dosya Undo düğmesi kullanılarak geri getirilebilir. Kopyalama ve Taşıma İşlemleri: Edit menüsünde yer alan Copy, Cut, Paste komutları ya da klavye üzerinde Ctrl+C, Ctrl+X, Ctrl+V kısayollarını kullanmak dıģında Windows Explorer da kullanılabilecek daha pratik kopyalama ve taģıma yöntemleri vardır: Seçilen nesne, farenin sol tuģu ile sürüklenip aynı sabit disk sürücüsü altında gönderilmesi istenen bir konuma bırakılarak taģınabilir. Bu nesne, farklı sabit disk sürücüsünde bir konuma taģınırken farenin imlecinin yanında (+) iģareti belirir ve nesnenin bir kopyası taģınır. Seçilen nesne aynı sabit disk sürücüsü altında gönderilmesi istenen konuma bırakılırken Ctrl tuģuna basılırsa imlecin yanında (+) iģareti belirir ve nesnenin bir kopyası taģınır. 33

34 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Sürükle ve bırak (Drag and drop) adı verilen bu iģlem farenin sağ tuģuyla yapılırsa kullanıcının karģısına bir menü çıkar, bu menüden Copy Here (Buraya Kopyala) ya da Move Here (Buraya Taşı) seçilebilir. Sürükle ve bırak yöntemiyle dosya Recycle Bin simgesi üzerine bırakılarak silinebilir, yazıcı simgesine bırakılarak çıktısı alınabilir ya da dosyanın çalıģtırılabileceği programın simgesi üzerine bırakılarak çalıģması sağlanabilir. ĠĢaretlenen nesne üzerinde farenin sağ tuģu tıklandığında çıkan menüden diskete kaydetme, kesme, kopyalama, yapıģtırma, kısayol yaratma, silme, yeniden adlandırma ve özelliklerini görüntüleme gibi iģlemler kolaylıkla yapılabilir. 5. DENETĠM MASASI (CONTROL PANEL) Control Panel (Denetim Masası), bilgisayarın donanımı, Windows 98 iģletim sistemi ve bilgisayarda kurulu diğer programlarla ilgili ayarlar, düzenlemeler ve eklemeler yapmayı sağlayan temel uygulamadır (ġekil 2.24). Bu uygulamayı çalıģtırmanın iki yolu vardır: Birincisi My Computer (Bilgisayarım) altında yer alan Control Panel simgesini çift tıklamak, ikincisi Start Menu Settings Control Panel i tıklamaktır. Control Panel de yer alan uygulamalar içerisinde sık kullanılan ve önemi fazla olanlar arasında Add / Remove Programs (Program Ekle / Kaldır), Add New Hardware (Yeni Donanım Ekle), Display (Görüntü), Keyboard (Klavye), Date / Time (Tarih / Zaman), System (Sistem) sayılabilir. Şekil 2.24 Control Panel (Denetim Masası) penceresi Bunlar dıģında Windows 98 iģletim sistemine ait olmayan çeģitli simgeler de Control Panel penceresinde bulunabilir. Bilgisayara sonradan kurulan programlar, donanım sürücüleri, kendilerine ait uygulamaları / servisleri çalıģtıracak simgeleri Control Panel e ekleyebilirler PROGRAM EKLE/KALDIR (ADD/REMOVE PROGRAMS) Bu uygulama bilgisayara kurulmuģ programları, kendilerine ihtiyaç olmadığında ya da sabit diskte yer kalmadığında yer açmak için, güvenle, tamamen ve sorunsuz olarak kaldırmayı sağlar. Bir programın ya da uygulamanın çalıģabilmesi için kurulum esnasında genellikle Ģu aģamalardan geçilmektedir: 34

35 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Programın sabit diskte kendisiyle ilgili bir dizin oluģturması, bu dizine gerekli dosyaların kopyalanması, Windows dizinine gerekli dosyaların kopyalanması, sistem kaydında (registry) eklemeler ve değiģiklikler yapılması. Bir programı tamamen ve sorunsuz bir Ģekilde kaldırmak için, onu çalıģtıran kısayolu Masaüstü nden ve Start Programs menüsünden silmek, genellikle Program Files dizini altında bulunan bu programa ait dizini silmek, hatta Windows dizini altındaki ilgili sistem dosyalarını silmek yeterli olmayabilir. Bu Ģekilde, program kaldırma amacıyla, programa ait dizini ve dosyaları silmek iģletim sisteminin zarar görmesine ve sorunlu çalıģmasına neden olabilir. Bu nedenle, bir program kaldırılmak istendiğinde Add/Remove Programs uygulaması açılmalı ve program ekrana gelecek listeden seçilip Add/Remove düğmesi tıklanmalıdır (ġekil 2.25). Bundan sonra gelen diyalog kutularında gerekli komutlar verilerek program kaldırma iģlemi tamamlanır. Bu sırada yapılan seçimlerin ne olduğuna dikkat edilmelidir, çünkü baģka programlar tarafından da kullanılan çeģitli dosyaların silinmesi yanlıģlıkla onaylanabilir. Şekil 2.25 Add/Remove Programs (Program Ekle/Kaldır) penceresi Add/Remove Programs penceresi altında Windows Setup sekmesi tıklandığında ekrana gelen menü aracılığıyla listedeki Windows 98 bileģenlerinden istenilenler seçilip yüklenebilir. Üçüncü sekme olan Startup Disk (Başlangıç Disketi) menüsü ile Windows 98 de bir sorun olduğunda, iģletim sistemi açılmadığında, bilgisayarı disketle açmayı sağlayacak bir sistem disketi oluģturmak olanaklıdır YENĠ DONANIM EKLE (ADD NEW HARDWARE) Bu uygulamada, adından da anlaģılacağı gibi, bilgisayara yeni donanım eklemek için gerekli iģlemler yapılmaktadır (ġekil 2.26). Yeni donanım, bir yazıcı ya da tarayıcı gibi harici bir aygıt olabileceği gibi, bilgisayarın ana kartına takılan bir ses kartı ya da ekran kartı gibi dahili bir aygıt da olabilir. Add New Hardware uygulaması ile yapılan, fiziksel olarak bilgisayara bağlanmıģ bir donanımı iģletim sistemine tanıtılması, iģletim sistemini kullanmasının olanaklı kılınması, bu donanıma özel yazılımın, yani donanım sürücüsünün (device driver) yüklenmesidir. 35

36 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Şekil 2.26 Add New Hardware (Yeni Donanım Ekle) sihirbazı Windows 98 iģletim sisteminin en önemli özelliklerinden biri de Tak ve ÇalıĢtır (Plug and Play) özelliğidir. Bu özellik, Windows 98 in yeni eklenen bir donanımı otomatik olarak algılayıp gerekli donanım sürücüsünü kullanıcının hiçbir Ģey yapmasına gerek kalmadan yükleyebilmesidir. Ancak bunun için bu donanım sürücüsünün Windows 98 de önceden bulunması gerekmektedir. Bu nedenle Windows 98 iģletim sistemi piyasaya sürüldükten sonra üretilmiģ birçok donanım için bu otomatik donanım tanıma ve sürücü yükleme özelliği kullanılamaz. Bu durumda kullanıcının Add New Hardware uygulaması ile iģletim sisteminin tanıyamadığı donanımı tanıtması gerekir. Bu iģlem için uygulama çalıģtırılıp yeni donanım araması beklendikten sonra, eğer iģletim sistemi yeni donanımı marka ve model numarası ile tam olarak bulduysa Yükle komutuyla iģletim sisteminin kendinde olan donanım sürücüsünün yüklenmesi sağlanır. Ancak donanım bulunamadıysa ya da bulunan donanıma ait sürücünün iģletim sisteminde olmadığı söyleniyorsa, ekrana gelen pencerelerde önce, No, the device isn t in the list (Aradığım donanım listede yok) No, I want to select hardware from the list (Donanımı listeden seçmek istiyorum) seçenekleri iģaretlenerek devam edilir. ġekil 2.26 da görülen menüye ulaģıldıktan sonra, önce bilgisayara takılmıģ yeni donanımın türü (yazıcı, modem, ses kartı, ekran kartı, fare vb.) seçilir. Sonraki aģamada bu donanımın markası listeden seçilir. Son aģamada ise takılan donanımın model adı ya da numarası seçilerek Windows 98 in bu marka ve modele ait donanım sürücüsünü yüklemesi sağlanır. Ancak bazen takılan donanımın markası ya da modeli listede bulunmayabilir. Bu durumda donanım sürücüsü yazılımının kullanıcıda bulunması gerekmektedir. Donanım sürücüsü, genellikle, aygıt satın alınırken bir CD ya da disket içinde verilmektedir. Bu sürücüyü yüklemek için ekrana gelen donanım listesi penceresinde Have Disk (Disketi Var) düğmesi tıklanarak sürücünün yeri, disket, CD ya da sabit diskte bir dizinde gösterilir (ġekil 2.27). 36

37 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 Şekil 2.27 Install From Disk (Disketten Yükle) penceresi 5.3. GÖRÜNTÜ (DISPLAY) Bu uygulama ile kullanıcı, Windows Masaüstü nün, pencerelerin ve menülerin görünümleriyle ilgili birçok değiģiklik ve kiģiselleģtirme yapabilir. Bunun yanında ekran ve ekran kartıyla ilgili bazı değerleri değiģtirerek çözünürlük ve renk ayarlarını istediği Ģekilde düzenleyebilir (ġekil 2.28). Bu uygulama, Control Panel penceresinden Display (Görüntü) simgesinin çift tıklanmasıyla açılabileceği gibi, Masaüstü nde farenin sağ tuģu tıklandığında açılan menüden Properties (Özellikler) seçilerek de açılabilir. Şekil 2.28 Display Properties (Görüntü Özellikleri) penceresi Artalan (Background) Bu sekmede Masaüstü nün görünümü düzenlenir. Standart yeģil renkli artalana istenen resim 37

38 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 buradan konulabilir. Bunun için Browse düğmesi tıklanıp kullanılmak istenen resim ya da web sayfasının sabit disk üzerindeki konumunu göstermek yeterlidir. Ayrıca listeden herhangi bir resim iģaretlenip Apply (Uygula) düğmesi tıklanarak Windows 98 in sunduğu seçeneklerden biri de kullanılabilir Ekran Koruyucu (Screen Saver) Bu sekmede, belli bir süre bilgisayarla iģlem yapılmadığında devreye giren ve ekrandaki görüntünün görülmesini engelleyen animasyonların kullanıma açılması sağlanır. Aynı menüden herhangi bir ekran koruyucu ve devreye girme süresi seçilebilir. Bunun yanında, enerji tasarrufu için ekranın, bilgisayar kullanılmadığında kendiliğinden kapalı duruma geçmesini sağlayan ayarlar da bu sekme ile yapılır. Windows 98 de standart süre 15 dakika olarak düzenlenmiģtir. Bu süreyi değiģtirmek ya da özelliği devre dıģı bırakmak için Settings düğmesi tıklanıp Turn off monitor satırı karģısındaki listeden farklı süreler ya da never (hiçbir zaman) seçeneği seçilebilir Görünüm (Appearence) Görünüm sekmesinde ise Windows 98 Masaüstü nde bulunan artalanın rengi, pencerelerin, simgelerin büyüklüğü ve biçimi ile ilgili ayarlar yapılabilir Ayarlar (Settings) Bu sekmede Colors (Renkler) listesinden renk ayrımı, Screen Area (Ekran Genişliği) listesinden ise ekran çözünürlüğü ayarlanır. Ekran kartının ve ekran modelinin desteklemesine bağlı olarak, renk için True Color, çözünürlük için ise 1024x768 tavsiye edilebilir. Ancak Windows Masaüstü nde daha büyük ve kolay seçilen simgeler olmasını isteyen bir kullanıcı 800x600 çözünürlüğü tercih etmelidir KLAVYE (KEYBOARD) Bu uygulama ile klavye imlecinin yanıp sönme ve karakter tekrarlama hızı ayarlanabilir, değiģik klavye düzenleri eklenebilir. Şekil 2.29 Keyboard Properties (Klavye Özellikleri) penceresi Bu uygulama en çok, Ġngilizce ya da Türkçe-F klavye kullanmak isteyen kullanıcıların klavyeyi alıģık oldukları klavye düzenine çevirmek istediği durumlarda kullanılmaktadır. Bunun için Control Panel den Keyboard (Klavye) simgesi çift tıklandığında açılan pencerede Language (Dil) sekmesi tıklanır. Eğer amaç, var olan Türkçe-Q klavye düzenini Türkçe-F yapmaksa listede var 38

39 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 olan klavye iģaretlenip Properties (Özellikler) düğmesi tıklanır. Açılan listede Turkish (F Type) seçilir (ġekil 2.29). Amaç aynı klavyede birkaç klavye düzenini kullanmaksa, yine Language sekmesi altında Add (Ekle) düğmesi tıklanıp önce klavyenin dili (örneğin English US) seçilir ve klavye listeye eklenir. Daha sonra Properties ile klavyenin düzeni değiģtirilebilir. Birden fazla klavye seçeneğinin var olduğu durumlarda, bunlardan bir tanesi geçerli klavyedir. ĠĢletim sistemi ya da herhangi bir uygulama açıldığında aktif olan bu klavye düzenine Default (Varsayılan) klavye denir. Default olmayan klavyenin kullanılmak istendiği durumlarda, yazı yazılacak uygulama açıldıktan sonra klavyenin solundaki Alt+Shift ya da Ctrl+Shift tuģlarına basılarak bir klavye düzeninden diğerine geçilir. Aynı geçiģ iģlemi ekranın sağ alt köģesindeki klavye dilini ifade Şekil 2.30 Klavyeler arası geçiş eden simge fare ile tıklanarak da yapılabilir (ġekil 2.30). Bu dil simgesinin görülebilmesi için Keyboard uygulamasında Language sekmesi ile açılan pencerede Enable indicator on taskbar seçeneği iģaretli olmalıdır TARĠH/ZAMAN (DATE/TIME) Tarih/Zaman Özellikleri penceresi Control Panel den çalıģtırılabileceği gibi Görev Çubuğu üzerinde en sağda görülen ve o anki saati belirten simge fare ile çift tıklandığında da açılır. Şekil 2.31 Date/Time Properties (Tarih/Zaman Özellikleri) penceresi Bu uygulamada gün, ay, yıl ve saat kısımlarının üstüne fare ile gelinerek istenen düzeltmeler klavyeden yapılabilir. Time Zone kısmından ülkeye ait saat dilimi seçilebilir. Gün ıģığından faydalanmak üzere yılda iki kere yapılan saat ayarlamalarının bilgisayar tarafından otomatik olarak yapılması için alttaki onay kutusu iģaretlenebilir SĠSTEM (SYSTEM) Bu uygulamayı çalıģtırmanın üç yolu vardır: Birincisi Control Panel den System simgesini çift tıklamak, ikincisi My Computer (Bilgisayarım) simgesini sağ tıklayıp açılan menüde Properties (Özellikler) seçeneğini tıklamak, üçüncüsü ise Windows ve Pause Break tuģlarına aynı anda basmaktır. 39

40 Bölüm 2: ĠĢletim Sistemleri Windows 98 System Properties (Sistem Özellikleri) penceresi, bilgisayarda yüklü iģletim sisteminin versiyonu, kimin adına kayıtlı olduğu, hafızanın büyüklüğü (RAM), iģlemcinin türü gibi bilgileri verir (ġekil 2.32). Bu penceredeki Device Manager (Aygıt Yöneticisi) sekmesi tıklandığında bilgisayarda bulunan donanımlarla ilgili bilgileri listeleyen bir pencere açılır. Bu listede herhangi bir donanımın üzerine fare ile gelinerek Properties (Özellikler) düğmesi tıklandığında donanımın markası, modeli, sürücüsü ile ilgili bilgiler görülebilir (ġekil 2.33). Sürücüsü kaldırılmak istenen donanım iģaretlendikten sonra Remove (Kaldır) düğmesi tıklanır. Fiziksel arızası olan ya da sürücüsü hatalı donanımlar, Ģekilde görüldüğü gibi ünlem iģareti ile belirtilir. Şekil 2.32 System Properties (Sistem Özellikleri) penceresi Şekil 2.33 Device Manager (Aygıt Yöneticisi) sekmesi 40

41 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 BÖLÜM 3: WINDOWS

42 42 Temel Bilgisayar Kullanımı, ODTÜ BĠDB Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000

43 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows GĠRĠġ Windows 95 ve Windows 98, çok kullanıcılı iģletim sistemleri olarak tanımlanırlar; ancak bu kullanıcıların birbirlerinden bağımsız, diğer kullanıcıların müdahalesine kapalı profilleri, disk alanları yoktur. Yine bütün kullanıcılar, iģletim sistemini, sisteme ve diske tam eriģim hakkıyla kullanırlar. Microsoft firmasının, gerçek anlamda çok kullanıcılı iģletim sistemi özellikleri taģıyan ürünü Windows NT dir. Bu iģletim sisteminin temel özellikleri Ģunlardır: Sistemde Administrators adı verilen bir kullanıcı grubu vardır. Bu kullanıcı grubuna dahil olan bir kullanıcı (Administrator), iģletim sistemi üzerinde her türlü hakka sahiptir. Bu gruba birden fazla kullanıcı dahil olabilir, bunlar da yine bütün haklara sahiptir. Users adlı gruba dahil kullanıcılar ise sisteme sınırlı müdahale hakkı olan, sadece kendi kullanımlarına ayrılmıģ disk alanı ve uygulamalar üzerinde tam kontrolü olan kullanıcılardır. Windows 95 ya da 98 den farklı olarak herhangi bir kullanıcının sisteme oturum (logon) açması için, ona ait bir kullanıcı adı ve parolanın sisteme önceden girilmiģ olması ve bunların kullanıcı tarafından bilinmesi gerekmektedir. Kullanıcı tanımlama iģini sadece Administrators grubuna üye kullanıcılar yapabilir. Kullanılan NTFS dosya sistemi sayesinde, belli kullanıcıların diskin belli kısımlarına, belirli dosya ya da dizinlere eriģimleri kısıtlanabilmekte ya da tamamen engellenebilmektedir. Bu durum herhangi bir kullanıcının seçilen uygulamaları çalıģtırma hakkının elinden alınmasına da olanak tanımaktadır. Bu imkan DOS ya da Windows 95 ve 98 iģletim sistemlerinin kullandığı dosya sistemi olan FAT16 ve FAT32 de bulunmamaktadır. Windows NT iģletim sisteminin 4.0 sürümünün bilgisayar dünyasındaki geliģmelerle birlikte beliren bazı eksiklikleri nedeniyle (grafik arayüzünün Windows 95 olanaklarıyla sınırlı olması, iģletim sisteminin FAT32 dosya sistemiyle biçimlendirilmiģ diskleri ya da disk bölümlerini görememesi gibi), NT tabanlı Windows 2000 piyasaya sürülmüģtür. Windows NT 4.0 ya da Windows 2000 in bu sayılan özellikleri, bu kitapta anlatılan kiģisel bilgisayar kullanıcısını ilgilendiren taraflarıdır. Aslında NT 4.0 ve Windows 2000, merkezi bir sunucunun (NT Server ya da Windows 2000 Server) yönettiği bir domain üzerinde çalıģmak üzere tasarlanmıģtır. Bu sunucu ile her kullanıcı, domain e bağlı hangi bilgisayarı kullanırsa kullansın, kendisine ait sistem ayarları (kısıtlamalar dahil) ile domain e oturum açabilmekte ve kullanma hakkına sahip olduğu kaynaklara ulaģabilmektedir. Windows 2000, Ģirket ağı dediğimiz merkezi yönetim ve kaynak paylaģımı gerektiren, birçok bilgisayarın beraberce çalıģabilmesi gereken ortamlarda, Windows 2000 Advanced Server a bağlı çalıģacak bir iģ istasyonu olarak tasarlanmıģtır. Ancak donanım uyumluluğu, çalıģmakta olan uygulamaları sağlam bir biçimde yönetebilmek, yerel güvenlik olanakları (kısıtlı haklara sahip kullanıcı, Registry güvenliği ve NTFS tabanlı güvenlik) gibi özellikleri nedeniyle salt bir masaüstü iģletim sistemi olarak da ihtiyaçlara yanıt vermektedir. 43

44 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Bu bölümde, Windows 2000 iģletim sisteminin yerel bir iģ istasyonu olarak sunduğu olanaklar anlatılacaktır. Bu olanaklar içinde en baģta geleni, aynı bilgisayarı birden fazla kullanıcının birbirlerinin verilerine ya da kullandıkları uygulamalara, özelleģtirmelerine, ortak kullanılan veriye ve iģletim sistemine zarar vermeden kullanabilmesidir. 2. WINDOWS 2000 HAKKINDA TEMEL BĠLGĠLER 2.1. WINDOWS 2000 Ġ BAġLATMAK Windows 2000 iģletim sistemi, bilgisayar açıldıktan sonra kendini yükler ve ekrana bir oturum açma penceresi gelir (ġekil 3.1). Burada bir kullanıcı adı (User name) ve parolası (Password) sorulmaktadır. Doğru kullanıcı adı ve parolayı bilmeden iģletim sistemine oturum açmak olanaksızdır. Şekil 3.1 Logon penceresi Bu pencerenin kullanıcının karģısına çıkması istenmiyorsa, Control Panel de (Denetim Masası) Users and Passwords (Kullanıcılar ve Parolalar) diyalog kutusu çalıģtırılarak Users sekmesi altındaki Users must enter a user name and password to use this computer satırının baģındaki onay kutusundaki iģaret kaldırılmalıdır. Yalnız, bu durumda bilgisayarı çalıģtıran herhangi birinin, Windows 98 de olduğu gibi oturum açabileceği göz önünde bulundurulmalıdır WINDOWS 2000 MASAÜSTÜ Windows 2000, görünüm olarak Windows 98 ve Windows NT den farklı değildir. Küçük bir farklılık, My Network Places simgesiyle açılan pencerenin iģlevinin eski Network Neighborhood dan farklı ve sayıca fazla olmasıdır. Burada, ağda mevcut çalıģma gruplarıyla birlikte, bağlanılmıģ ağ paylaģımları, FTP siteleri gibi değiģik konumlar listelenir. Windows 2000 masaüstü, Windows 98 bölümünde anlatılan yollarla kullanıcı tarafından özelleģtirilebilir (Bkz. sayfa 16). 44

45 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows WINDOWS 2000 ĠN ÖNCEKĠ WINDOWS SÜRÜMLERĠNDEN FARKLARI Windows 2000 iģletim sisteminin kullanımında, önceki Windows sürümlerinin hepsinde geçerli olan ilkeler ve uygulamalar geçerlidir. Örneğin; dosya ve dizin yönetimi için Windows Explorer (Windows Gezgini) ya da My Computer (Bilgisayarım), sistem ayarları için Control Panel (Denetim Masası) uygulamaları eski Windows iģletim sistemlerinde olduğu gibi kullanılır (Bkz. sayfa 25-36). Windows 95 ve Windows 98 de olmayan, ancak Windows NT ve Windows 2000 de var olan bir uygulama ise Task Manager (Görev Yöneticisi) olup, çalıģmayan ya da kullanıcının komutlarına yanıt vermeyen uygulamaların iģletim sistemini yeniden baģlatmaya gerek kalmadan kapatılmasını sağlar. Herhangi bir anda ya da uygulama komutlara yanıt vermediğinde, aynı anda Ctrl+Alt+Delete tuģlarına basılarak Windows Security (Windows Güvenliği) penceresinin ekrana gelmesi sağlanır (ġekil 3.2). Şekil 3.2 Windows Security (Windows Güvenliği) penceresi Windows Security (Windows Güvenliği) penceresinde, oturumla ilgili, kullanıcı adı, bağlanılan domain, bağlanma tarih ve saati bilgileri ile birlikte; sadece kullanıcı Ģifresi girildiğinde tekrar aktif duruma gelecek biçimde bilgisayarı kilitlemek için Lock Computer (Bilgisayarı Kilitle), oturumu kapatmak için Log Off (Oturumu Kapat), bilgisayarı kapatmak için Shut Down (Bilgisayarı Kapat), kullanıcı Ģifresini değiģtirmek için Change Password (Şifre Değiştir) ve o an çalıģan uygulamaların ve iģlemlerin görülebileceği ve müdahale edilebileceği Task Manager (Görev Yöneticisi) düğmeleri yer almaktadır. Task Manager (Görev Yöneticisi) penceresinde Applications (Uygulamalar) sekmesinde o anda çalıģan programlar ve durumları görülebilir. End Task düğmesiyle seçilen uygulama sonlandırılabilir, Switch To düğmesiyle seçilen uygulama ekrana gelir, New Task düğmesiyle ise yeni bir uygulama baģlatılabilir. Processes (İşlemler) sekmesinde sistemde, geri planda çalıģan sistem uygulamaları da dahil, iģlemci üzerinde çalıģan tüm uygulamalar ve iģlemler; çalıģtırılma sırasına göre iģletim sistemi tarafından verilen 45

46 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 kimlik numarası (PID), Merkezi ĠĢlem Birimi ndeki iģlem görme süresi (CPU Time) ve toplam iģlemler içindeki yüzdesi (CPU) ve RAM de kapladığı alan (Mem Usage) görülebilir. Performance (Başarım) sekmesinde ise Merkezi ĠĢlem Birimi (CPU) ve RAM ile ilgili bilgiler ve grafikler görülebilir. Herhangi bir uygulama komutlara yanıt vermediğinde Task Manager fare ile tıklanarak uygulama açılır (ġekil 3.3). Applications (Uygulamalar) sekmesinde o anda çalıģan programlar arasında, Status (Durum) sütununda Not Responding (Yanıt vermiyor) uyarısı görülen uygulama komutlara yanıt vermiyor ise bu program listeden fare ile iģaretlendikten sonra End Task (Görev sonlandır) düğmesi tıklanarak kapatılabilir. Şekil 3.3 Task Manager (GörevYöneticisi) penceresi 2.4. WINDOWS 2000 DE SĠSTEM DĠZĠNLERĠ Winnt: Windows 2000 kurulduğunda, iģletim sistemini çalıģtırmak için gerekli sistem dosyaları ve bunları içeren dizinler Winnt dizinine kopyalanır. Daha sonra kurulan çeģitli programlar da kendilerinin çalıģması için gerekli sistem dosyalarını bu dizine ve yine Winnt dizini içindeki System32 dizinine kopyalar. Winnt dizinine ve bunun içindeki System32 dizinine dosya kopyalama ya da buradaki dosyaları değiģtirme hakkına sahip olmak, bir kullanıcı için yeni program yükleme ya da sisteme müdahale etmek için çoğu durumda yeterlidir. Bu nedenle iģletim sistemi üzerinde değiģiklik yapması istenmeyen kullanıcıların, örneğin Users grubuna üye olanların bu dizine eriģimleri kısıtlanmıģtır. Documents and Settings: Genellikle Winnt dizininin içinde bulunduğu disk ya da disk bölümünde bulunan bir diğer sistem dizini ise Documents and Settings tir (ġekil 3.4). Bu dizinde iģletim sistemine oturum açma hakkına sahip kullanıcılara ait dosyaların, dizinlerin ve masaüstü ayarlarının tutulduğu dizinler bulunmaktadır. Bu dizinler her kullanıcının kendi adıyla oluģturulur. Örneğin, her kullanıcının kendine ait dizinde özelleģtirebildiği ayrı bir My Documents (Belgelerim), Desktop (Masaüstü) ya da Start Menu (Başlat Menüsü) dizini vardır. 46

47 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Şekil 3.4 Documents and Settings penceresi Her kullanıcı Documents and Settings dizini içinde kendisine ait dizin üzerinde tüm haklara sahiptir (Full Control). Users grubuna ait kullanıcılar baģka kullanıcıların dizinlerini görebilir, ancak bu dizinlere dosya kopyalama ya da buradan dosya silme gibi iģlemleri yapma hakları yoktur. Bu gruba üye kullanıcıların Documents and Settings dizini içinde Administrators grubuna üye kullanıcılara ait dizinlere eriģim hakları yoktur. Program Files: Bu dizinde, kurulu programların çalıģması için gerekli, sistem dizininde olması Ģart olmayan diğer dosya ve dizinler bulunur. Bu dosya ve dizinler Program Files dizininin içine kopyalanmak zorunda olmasa da yönetiminin kolaylığı açısından, bu dizin içinde gruplandırılmaları önerilmektedir. 3. WINDOWS 2000 DE KULLANICILAR VE KULLANICI HAKLARI Windows 2000 iģletim sisteminin temel özelliklerinden biri, birbirinden bağımsız ve kendi aralarında belli bir hiyerarģiye bağlı kullanıcıların tanımlanabilmesidir. Yeni kullanıcı tanımlama iģlemini sadece Administrators ve Power Users grubuna dahil kullanıcılar Control Panel Administrative Tools yoluyla ulaģtıkları pencereden Computer Management uygulamasını çalıģtırarak yapabilir (ġekil 3.5). Computer Management, yeni kullanıcı oluģturma ve kullanıcı gruplarını düzenleme dıģında; paylaģılmıģ dizinleri listeleyip düzenlemek için Shared Folders, sabit diskleri ya da disk bölümlerini biçimlendirmek için Disk Management, bilgisayardaki donanım sürücülerini yönetmeyi sağlamak için Device Manager gibi birçok iģlevi yerine getiren uygulamaları tek pencere altında toplar. Buradaki birçok uygulama baģka yollarla da çalıģtırılabilir. Örneğin; Device Manager, Control Panel altında System simgesi tıklanarak da açılabilir. Burada kullanımı anlatılacak olan Local Users and Groups penceresi ile yapılacak iģler de yine Control Panel den Users and Passwords uygulaması çalıģtırılarak yapılabilir. 47

48 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Şekil 3.5 Computer Management penceresi 3.1. KULLANICI LĠSTESĠ Yeni kullanıcı tanımlamak ya da var olan kullanıcılarla ilgili düzenlemeler yapmak için Local Users and Groups altındaki Users dizini açılır, sağdaki pencerede kullanıcı adları ve tam isimleri listelenmiģ halde görüntülenir. Buradaki kullanıcılar arasındaki Administrator sistemin yöneticisi olan kullanıcıdır. Bu kullanıcı sistem ve disk üzerinde tüm haklara sahiptir. Windows 2000 kurulumundan sonra listede bulunan bu kullanıcının adı, güvenlik gerekçesiyle değiģtirildiyse listede Administrator olarak görülmeyebilir. Listede değiģik yazılımların ve Windows 2000 üzerinde çalıģan Web Server vb. çeģitli servislerin oluģturduğu, bu yazılımlara ait kullanıcı adları da görülebilir. Bu tip kullanıcı adına yukarıdaki Ģekildeki örnek IUSR_SWORDFISH tir. Bunlar gerçek kullanıcılar olmamakla birlikte bazı servislerin çalıģması için zorunludurlar. Guest adlı kullanıcı da önceden sistem tarafından oluģturulmuģtur. Bu kullanıcı adı, iģletim sistemince paylaģtırılmıģ dizin ya da yazıcılara baģka bilgisayarlardan bağlanmak isteyenlerin karģısına gelen, kullanıcı adı ve parola soran pencerede yazılmak üzere oluģturulmuģtur. Guest kullanıcısı, genellikle güvenlik nedeniyle kullanım dıģı tutulmaktadır. ġekildeki Guest kullanıcısının üzerindeki kırmızı çarpı iģareti, bu kullanıcının kullanım dıģı bırakıldığını göstermektedir. Bu durumda, baģka bir bilgisayardan Windows 2000 iģletim sistemince paylaģtırılmıģ dizin ve yazıcıların listesini görmek ya da bunlara bağlanmak için bu bilgisayarda tanımlı kullanıcı adları ve parolalardan birini bilmek gerekmektedir. Diğer kullanıcılar olan ali ve ulubay ise bu listeye sonradan eklenmiģ ve oluģturulmuģ kullanıcılardır. 48

49 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows YENĠ KULLANICI EKLEME VE HAKLARINI DÜZENLEME Windows 2000 e yeni bir kullanıcı eklemek için kullanıcı listesini içeren pencerede fareyi sağ tıklayınca açılan menüde New User tıklanmalıdır. New User penceresinde yeni kullanıcı adı, kullanıcının tam adı ve kim olduğunu tanımlayan ek bilgiler ve parolası girilir (ġekil 3.6). Kullanıcı adı en fazla 20 karakterden oluģmalı ve / \ [ ] : ; =, + *? < > karakterlerini içermemelidir. Parola ise en fazla 127 karakter uzunluğunda olabilir. Şekil 3.6 New User penceresi Bu pencerede alt bölümlerdeki seçeneklerde kullanıcıya atanan parolayla ilgili çeģitli seçimler yapılabilmektedir. Bunlardan ilki olan User must change password at next logon onay kutusu iģaretlendiğinde, oluģturulan kullanıcı hesabıyla ilk oturum açıldığında verilen parolanın değiģtirmesi istenir. Böylece kullanıcı hesabını oluģturan kiģinin de parolayı bilmesinin önüne geçilmiģ olur. Ancak Windows 2000 de kullanıcı hesabı açabilen Administrators grubuna dahil olan kiģilerin diğer kullanıcı parolalarını her zaman değiģtirebileceğini unutmamak gerekir. Ġkinci onay kutusu iģaretlendiğinde kullanıcının kendi parolasını değiģtirmesi engellenir. Üçüncü onay kutusu ise parolanın hiçbir zaman geçerliliğini yitirmemesini sağlar. Bu seçeneklerden uygun olanlar iģaretlendikten sonra Create düğmesi tıklanarak yeni kullanıcı hesabı oluģturulmuģ olur. Yeni oluģturulan her kullanıcı hesabı Users kullanıcı grubuna üyedir. Bu grubun üyeleri, iģletim sistemine kurulmuģ uygulamaları çalıģtırma, kendilerine ait masaüstünü düzenleme ve dizinlere dosya kopyalama, silme, 49

50 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 değiģiklik yapma ve yeni dizin oluģturma haklarına sahiptir. Sonradan bir kısıtlama yapılmadığında yeni oluģturulan kullanıcı, sistemin kurulu olduğu, Winnt, Documents and Settings gibi dizinlerin bulunduğu diske ya da disk bölümüne yazma (write) hakkına sahiptir. Ancak Winnt ve Documents and Settings dizini içindeki diğer kullanıcılara ait dizinleri sadece okuma ve çalıģtırma (read & execute) haklarıyla kullanabilirler. Users grubu üyesi kullanıcılar Winnt dizini içine dosya kopyalamayan ve sistem kaydı (registry) içinde HKLM anahtarına yeni eklemeler yapmayan çeģitli kurulumları çalıģtırarak yeni programlar kurabilirler. Ancak bu Ģartları sağlayan çok az program olduğu için Users grubu yeni program kuramayan bir kullanıcı grubu olarak tanımlanır. Yeni oluģturulan bir kullanıcı hesabının Administrators grubuna dahil olması isteniyorsa Computer Management penceresindeki kullanıcılar listesinde yeni oluģturulan kullanıcının (aģağıdaki örnekte omer adlı kullanıcı) üzerine sağ tıklayıp Properties penceresi açılır ve açılan pencerede Member Of sekmesi tıklanır. Şekil 3.7 omer adlı kullanıcının Properties (Özellikler) penceresi Bu pencerenin altındaki Add düğmesi tıklanarak kullanıcının eklenebileceği grupların listesini veren pencere açılır. Burada Administrators grubu iģaretlenerek bu penceredeki Add düğmesi tıklanır. Böylece örnekteki omer adlı kullanıcı Administrators grubuna eklenmiģ olur. omer adlı kullanıcı iģletim sistemini artık tüm haklarla, hiçbir kısıtlamaya bağlı olmadan kullanabilecektir. 50

51 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Kullanıcının eklenebileceği grupların listelendiği pencerede yer alan seçeneklerden biri de Power Users grubudur. Bu grupta yer alan bir kullanıcı program yükleyebilir, sisteme yeni kullanıcı ekleyebilir, ancak kendisini ve baģka kullanıcıları Administrators grubuna dahil edemez. Bir kullanıcı hesabının program yükleyebilmesi ve kurulu programları sorunsuz çalıģtırması isteniyorsa, bu kullanıcının Power Users grubuna katılması önerilir WINDOWS 2000 DE KULLANICILARIN DOSYA VE DĠZĠN ĠZĠNLERĠ Windows 2000 kurulu bir bilgisayarda herhangi bir dizinin ya da diskin üzerine sağ tıklayarak Properties (Özellikler) penceresi açıldığında Security (Güvenlik) adında bir sekme görülür (ġekil 3.8). Bu sekmenin bulunması için iģletim sistemi kurulumu sırasında sabit diskin ya da disk bölümünün NTFS dosya sistemi ile biçimlendirilmiģ olması gerekmektedir. Şekil 3.8 Properties (Özellikler) penceresinde Security (Güvenlik) sekmesi NTFS dosya sistemi, dosya ve dizinlere kullanıcı bazında izinler vererek NT sisteminin ana izin yapısını oluģturur. Windows 2000 de izinleri yalnızca Administrator hakkına sahip olanlar değiģtirebilir. Ancak Administrators hakkına sahip bir kullanıcı, diğer gruplara üye kullanıcılara belirli bir disk, disk bölümü ya da dizin için tüm hakları vermiģse, bu belirli kısımlarda baģka kullanıcılar da hakları değiģtirebilirler. Bu izinler dosya ve dizin izinleri Ģeklinde ikiye ayrılsa da temelde aynı mantık geçerlidir. Dosya ya da dizin izinleri Full Control (tüm haklar), Modify (değiştirme), 51

52 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Read & Execute (okuma ve çalıştırma), Read (okuma) ve Write (yazma) olarak sıralanır. Bu izinlerin her biri yapılabilecek iģlemlerle ilgili bir grup özel izini barındırır. AĢağıda dosya izinleri ve bu dosya izinlerinin barındırdığı özel izinler, yani bu izinle yapılabilecek iģler listelenmiģtir (Tablo 3.1). Special Permissions Full Control Modify Read & Execute Traverse Folder/Execute File X X X List Folder/Read Data X X X X Read Attributes X X X X Read Extended Attributes X X X X Read Create Files/Write Data X X X Create Folders/Append Data X X X Write Attributes X X X Write Extended Attributes X X X Delete Subfolders and Files Delete X X X Read Permissions X X X X X Change Permissions Take Ownership X X Synchronize X X X X X Tablo 3.1 Special Permissions (Özel izinler) Bu tabloya göre, bir dosya ya da dizin için; Full Control: Tüm izinlere sahiptir. Write Modify: Dosya ya da dizin üzerindeki kullanıcı haklarını değiģtirmek ve dosya ya da dizin sahipliğini alma dıģında tüm izinlere sahiptir. Read & Execute: Dosyayı görüntüleme (veriyi okuma), çalıģtırma, dosya ya da dizin izinlerini görüntüleme iznini içerir. Dizin içinse, içini açma ve içindeki dosya ya da dizinleri listeleme izinlerini içerir. Read: Dosya için veri okuma, dizin için içeriği listeleme ve izinleri görüntüleme izinlerini içerir. Write: Dizin içinde dosya ya da dizin oluģturma, dosya için veri yazma-ekleme ve dosya ya da dizin izinlerini görüntüleme izinlerini içerir. Bu sayede Windows 2000 iģletim sistemini Administrator haklarıyla kullanan bir kullanıcı ya da doğrudan Administrator kullanıcısı, diğer kullanıcıların görmesini ve kullanmasını istediği, ancak silmelerini istemediği verilerin bulunduğu sabit disk, disk bölümü ya da dizinlerin izinlerini düzenleyerek güvenlik önlemi alabilir. 52

53 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Örnek: Güvenlik önlemi olarak izinleri düzenlenecek sabit diskin ya da dizinin üzerine sağ tıklayarak Properties (Özellikler) penceresi açılıp Security (Güvenlik) sekmesi seçilditen sonra (ġekil 3.9) bu sekmede, Windows 2000 kurulumunun varsayılan güvenlik ayarı olan Everyone kullanıcısına verilen Full Control izninin değiģtirilmesi gerekir. Bu izin, tüm kullanıcıların bu dizindeki veriyi silmelerinin ya da veri üzerinde değiģiklik yapmalarının mümkün olduğu anlamına gelir. Burada öncelikle yapılması gereken, Everyone grubunu iģaretlemek ve Remove düğmesi Şekil 3.9 Security (Güvenlik) sekmesinde Everyone kullanıcısının hakları ile listeden kaldırmaktır. Daha sonra Add düğmesi tıklanarak açılan listeden Administrators ve System grubunu çift tıklayarak seçip OK düğmesi ile listeye eklemektir (ġekil 3.10). Şekil 3.10 Select Users or Groups (Kullanıcı ya da grup seçme) penceresi 53

54 Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 Listeye eklenen kullanıcı gruplarından Administrators ve System fare ile iģaretlenip Permissions (İzinler) bölümündeki Full Control satırının karģısında, Allow (İzin Ver) sütünundaki onay kutusuna iģaret konulduğunda bu grupların tüm izinleri alması sağlanır. Belirli kullanıcıların bu dizin için izinlerini düzenlemek için yine Properties (Özellikler) penceresi altında Security (Güvenlik) sekmesindeki Add düğmesi tıklanarak sınırlı izin verilmek istenen kullanıcı listeden seçilir ve kullanıcılar listesine eklenir. Tıpkı Administrators kullanıcı grubunda olduğu gibi bu kullanıcı da (örnekte deneme adlı kullanıcı) fare ile iģaretlenip Permissions (İzinler) bölümündeki Read & Execute satırının karģısında, Allow sütünundaki onay kutusuna iģaret konur (ġekil 3.11). Şekil 3.11 Security (Güvenlik) sekmesinde deneme kullanıcısının hakları Böylece bu dizin ve içindeki dosya ve dizinler için deneme kullanıcısının hakları sadece Read & Execute izinleri verilerek kısıtlanmıģ olur. Buna benzer Ģekilde bir Windows 2000 iģletim sistemi yöneticisi (Administrator), diğer kullanıcıların her birine ya da gruplara, ihtiyaca göre, dosya kopyalama izni olan, sadece okuma izni olan ya da yazma izni olan; ancak silme izni olmayan değiģik disk alanları ayırabilir, kalan alanlara eriģimi yasaklayabilir. Ancak hangi kullanıcı grubuna ait olursa olsun, bir kullanıcının Documents and Settings dizini altındaki profilinin tutulduğu ve kullanıcı adını taģıyan dizinindeki Full Control izni azaltılmamalıdır. Buradaki kısıtlamalar kullanıcının bütün programları sorunsuz çalıģtırmasını engelleyebilir. 54

55 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP BÖLÜM 4: WINDOWS XP 55

56 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP 56

57 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP 1. GĠRĠġ Windows XP, Microsoft Windows un Windows 9x, Windows Millennium Edition (ME) ve Windows 2000 den sonraki sürümüdür. Windows 2000 kod tabanını temel alan Windows XP, ev kullanıcılarına ve iģ kullanıcılarına yönelik iki ayrı sürümle çıkarılmıģtır. Ev sürümü (Home Edition), kiģisel ve ev kullanıcılarına yönelik, Windows 9x ve Windows ME kullananlar için geliģtirilmiģtir. Windows XP Professional ise kurumsal alana yönelik olarak Windows 2000 sunucu ağlarında kullanılabilecek istemci ya da tek baģına kurulan iģ istasyonu olarak tasarlanmıģtır. Bu nedenle, Windows XP Professional, NTFS dosya sistemli bir sabit diske kurulduğunda, bu kitapta Windows 2000 Professional için anlatılan tüm güvenlik ve kullanıcı hiyerarģisi özelliklerine sahiptir. Yani, Windows XP Professional iģletim sistemine birden fazla kullanıcı değiģik düzeyde haklarla oturum açabilir. Bu kullanıcıların bir kısmının, sabit diskin belirli bölümlerine (dizin ya da dosya) ve uygulamaların bir kısmına eriģimleri kısıtlanabilir. Bu nedenle, kurulu bir Windows XP Professional iģletim sistemi, birden fazla kullanıcıyla güvenli bir Ģekilde kullanılmak istendiğinde, bu kitapta Bölüm 3: ĠĢletim Sistemleri Windows 2000 kısmında anlatılan özellikler ve olanaklar aynen kullanılabilir. Windows XP, kendisinden önceki Windows sürümlerinin masaüstü kullanımı, dosyadizin yönetimi, iģletim sistemi yönetimi, uygulama kurma-kurulu uygulama kullanma vb. konulardaki tarzını bazı yeniliklerle beraber korumuģtur. Yeni bilgisayar ya da Windows XP kullanıcısı bu gibi konular için kitabın 3 ve 4. bölümlerindeki ilgili kısımlarına baģvurabilir. Windows XP nin kurulumu için gerekli donanımlar: En az 233 MHz hızında Pentium ya da aynı değerde iģlemci; En az 64 MB, en fazla 4 GB RAM; En az 1,5 GB sabit disk; Super VGA ( ) ya da daha yüksek çözünürlüğe sahip video bağdaģtırıcısı (ekran kartı) ve monitör; Klavye, fare; CD-ROM ya da DVD sürücüsü. Windows XP kurulacak bilgisayarın sahip olduğu donanımın, Windows XP ye uyumlu olup olmadığı adresinden öğrenilebilir. 2. KULLANICI HESAPLARI ÖZELLĠKLERĠ 2.1. KULLANICILAR ARASI KOLAY GEÇĠġ Windows XP ile, birden çok kullanıcının sisteme giriģi ya da sistemi kullanması olanaklıdır. Bir bilgisayarda aynı anda birden fazla hesap etkin durumda olabilir. Kullanıcılar arasında geçiģ yapmak, Windows XP nin hızlı kullanıcı değiģtirme özelliği sayesinde oturumu kapatıp açmadan yapılabilir (ġekil 4.1). 57

58 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP Örneğin, bir kullanıcı açtığı oturumda çalıģırken, baģka bir kullanıcı e-postasına bakmak isterse, programlardan çıkıp oturumu kapatmasına gerek kalmadan kolayca kendi hesabına geçebilmektedir UNUTULAN ġġfre Her yerel kullanıcı, Ģifresini unutursa Şekil 4.1 Log Off penceresi kullanıcı hesaplarını korumak üzere, kurulum sırasında bir Ģifre sıfırlama disketi oluģturup saklamalıdır. Kullanıcı, Ģifresini unuttuğu zaman bu disketi kullanarak Ģifresini sıfırlayabilir ve yerel kullanıcı hesabına yeniden eriģebilir (ġekil 4.2). User Accounts paneline Denetim Masası ndan (Control Panel) eriģilebilir. Şekil 4.2 User Accounts (Kullanıcı Hesapları) penceresinden unutulan şifre işlemleri 2.3. DOSYA VE AYAR AKTARMA Eski bilgisayardaki yapılandırmanın aynısını yeniden yapmaya gerek kalmadan, veri dosyaları ve kiģisel ayarlar eski bilgisayardan yenisine aktarılabilir. Örneğin, kiģiselleģtirilmiģ görüntü özellikleri, dizin ve görev çubuğu seçenekleri, Internet tarayıcısı ve e-posta ayarları eski bilgisayardan alınıp yenisine yerleģtirilebilir. Sihirbaz la, Belgelerim (My Documents), Resimlerim (My Pictures) ve Sık Kullanılanlar (Favorites) gibi özel dosya ya da dizinleri taģımak olanaklıdır. 3. MASAÜSTÜ (DESKTOP) ÖZELLĠKLERĠ Windows XP yeni masaüstü görünümüyle kullanım kolaylığı sağlamaya yönelik Masaüstü ve Görev Çubuğu nda bazı yenilikler yapılmıģtır. BaĢlat (Start) menüsü 58

59 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP Windows 2000 de olduğu gibi programlara kolay eriģim sağlamaktadır. Örneğin, Programlar (Programs) menüsünde sık kullanılan programlar Windows 2000 de olduğu gibi öncelikle ve üstte görüntülenmektedir. Ancak Masaüstü ortamını özelleģtirmek için daha fazla seçenek bulunmaktadır. Masaüstü Temizleme Sihirbazı sayesinde kullanılmayan kısayollar Masaüstü nden kaldırılabilmektedir. Sihirbaz, otomatik olarak 60 günde bir çalıģır, bu süre Görünüm Özellikleri (Display Properties) penceresinden istenen bir süreyle değiģtirilebilir BAġLAT (START) MENÜSÜ Standart kurulumla birlikte gelen BaĢlat (Start) menüsü Windows XP nin yeni tasarımıdır. Klasik BaĢlat menüsünde ise simgeler, düğmeler ve menüler bulunmakta ve oturumu açan kullanıcı gösterilmektedir. En çok kullanılan programlar en üst düzeydeki menüye otomatik olarak eklenmektedir. Ġstenen programların BaĢlat menüsüne taģınmasına olanak vardır. Resimlerim (My Pictures) ve Belgelerim (My Documents) dizinleri gibi öğeler ve Denetim Masası (Control Panel) de bu menüden kullanılabilir (ġekil 4.3). Şekil 4.3 Windows XP Masaüstü ve yeni Başlat menüsü 3.2. GÖREV ÇUBUĞU (TASKBAR) Birçok belge ve program penceresi açık olduğunda, Görev Çubuğu nun gruplama özelliği, Görev Çubuğu üzerinde daha fazla kullanılabilir alan oluģturur. Görev Çubuğu nda aynı uygulamanın düğmeleri yan yana dizilerek yer kaplamaz, üst üste dizilerek Görev Çubuğu alanının daha verimli kullanımını sağlar. Örneğin, 10 açık pencerenin üç tanesi Wordpad belgesiyse, üç Wordpad belgesinin görev çubuğu 59

60 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP düğmeleri, Wordpad olarak adlandırılan bir düğme altında gruplandırılır. Belgelerden birinin görüntülenmesi için önce bu düğmeye, ardından belgeye tıklamak gerekir. Görev Çubuğu nun karıģıklığını azaltmak için bildirim alanındaki simgeler, bir süre kullanılmazsa görünümden uzaklaģır. Ok tıklatıldığında gizlenmiģ simgeler geçici süre için görüntülenir. Bu simgelerden birine tıklanırsa o simge yeniden görüntülenecektir. Daha önceki iģletim sistemlerindeki Masaüstü ne eriģme düğmesini Windows XP de görebilmek için Quick Launch (Çabuk Erişim) araç çubuğunu Görev Çubuğu na eklemek gereklidir ARAMA KILAVUZU Arama kılavuzunda, ilgili görevler kendi arasında gruplandırılmıģtır. Arama yaparken animasyonlu bir ekran karakterinden de yardım alınabilmektedir. Arama kılavuzu kullanılarak resim, müzik, belge, dosya ve dizinlerin dıģında yazıcılar, bilgisayarlar ve kiģiler de aranabilir. Eğer istenirse Preferences tıklanarak klasik Windows arama kılavuzu görünümüne dönülebilir. Arama Kılavuzu na Start (Başlat) menüsünden ulaģılabilir DENETĠM MASASI (CONTROL PANEL) Denetim Masası na görünümü değiģmiģ ve benzer öğeleri gruplandıran yeni bir görünüm olan kategori görünümü eklenmiģtir. Denetim Masası ilk açıldığında, kategorilere göre düzenlenmiģ, en sık kullanılan Denetim Masası öğelerinin bazıları görünür. Kategori görünümündeyken Denetim Masası ndaki bir öğe hakkında daha fazla bilgi almak için fare, simgenin ya da kategori adının üzerinde tutulur. Bu öğelerden birini açmak için, simgeye ya da kategori adına tıklanır. Bu öğelerden bazılarına tıklandığında tek tek Denetim Masası öğelerinin yanı sıra, gerçekleģtirebilecek görevlerin de bir listesi görülür. Klasik görünüm, tüm öğeleri tek tek görüntülemeyi sürdürür. Denetim Masası açıldığında istenilen öğe görünmezse, Klasik Görünüm e geç seçeneği iģaretlenebilir. Bir öğeyi açmak için, simgeye çift tıklanır. Klasik Denetim Masası görünümündeyken Denetim Masası ndaki bir öğe hakkında daha fazla bilgi almak istenirse, fare simgenin üzerinde tutulur görüntülenen metin okunur. Denetim Masası na Start (Başlat) menüsünden Settings (Ayarlar) seçilerek ulaģılabilir. 4. DĠJĠTAL ORTAM ÖZELLĠKLERĠ Windows XP iģletim sistemine, günümüzde yaygınlaģan dijital fotoğraf makinasıkamera ve değiģik müzik dinleme ve film seyretme teknolojilerine uyumluluğu artırmak için yeni uygulamalar eklenmiģtir. Bu nedenle müzik dinlemek, resim izlemek, yazdırmak, CD ye bilgi kopyalamak, film yapmak ya da seyretmek Windows XP de iģletim sistemi ile beraber gelen uygulamalarla olanaklıdır. XP, CD kullanımındaki geliģmeleri, DVD leri, sayısal ses aygıtlarını, USB veriyolunu, kayıt aygıtlarını, joystick (oyun çubuğu) vb. aygıtları desteklemektedir. 60

61 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP 4.1. WINDOWS MEDIA PLAYER BaĢlat menüsündeki kısayoluyla çalıģtırılabilen Windows Media Player la VCR, CD, DVD dinlemek, seyretmek, DVD video playback yapmak, CD den bilgisayara kopyalamak, mp3 dosyalarını dönüģtürmek, jukebox kullanmak, müzik CD leri yaratmak, Internet üzerinden dünyadaki radyo istasyonlarını dinlemek olanaklıdır DĠJĠTAL KAMERALAR Windows XP, resimleri kamerada görüntülemeyi ve bilgisayara yüklemeyi kolay hale getirmiģtir. Resimlerin otomatik slayt gösterisi, film Ģeridi ya da küçük resimler olarak görüntülenmesini sağlar. Bunun dıģında, istenilen dijital fotoğraflar ya da taranmıģ resimler, slayt gösterisi Ģeklinde ekran koruyucusu olarak kullanılabilmektedir. Dijital fotoğrafları e-postayla göndermek için bir seçenek sunulmaktadır. Fotoğraflar dosya boyutunda gönderildiğinde küçültme sağlanarak, hedefe ulaģmayan büyük dosya eklerindeki sorun çözülür. Böylece, dosya boyutunu küçültmenin yanında, resmin boyutlarının bilgisayar ekranına daha iyi uyacak Ģekilde değiģtirilmesi de sağlanır CD YE YAZMA Windows XP, kaydedilebilir CD ler üzerine fotoğraf, müzik ve veri kopyalamayı desteklemektedir. Bu Ģekilde, bilgiler yedeklenebilir, özel müzik CD leri oluģturulabilir ya da fotoğraf albümü bir CD de toplanabilir WINDOWS MOVIE MAKER BaĢlat menüsündeki kısayoluyla çalıģtırılabilen Windows Movie Maker, ses ve görüntü dosyalarında değiģiklikler ve düzenlemeler yaparak filmler yaratılmasına olanak sağlamak için tasarlanmıģtır. Windows Movie Maker ile, kayıtlı görüntü ya da sesi, analog ya da dijital video kamera gibi bir kaynaktan bilgisayara aktarmak ya da varolan ses ve görüntü dosyalarını kullanmak olanaklıdır. Film oluģturulduktan sonra, e-posta iletisine eklenerek, Web sitesine gönderilerek ya da doğrudan Windows Movie Maker üzerinden paylaģım sağlanabilir. 5. AĞ VE ĠLETĠġĠM ÖZELLĠKLERĠ 5.1. EġZAMANSIZ TAK VE KULLAN EĢzamansız tak ve kullan özelliği sayesinde Windows XP de aygıtların, kurulumu ve yapılandırılması daha kolay bir hale gelmiģtir. Bu özelliğin sayesinde ağ aygıtları da otomatik olarak tanınır ve ağa dahil olur INTERNET BAĞLANTI PAYLAġIMI Windows 98 ile birlikte gelen bu özellikle birçok bilgisayar tek bir Internet bağlantısını kullanarak Internet e bağlanabilir. Internet e bağlı bilgisayar (ICS Host) bağlantıyı diğerleriyle paylaģır, diğer bilgisayarlar bu bilgisayar aracılığıyla Internet e eriģir. 61

62 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP 5.3. EV AĞI Ağ Kurulum Sihirbazı kullanılarak bilgisayar ağı kurulabilir. Böylece ağdaki tüm bilgisayarlarla, dosyaları, yazıcıları, tarayıcıları ve Internet bağlantısını paylaģmak olanaklıdır (ġekil 4.4). Bu sayede baģka bilgisayarlardaki dosya ve dizinlere eriģilir, aile üyeleri ve Internet teki kiģilerle çok oyunculu oyunlar oynanabilir ve ağdaki çeģitli bilgisayarlarla aynı anda Web de gezinti yapma olanağı sağlanır GÜVENLĠK DUVARI (FIREWALL) Şekil 4.4 Ağ bağlantı penceresi Windows XP de yer alan Güvenlik Duvarı, ağa saldırıda bulunmak isteyen kiģilere ve Internet yoluyla yayılan virüslere karģı etkili bir koruma sağlar. Bu güvenlik duvarı standart bir Windows XP kurulumunda etkin haldedir. Ancak ağ üzerinden kullanılan çeģitli kaynaklara ulaģabilmek için bu özelliği devre dıģı bırakmak gerekebilir BĠLGĠSAYARA BĠRDEN FAZLA EKRAN BAĞLAMA Masaüstü nün boyutunu arttırmak daha verimli çalıģmaya yardımcı olur. XP, en fazla on ekrana ayrı ayrı bağlanarak, çok sayıda program ya da pencereyi içine alan geniģ bir Masaüstü elde etme olanağı vermektedir. Öğeleri bir ekrandan diğerine taģıyarak ya da bunları çok sayıda ekrana yayarak, aynı anda birden fazla iģ üzerinde çalıģılabilir. Bir ekranda resimler ya da metinler düzenlenirken, diğerinde Web de gezilebilir. Bunun yanında, tek bir uzun belgenin birçok sayfası açılabilir, metin ve grafiklerin düzenini kolaylıkla görebilmek için bunlar birden çok ekrana yayılabilir. Çok sayıda sütun, ekranı kaydırmadan izlenebilir, örneğin Microsoft Excel elektronik tabloları birkaç ekrana yayılabilir UZAK MASAÜSTÜ Uzak Masaüstü, Terminal Services üzerine kurulmuģtur, uzaktaki bir bilgisayardaki uygulamaları çalıģtırma olanağı verir. Örneğin, evden iģ bilgisayarına bağlanmak ve iģyerinde bilgisayarın baģında oturuyormuģ gibi, tüm uygulamalara, dosyalara ve ağ kaynaklarına eriģim sağlamak için Uzak Masaüstü kullanılabilir. ĠĢyerinde programlar çalıģır durumda bırakıldığında, iģyerindeki Masaüstü, çalıģan aynı programlarla ev bilgisayarında görüntülenebilir. Uzak Masaüstü, birden çok kullanıcının tek bir bilgisayarda etkin oturumlar açabilmesini de sağlar. Bu Ģekilde, diğer kullanıcılar oturum açmıģ olsa da, birden çok kullanıcı programlarını çalıģır durumda bırakarak kendi Windows oturumlarının durumunu koruyabilir. 62

63 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP Uzak Masaüstü ayarlarına Start > Programs > Accessories > Communications menüleri izlenerek ulaģılabilir. 6. SAĞLAMLIK VE GÜVENLĠK ÖZELLĠKLERĠ 6.1. SĠSTEMĠ GERĠ YÜKLEME Sistem hatası ya da baģka önemli bir sorun oluģtuğunda, veri dosyalarını kaybetmeden sistemi daha önceki durumuna getirmek için kullanılır. Sistemi Geri Yükleme, sistem ve bazı uygulama dosyalarındaki değiģiklikleri izler, bunları kaydederek geri yükleme noktaları oluģturur. Bu geri yükleme noktaları sayesinde belirli noktalara dönebilir AYGIT SÜRÜCÜSÜNÜ GERĠ YÜKLEME Belirli türlerdeki yeni aygıt sürücüleri yüklendiğinde, Windows XP önceden yüklenen sürücünün bir kopyasını saklar, eğer sorun çıkarsa bu kopyayı tekrar yükler WINDOWS DOSYA KORUMASI ĠĢletim sistemi dıģındaki yazılımları yüklemek, özellikle yeni yazılım önemli iģletim sistemi dosyalarının yerini alacaksa, düzensiz sistem ve program performansına yol açabilir ve bazen iģletim sisteminin çökmesiyle sonuçlanabilir. Windows Dosya Koruması, Windows Kur programının yüklediği tüm dosyaları korur ve arka planda çalıģır..sys,.dll,.ocx,.ttf,.fon ve.exe gibi korumalı sistem dosyalarının değiģtirilmesini engeller (ġekil 4.5). Şekil 4.5 System Properties (Sistem Özellikleri) penceresi Windows Dosya Koruması, diğer programların korumalı bir sistem dosyasını değiģtirme ya da taģıma giriģimlerini algılar. Windows Dosya Koruması, yeni dosyanın doğru Microsoft sürümü olduğunu belirlemek için dosyanın sayısal imzasını kontrol eder. Dosya doğru sürüm değilse, Windows Dosya Koruması, dosyayı Dllcache dizininde ya da Windows CD sinde saklanan yedeği ile değiģtirir. Windows Dosya Koruması uygun dosyanın yerini belirleyemezse kullanıcıya sorar. Varsayılan olarak, Windows Dosya Koruması her zaman etkindir ve varolan dosyaların üstüne Windows sayısal imzalı dosyalarının yazılmasına izin verir. Ġmzalı dosyaların dağıtıldığı yerler; Windows ServicePack sürümleri, Hotfix dağıtımları, iģletim sistemi yükseltmeleri, Windows Update, Windows aygıt yöneticisi sınıf yükleyicisidir. 63

64 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP 6.4. SĠSTEM VE PROGRAM HATA BĠLDĠRĠMĠ Sistem ve program hatası oluģtuğunda, hatayı bildirmek isteyip istenilmediği belirten bir iletiģim kutusu görüntülenir. Sorunu bildirme seçildiğinde, soruna iliģkin teknik bilgiler toplanır ve Internet üzerinden Microsoft a gönderilir. Bildirilen bu sorun hakkında daha fazla bilgi varsa, bu bilgilere giden bir bağlantı görülebilir. 7. DOSYA, DĠZĠNLER VE YAZDIRMA SERVĠSLERĠ ÖZELLĠKLERĠ Web sayfası arabirimiyle, dosya ve dizinlerin ayrıntıları daha iyi görüntülenebilmektedir (ġekil 4.6). Dizinlerdeki dosyaları ve resimleri gruplamak ve görüntülemek için yeni seçenekler sunulmuģtur. Dosyalar ve resimler alfabetik olarak ya da dosya türüne göre gruplar halinde sınıflandırılabilir. Ayrıca, dosyalar küçük resimler ve simgeler halinde görüntülenebilir, resimler film Ģeridi Ģeklinde görüntülenebilir. Şekil 4.6 Dosya ve dizinlerin ayrıntılı görüntülenmesi Belirli dosya adı uzantılarına sahip dosyaların her zaman aynı programda açılmasını sağlanabilir. Ayrıca, dosya adı uzantıları belirli dosya türleri ile iliģkilendirilebilir ya da varolan bir dosya türünü değiģtirme seçilebilir. Windows XP nin SıkıĢtırılmıĢ Dizinler özelliği kullanılarak, dizinlerin sürücüde kapladığı alan azaltılabilir. SıkıĢtırılmıĢ dizinle de, sıkıģtırılmamıģ dizinle çalıģıldığı gibi çalıģılabilir. Windows XP, Windows NT için geliģtirilmiģ, daha sonra Windows 2000 de yeniden düzenlenmiģ olan NTFS dosya sistemini kullanır. NTFS dosya sistemi kullanıcılar açısından dosyaların Ģifrelenmesini, disklerde kullanıcılara kota konulmasını sağlar. Dosya ve dizinler çevrimdıģı olarak da kullanılabilir. PaylaĢtırılan dosyalara Internet 64

65 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP üzerinden de ulaģılabilir. Ağdaki yazıcılar otomatik olarak bulunur ve kurulur. Faks paylaģım servisi, faks kartını kullanarak faks göndermeyi ve almayı sağlar. Windows XP nin sağladığı çoklu dil desteği ile 24 dilden istenen seçilebilir. Windows XP de önceki Windows sürümleri için geliģtirilmiģ uygulamalar sorunsuz çalıģabilmektedir. Ancak Windows XP iģletim sistemiyle bir uyumsuzluk sözkonusu olduğunda Program Uyumluluk Sihirbazı çalıģtırılır. Bu sihirbaz, programı Windows 2000 ya da Windows 98 gibi davranarak çalıģtırmak gibi, farklı modlarda ve farklı ayarlarla çalıģtırıp dener. 8. INTERNET TARAMASINDA YENĠLĠKLER 8.1. INTERNET EXPLORER Windows XP de Internet Explorer ın 6.0 sürümü yer alır. Internet siteleri, kullanıcı tercihleri ve bilgilerini izlemek için tanımlama bilgisi adı verilen küçük dosyalar (cookies) kullanır. Internet Explorer 6.0, tanımlama bilgilerinin bilgisayarda depolanmasını denetleyebilmeye olanak veren ayarlara sahiptir. Internet Explorer, gizliliği korumaya yardımcı olan, bilgisayarı ve kiģisel tanımlama bilgilerini daha güvenli hale getiren özellikler sunar. Internet Explorer daki ortam (media) çubuğuyla müzik, video ya da çoklu ortam dosyalarını çalıģtırmak kolaylaģtırılmıģtır. Internet te gezilirken ortam dosyaları ve Internet radyo istasyonları dinlenebilir KĠġĠSEL WEB SĠTESĠ OLUġTURMA KiĢisel Web sitesi oluģturmak için Web Yayımlama Sihirbazı kullanılır. Resimler ve diğer belgeler Web e gönderilir, sitenin güvenlik düzeyi belirlenir, istenilen kullanıcılar siteye çağrılarak paylaģım sağlanır. 9. YARDIM VE DESTEK SERVĠSLERĠ ÖZELLĠKLERĠ Windows XP, yardım seçenekleri artırılarak, kapsamlı bir araç ve bilgi kaynağı haline getirilmiģtir. Çevrimiçi Yardım sistemini kullanmak için Arama, Dizin ve Ġçindekiler den yararlanılır (ġekil 4.7). Yardım ve destek servislerine Start (BaĢlat) menüsünden ulaģılabilir. Yardım ve destek merkezindeki içerik sorunu yanıtlamıyorsa, bir arkadaģtan ya da bir bilgisayar uzmanından yardım almak için Uzaktan Yardım kullanılabilir. Eğer izin verilirse uzman, ekranı görüntüleyebilir ve hatta bilgisayarı denetim altına alabilir. Diğer Windows XP kullanıcıları ve uzmanlarıyla, Windows haber gruplarında soru ve yanıtlar paylaģılabilir. Ayrıca, Bilgisayar Bilgilerim ve Sistemi Geri Yükle gibi araçlar kullanılarak sık rastlanan sorunlar saptanabilir ve düzeltilebilir. Windows XP ile uyumlu donanım ve yazılım bul seçeneği, Windows XP ile uyumlu olan donanımları öğrenmeye ve herhangi bir Upgrade (yükseltme) 65

66 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP yapıldıktan sonra programlarla Windows XP arasında oluģabilecek uyumluluk sorunlarını çözmeye yardımcı olur. Windows Update ile bilgisayarınızı güncel tutun seçeneği, en son güncelleģtirmeler, sürücüler ve iyileģtirmelerle bilgisayarı otomatik olarak güncel tutmayı sağlar. Bilgisayarınıza iliģkin bilgileri görüntülemek ve sorunlara tanı koymak için Araçlar ı kullan seçeneği, bilgisayar hakkında bilgi almak ve etkin Ģekilde çalıģmasını sağlamak için kullanılır. Şekil 4.7 Help and Support Center (Yardım ve Destek Merkezi) 9.1. OTOMATĠK GÜNCELLEġTĠRMELER Windows XP, kullanıcı Internet e bağlıyken kullanıcının onayını alarak arka alanda önemli sistem ve güvenlik dosyalarının güncelleģtirilmiģ sürümlerini yükler, bu sırada Internet üzerindeki gezinti engellenmez. Yükleme iģlemi bitmeden bağlantı kesilirse, bağlantı tekrar sağlandığında güncelleģtirme iģlemi otomatik olarak kaldığı yerden devam eder GELĠġMĠġ WINDOWS GÜNCELLEġTĠRMESĠ Windows XP servis paketleri, yeni aygıt sürücüleri ve diğer güncelleģtirmeler Windows GüncelleĢtirmesi Microsoft un Web sitesine ( bağlanılarak elde edilebilir AKTĠF GÜNCELLEġTĠRME Windows XP nin kurulumu esnasında iģletim sistemine en son güncelleģtirmelerin yüklemesi sağlanır. Dosya yükleme iģleminden önce, Windows XP, önemli sistem güncelleģtirmeleri için Web de arama yapar ve güncelleģtirme dosyalarını yükler. 66

67 Bölüm 4: ĠĢletim Sistemleri Windows XP BÖLÜM 5: UNIX 67

68 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX 68

69 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX 1. GĠRĠġ 1960 lı yılların sonlarına doğru MIT ve AT&T Bell laboratuvarlarında bilgi paylaģımını gerçekleģtirmek amacı ile mini-bilgisayarlar üzerinde MULTICS adı altında bir iģletim sistemi geliģtirildi. Daha sonra bu iģletim sistemine çok-görevli (multitasking) iģletim sistemi özelliği eklenerek ismi ilk önce UNICS ve zamanla UNIX olarak değiģti. Farklı bilgisayar firmaları ve kuruluģlar bu iģletim sistemini temel alarak kendi UNIX tabanlı iģletim sistemlerini geliģtirdiler. Bunlar arasında Solaris (Sun Microsystems), SCO UNIX (Santa Cruz Operation), IRIX (Silicon Graphics), HP-UX (Hewlett-Packard), AIX (IBM), A/UX (Apple) en yaygın olarak kullanılan UNIX iģletim sistemlerine örnek olarak verilebilir. 2. UNIX ĠġLETĠM SĠSTEMĠNĠN YAPISI UNIX, iģletim sistemi tarafından destekli donanım üzerine kurulu çekirdek (kernel), kabuk programları (shells), dosya yapısı (file system) ve komutlar-programlar (commandsprograms) bileģenlerinden oluģan bir bütündür. Bütün bunlar birbirleriyle iliģkili olarak çalıģmaktadır. Sistem (Hardware) Çekirdek (Kernel) Kabuk Program (Shell) Komutlar & Programlar (Commands & Programs) Şekil 5.1 UNIX işletim sistemi ilişki şeması 3. UNIX SĠSTEMLERE GĠRĠġ UNIX iģletim sistemi ile çalıģan sistemlere, sistem üzerinden ya da uzaktan eriģilebilir. Microsoft Windows ya da UNIX (türevleri ya da Linux) iģletim sistemi ile çalıģan diğer sistemlerden, eriģim hakkı olan (kullanıcı hesabının tanımlandığı) sistemlere, Telnet ve SSH gibi terminalprogramlarıyla, ulaģılmak istenen sistemin adresi (DNS kaydı ya da IP adresi) kullanılarak eriģilebilir. Örnekler: telnet beluga.cc.metu.edu.tr ssh

70 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX Sisteme eriģildiğinde kullanıcı adı (login) ve Ģifre (password) bilgileri sistem tarafından alınarak kontrol edilir. Bu bilgiler doğrulandığında sisteme eriģim sağlanmıģ olur ġġfre DEĞĠġTĠRME UNIX sistemlerinde kullanıcı hesabı açıldığında, sistem yöneticisi tarafından kullanıcıya genellikle geçici bir Ģifre atanır. Kullanıcı sisteme bağlandığında bu Ģifrenin değiģtirilmesi istenir. Kullanıcı passwd komutunu kullanarak Ģifresini değiģtirebilir. Örnek: Kullanıcı sisteme bağlandıktan sonra passwd komutunu yazıp Enter tuģuna basar. $ passwd Sistem ilk olarak güvenlik açısından kullanıcının eski Ģifresini doğrulamasını ister. $ Old Password: Kullanıcı buraya kullanmakta olduğu Ģifresini girer. Güvenlik açısından yazılan Ģifre bilgisi ekranda gözükmez. ġifre doğru bir Ģekilde girilip Enter tuģuna basıldığında sistem kullanıcının yeni Ģifresini sorar. $ New Password: Kullanıcı benzer Ģekilde bu iģlemden sonra sisteme eriģimde kullanacağı Ģifresini girer ve Enter tuģuna basar. (Güvenlik açısından Ģifreler baģkaları tarafından tahmin edilebilecek ad, soyad, doğum tarihi vb. olmamalı, unutulmayacak büyük-küçük harf ve rakamların karıģımından, en az 8 karakterden oluģmalıdır.) Daha sonra kullanıcıdan yeni Ģifresinin doğrulanması açısından tekrar girilmesi istenir. $ New Password Again: Yeni Ģifre tekrar girildiğinde Ģifre değiģtirme iģlemi baģarılı bir Ģekilde tamamlanmıģ olur. Password changed successfully for user. $ Çok kullanıcılı sistemlerde yeni Ģifrenin güncellenmesi zaman alabilir. Güncelleme aralıkları için sistem yöneticisine danıģılmalıdır KABUK PROGRAMLARI (SHELL) UNIX sistemlerinde farklı kabuk programlar kullanılabilir. Kabuk Program Açıklama bash (born again shell) GNU tarafından C shell in özelliklerinin geliģtirildiği standart kabuk programı Csh Ksh Sh tcsh Zsh C kabuk programı Tablo 5.1 Kabuk programları (Shell) Korn kabuk programı Standart UNIX kabuk programı C kabuk programının geliģtirilmiģ hali Korn kabuk programının geliģtirilmiģ hali 70

71 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX UNIX sistemlere eriģildiğinde kullanıcı adı ve Ģifre bilgileri girildikten sonra sistem tarafından ilk olarak kullanıcının kabuk programı çalıģtırılır. Kabuk programı, girilen komutları algılayan ve iģleyen arayüzdür. Kullanıcının hangi kabuk programını kullanacağı sistem yöneticisi tarafından belirlenir ve /etc/passwd dosyasında bu bilgi tutulur. Kullanıcı sisteme bağlandığında kullanıcı bilgileri okunurken çalıģtıracağı kabuk program bilgisi de okunur ve çalıģtırılır. Kullanıcı, kullandığı kabuk programını echo $SHELL komutuyla öğrenebilir. Kabuk programını değiģtirmek için passwd s komutu kullanılmalıdır. Bu komut girildiğinde sistem öncelikle kullanıcının Ģifre bilgisini doğrular. Daha sonra kullanılabilecek kabuk programların listesi sunularak seçim istenir. Bu iģlemden sonra kullanıcının yeni kabuk program bilgisi güncellenir. Örnek: beluga:saydin:~> passwd -s Changing shell for saydin... Password: Available shells: 0 : /bin/bash 1 : /bin/csh 2 : /bin/ksh 3 : /bin/sh 4 : /bin/tcsh Please enter the number of the shell (Ctrl-C: Exit) --> 0 Shell changed to /bin/bash for user saydin. Kabuk programlarının kullandığı baģlangıç dosyaları: Kabuk programlarının, baģlangıcında okuyup içerisindeki komutları çalıģtırdığı dosyalar vardır. Kullanıcı sisteme bağlandıktan sonra, açılıģta gerçekleģmesini istediği iģlevleri bu dosyaların içerisine yazabilir. bash :.profile,.bash_profile sh :.profile ch :.cshrc,.login tcsh :.tcshrc,.cshrc,.login Örnek: Kullanıcı açılıģta sistemde kaç kullanıcının olduğunu görmek için kabuk programın (bash) açılıģ dosyasını (.profile) Ģöyle düzenleyebilir: Örnek: # ornek.profile dosyası # Sistemdeki kullanıcı saysını gosterir echo Sistemde who wc l kisi var ODTÜ de merkezi sunucu sistemlerde grafik arayüz ortamında çalıģan SPSS, Mathematica, Ansys vb. programlar üzerinde çalıģmak isteyen bir kullanıcı, grafik ortam 71

72 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX görüntüsüne ulaģmayı sağlayan X-WinPro programı çalıģırken görüntü ayarını önce Ģu komutu girerek yapmalıdır: export DISPLAY=<makina adı>: SĠSTEM DEĞĠġKENLERĠ Kabuk programlarının kullandığı sisteme özgü değiģkenler vardır. Bu değiģkenler sistem, kabuk programı ve diğer programlar tarafından kullanılırlar. DeğiĢkenlerin listesi ve değerleri set komutu ile görüntülenebilir. Örnek: beluga:saydin:~> set AUTHSTATE=compat BASH=/bin/bash BASH_VERSINFO=([0]="2" [1]="04" [2]="0" [3]="1" [4]= "release" [5]="powerpc-ibm-aix ") BASH_VERSION='2.04.0(1)-release' CGI_DIRECTORY=/var/docsearch/cgi-bin COLUMNS=80... Bu değiģkenlerin değerleri, sistem tarafından, sisteme bağlanırken kabuk programının baģlangıç dosyası aracılığı ile ya da çalıģma esnasında değiģtirilebilir. Örnek: Belli bir değiģkenin (HOME) içeriğini bash kabuk programında görüntülemek için; echo $HOME içeriğini değiģtirmek için; export HOME=/home/saydin komutları kullanılabilir. Bazı sistem değişkenleri ve anlamı: HOME : Kullanıcı ev dizin bilgisini tutar. PATH : ÇalıĢtırılacak programların arama dizin bilgisini tutar. TERM : ÇalıĢılacak terminal tür bilgisini tutar. PS1,PS2 : Kabuk programı satır baģlangıç görüntü bilgisini tutar SĠSTEMDEN ÇIKIġ UNIX sistemlerinde oturumu sonlandırmak için exit komutu kullanılır. exit komutu girildiğinde çalıģan kabuk programının iģlevi sonlandırılır. Benzer Ģekilde Ctrl+D tuģlarına basılarak da çıkıģ iģlemi gerçekleģtirilebilir. 72

73 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX 4. UNIX DOSYA SĠSTEM YAPISI UNIX iģletim sistemi yüklendiğinde aģağıdaki dizin yapısını oluģturur: /... : Kök dizin. /dev... : Sistemde kullanılan cihazlara eriģimi sağlayan dosyalar. /home.. : Kullanıcıların ev dizinleri. /root... : Sistem yöneticisinin ev dizini. /etc... : Sistem ayarlarının tutulduğu bilgi dosyaları. /lib... : Sistem programlarının kullandığı kütüphane dosyaları. /var... : Sistem değiģken dosyaları ve kayıt bilgileri. /tmp... : Sistemde geçici dosya yaratma ve ortak kullanım alanı. /bin, /usr/bin, /usr/local/bin... : Kullanıcıların çalıģtırabileceği program dosyaları. /sbin, /usr/sbin, /usr/local/sbin... : Sistem yöneticilerinin çalıģtırabileceği program dosyaları. 5. UNIX KOMUT YAPISI UNIX komutları üç ana bölümden oluģur: komut <seçenekler> <argümanlar> Seçenekler komutun hangi Ģekilde çalıģacağını, argümanlar komutun ne üzerinde çalıģacağını belirler. Örnek: ls (Bulunulan dizindeki dosya ve dizinleri listeler.) beluga:saydin:~> ls CONS.F fquad.f Mail graph.m ls l (Bulunulan dizindeki dosya ve dizinleri ayrıntılı bilgi olarak listeler.) beluga:saydin:~> ls -l total rwx saydin bidb_adm Mar 26 14:59 CONS.F drwx saydin bidb_adm 512 Aug 17 20:00 Mail -rwx saydin bidb_adm 6264 Feb 19 10:25 XF86Config-4 -rwx saydin bidb_adm Mar 26 14:51 a.out ls /var ( /var dizini içerisindeki dosya ve dizinleri listeler.) beluga:saydin:~> ls /var adm log news spool docsearch lost+found perf tmp 73

74 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX ls al /home006/saydin ( /home006/saydin dizinindeki gizli dosya ve dizinler dahil bütün dosya ve dizinleri ayrıntılı olarak listeler.) beluga:saydin:~> ls -al /home006/saydin total 5192 drwx--s--- 9 saydin bidb_adm 1536 Apr 02 14:46. drwxr-sr-x 891 sys math_adm Jan 23 12:15.. drwx--s--- 3 saydin bidb_adm 512 Feb 14 16:17.Mathematica -rwx saydin bidb_adm Apr 01 09:00.pinerc -rwx saydin bidb_adm Mar 26 14:59 CONS.F drwx saydin bidb_adm 512 Aug 17 20:00 Mail -rwx saydin bidb_adm 6264 Feb 19 10:25 XF86Config YARDIM ALMA UNIX iģletim sistemlerinde man komutu ile yardım alınabilir. Komutla ilgili bilgi verilmesi için Ģu komut girilmelidir: man [<Bölüm>] <komut adı> Örnek: beluga:saydin:~> man ls Commands Reference, Volume ls Command Purpose Displays the contents of a directory. Syntax To Display Contents of Directory or Name of File ls [ -1 ] [ -A ] [ -C ] [ -F ] [ -L ] [ -N ] [ -R ] [ -a ] [ -b ] [ -c ] [ -d ] [ -e ] [ -f ] [ -g ] [ -i ] [ -l ] [-m ] [ -n ] [ -o ] [ -p ] [ -q ] [ -r ] [ -s ] [ -t ] [ -u ] [ -x ] [ File... ] To Display Contents of Directory ls -f [ -C ] [ -d ] [ -i ] [ -m ] [ -s ] [ -x ] [ -1 ] [ Directory... ] Description The ls command writes to standard output the contents of each specified Directory parameter or the name of each specified File parameter, along with any other information you ask for with the flags

75 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX Komut girildiğinde ekranın sol alt köģesinde sayfanın neresinde olunduğunu yüzde olarak gösteren bilgi görüntülenir. Sayfada satır satır ilerleyebilmek için Gir (Enter) tuģu, sayfa sayfa ilerleyebilmek için ara çubuğu (space bar) ya da Ctrl+F, geriye doğru sayfa sayfa ilerleyebilmek için Ctrl+B tuģları kullanılabilir. Çıkmak için Q tuģuna basılmalıdır. help komutu yardım almak için diğer bir seçenektir. Örnek: beluga:saydin:~> help if if: if COMMANDS; then COMMANDS; [ elif COMMANDS; then COMMANDS; ]... [else COMMANDS; ] fi The if COMMANDS are executed. If the exit status is zero, then the then COMMANDS are executed. Otherwise, each of the elif COMMANDS are executed in turn, and if the exit status is zero, the corresponding then COMMANDS are executed and the if command completes. Otherwise, the else COMMANDS are executed, if present. The exit status is the exit status of the last command executed, or zero if no condition tested true. info ve <komut help> yardım almak için kullanılabilecek diğer seçeneklerdir DOSYA-DĠZĠN BĠLGĠLERĠ VE GÜVENLĠK-ĠZĠN AYARLARI ls komutu l seçeneği ile çalıģtırıldığında dosya ve dizinler hakkında ayrıntılı bilgi edinilir. drwx saydin bidb_adm 512 Aug 17 20:00 Mail -rwx saydin bidb_adm 6264 Feb 19 10:25 XF86Config Sol taraftan 1. sütun (ilk 10 karakter) dosya ya da dizinle ilgili güvenlik bilgilerini gösterir. 2. sütun o dosya ya da dizine bağlantı * sayısını, 3. sütun sahibi olan kullanıcı adını, 4. sütun sahibi olan grup adını, 5. sütun byte cinsinden boyutunu, 6. sütun düzenlendiği tarihi ve 7. sütun dosyanın adını belirtir. 1. sütundaki ilk karakter; d r w x r x r - x d: dizin, : standart dosya, Dosya türü l: bağlantı (link), Sahibinin hakları c: özel karakter dosyası, Grubun hakları b: özel blok dosyasını ifade eder. Diğerlerinin hakları Geri kalan 9 karakter üç blok olarak düģünülürse 1. blok sahibinin, 2. blok grubun ve 3. blok ise geriye kalan kiģilerin haklarını gösterir. Bunlar; * Burada sözü edilen bağlantı kavramı için ln komutunun ayrıntılarına bakınız. 75

76 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX r: okuma (read), w: yazma (write), x: çalıģtırma (execute). Dosya ve dizin hakları chown, chgrp ve chmod komutları ile düzenlenebilir. chown, dosya ya da dizinin sahibini değiģtirmek için kullanılır. Komutun genel yapısı; chown <kullanıcı adı kullanıcı kodu> <dosya/dizin adı> Örnek: chown saydin /tmp/deneme.txt /tmp dizinindeki deneme.txt dosyasının sahibini saydin olarak değiģtirir. chown R saydin /tmp/saydin /tmp/saydin dizinini ve altındaki bütün dosya ve dizinlerin sahibini saydin olarak değiģtirir. chgrp, dosya ya da dizinin grubunu değiģtirmek için kullanılır. Komutun genel yapısı; chgrp <grup adı grup kodu> <dosya/dizin adı> chmod, dosya ya da dizin haklarını belirlemek için kullanılır. Ġki ayrı kullanım Ģekli vardır: 1. Karakter kullanımı: AĢağıdaki karakter bileģenlerini kullanılarak izin hakları belirlenebilir: u: kullanıcı (user) +: izin verme r: okuma (read) g: grup (group) -: izin alma w: yazma (write) o: diğerleri (others) x: çalıģtırma (execute) a: herkes (all) Örnek: chmod u+rw (kullanıcıya okuma ve yazma hakkı verme) chmod g-w (gruptan yazma hakkını alma) chmod go+x (grup ve diğerlerine çalıģtırma hakkı verme) 2. Sayısal kullanımı: Hakların sayısal karģılığı Ģu Ģekildedir: r: 4 w: 2 x: 1 Buna göre; Kullanıcı Grup Diğer Okuma 4 ya da 0 4 ya da 0 4 ya da 0 Yazma 2 ya da 0 2 ya da 0 2 ya da 0 ÇalıĢtırma 1 ya da 0 1 ya da 0 1 ya da 0 76

77 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX Örnek: Kullanıcı Grup Diğer Okuma Yazma ÇalıĢtırma TOPLAM chmod 700 (rwx kullanıcının bütün hakları var, grubun ve diğerlerinin hiç hakkı yok) Kullanıcı Grup Diğer Okuma Yazma ÇalıĢtırma TOPLAM chmod 755 (rwxr-xr-x kullanıcının bütün hakları var, grubun ve diğerlerinin okuma ve çalıģtırma hakkı var) Kullanıcı Grup Diğer Okuma Yazma ÇalıĢtırma TOPLAM chmod 640 (rw-r----- kullanıcının okuma ve yazma hakkı var, grubun okuma hakkı var, diğerlerinin hiç hakkı yok) 5.3. DOSYA VE DĠZĠNLER ÜZERĠNDE ĠġLEMLER cd dizinler arasında geçiģi sağlar. Örnek: cd /tmp /tmp dizinine geçmeyi sağlar. cd ~saydin saydin kullanıcısının ev (home) dizinine geçmeyi sağlar. mkdir dizin yaratmayı sağlar. Örnek: mkdir belgelerim Bulunulan dizinde belgelerim adı altında yeni bir dizin oluģturur. mkdir p /tmp/saydin/gecici /tmp/saydin altında gecici adlı yeni bir dizin oluģturur. ( -p seçeneği, olmayan üst dizinleri de oluģturmayı sağlar) mv dosya ya da dizinleri taģıma ya da isim değiģtirme iģlevini gerçekleģtirir. 77

78 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX Örnek: mv deneme.txt /home006/saydin/tmp deneme.txt dosyasını /home006/saydin/tmp dizinine taģır. mv yenidosya.txt eskidosya.txt yenidosya.txt isimli dosyayı eskidosya.txt olarak yeniden adlandırır. cp dosya ya da dizin kopyalama iģlemini gerçekleģtirir. Örnek: cp odev.txt yedek.txt odev.txt dosyasının yedek.txt adında bir kopyasını oluģturur. cp odev.txt ~saydin/backup odev.txt dosyasının aynısını saydin kullanıcısının ev dizini altındaki backup dizini altına kopyalar. ln dosya ya da dizinlerin bağlantılarını oluģturur. Örnek: ln odev.txt baglanti.txt odev.txt dosyasının baglanti.txt adında bağlantı dosyasını oluģturur. ln s /home006/saydin/odev /tmp/saydin /home006/saydin/odev dizinine /tmp/saydin olarak bir bağlantı oluģturur. rm dosya ya da dizin silme iģlemini gerçekleģtirir. Örnek: rm odev.txt odev.txt dosyasını siler. rm Rf yedek.txt /home006/saydin/backup /tmp/saydin.bmp yedek.txt dosyasını, /home006/saydin/backup dizinini ve /tmp/saydin.bmp dosyasını onay almadan siler. ( -R dizinleri silmek, -f ise silme onayı olmadan silmek için kullanılır) 5.4. TEMEL UNIX KOMUTLARI who Sisteme bağlı kullanıcı bilgilerini gösterir. date System tarih bilgisini göstermeyi ve değiģtirmeyi sağlar. finger Kullanıcı bilgilerini gösterir. write Anlık mesaj gönderme iģlevini gerçekleģtirir. talk KarĢılıklı yazıģma iģlevini gerçekleģtirir. mesg Mesaj kabul/red iznini ayarlar ve görüntüler. kill ÇalıĢan bir programı sonlandırmayı sağlar. find Dosya ve dizin araģtırmayı sağlar. cat Dosya içeriğini göstermeyi sağlar. head Dosyanın ilk kısmını göstermeyi sağlar. 78

79 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX tail Dosyanın son kısmını göstermeyi sağlar. lp Dosyanın yazıcı çıktısının alınmasını sağlar. alias Takma isim (benzerlik) yaratmayı sağlar. set DeğiĢken değer atama iģlevini gerçekleģtirir. fgrep Dosya içerisinde metin aramayı sağlar. quota Kullanıcı hesap bilgilerini görüntüler. 6. METĠN DÜZENLEYĠCĠLERĠ UNIX iģletim sistemlerinde metin yaratma ya da düzenleme iģlemleri için farklı metin düzenleyici (editör) programlar vardır. Bunlardan vi, pico, ed ve emacs en çok kullanılanlar arasındadır VĠ EDĠTÖRÜ UNIX altında metin iģlemleri için kullanılan ed programının geliģtirilmiģ bir halidir. Temel metin iģlevlerinin yanında üst düzey iģlevleri gerçekleģtirmeyi sağlayan son derece kullanıģlı ve güçlü bir kelime iģlem yazılımıdır. vi deneme.txt komutuyla var olan deneme.txt dosyası açılabilir ya da boģ bir deneme.txt dosyası yaratılabilir. Sadece vi komutu yazılarak da programa giriģ yapılabilir. vi programında tuģlar hem yazım, hem de komut olarak kullanılabilir. Program ilk açıldığında otomatik olarak komut modunda çalıģır. Yazma iģlemine baģlayabilmek için i insert (araya sok) ya da a append (ekle) tuģlarından birine basılmalıdır. Yazma iģlemi sonladırılıp tekrar komut moduna dönmek için Esc (Escape) tuģuna basılmalıdır. Temel vi komutları: i Araya yazma. a Sona yazma. o Bir alta boģ satır açma ve yazmaya baģlama. O Bir üste boģ satır açma ve yazmaya baģlama. Ctrl+F Sayfa sayfa ileri gitme. Ctrl+B Sayfa sayfa geri gitme. l Sağa doğru ilerleme. h Sola doğru ilerleme. j AĢağıya doğru ilerleme. k Yukarıya doğru ilerleme. cw Kelime değiģtirme. dw Kelime silme. dd Satır silme. x Karakter silme. r Karakter değiģtirme. Shift+J Bir alt satırı satır sonuna ekleme. / Metin içerisinde ileriye doğru araģtırma.? Metin içerisinde geriye doğru araģtırma. :w Kaydetme :q Çıkma :r Dosya okuma Örnek: vi deneme.txt deneme.txt isimli boģ bir dosya oluģturup açar. :wq Bu boģ dosyayı kaydedip çıkar. 79

80 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX beluga:saydin:~> ls -al deneme.txt -rw-r--r-- 1 saydin bidb_adm 1 Apr 02 18:20 deneme.txt OluĢturulan dosyanın tekrar açılıp yazma iģleminin gerçekleģtirilmesi için; vi deneme.txt komutu girildikten sonra i tuģuna basılıp yazma iģlemine baģlanabilir. Bundan sonra basılan tuģlar metin olarak ekranda belirir. Yazma iģlemi sonlandırılıp komut moduna geçmek için Esc tuģuna basılmalıdır. :wq komutuyla belge kaydedilir ve çıkılır PĠCO EDĠTÖRÜ UNIX altında emacs metin editörüne benzer bir editördür. pico deneme.txt komutu ile var olan deneme.txt dosyası açılabilir ya da boģ bir deneme.txt dosyası yaratılabilir. Sadece pico komutu yazılarak da programa giriģ yapılabilir. pico programı açıldığında yazma iģlemi gerçekleģtirilebilir. Editör içerisinde kullanılan temel komutlar ekranın alt tarafında kullanıcıya sunulur. Örneğin ^X (Ctrl+X) komutu programdan çıkmayı sağlar (ġekil 5.2). Şekil 5.2 pico penceresinde deneme.txt dosyası Temel pico komutları: Ctrl+O Kaydetme. Ctrl+R Okuma. Ctrl+G Yardım alma. Ctrl+A Ġmleci satır baģına taģıma. Ctrl+E Ġmleci satır sonuna taģıma. Ctrl+V Ġmleci bir sayfa ileri taģıma. Ctrl+Y Ġmleci bir sayfa geri taģıma. Ctrl+D Karakter silme. Ctrl+K Satır silme. Ctrl+U Silinen satırı geri kopyalama. Ctrl+W Metin içerisinde araģtırma yapma. Ctrl+C ĠĢlemi iptal etme. 80

81 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX 7. SIKIġTIRMA VE ARġĠVLEME UNIX sistemleri üzerinde çok büyük disk alanı kaplayan dosyalar ve dizinler daha az disk alanı kaplamaları için sıkıģtırılarak saklanırlar. Saklama iģleminin, dosyaların ya da dizinlerin silinmesi, zarar görmesi olasılıkları düģünülerek, farklı bir ünitede (disk, teyp, kartuģ vb.) arģivlenerek yapılması önerilir. Örnek: gzip deneme.txt deneme.txt dosyasını sıkıģtırır ve deneme.txt.gz adlı bir dosya yaratır. gzip d deneme.txt.gz (ya da) gunzip deneme.txt.gz deneme.txt.gz sıkıģtırılmıģ dosyasını açar. gunzip r /home006/saydin/belgeler /home006/saydin/belgeler dizininin tamamını sıkıģtırır. tar, UNIX sistemlerde kullanılan standart arģiv programıdır. tar programıyla arģivleme, sıkıģtırarak arģivleme iģlemleri gerçekleģtirilebilir. Örnek: tar cf deneme.tar deneme1.txt deneme2.txt deneme1.txt ve deneme2.txt dosyalarından deneme.tar adlı bir arģiv oluģturur. tar xf deneme.tar deneme.tar adlı arģiv dosyasını açar. tar czf deneme.tar.gz deneme deneme dizinini hem sıkıģtırıp hem arģivleyerek deneme.tar.gz adlı bir dosya yaratır. tar xzf deneme.tar.gz deneme.tar.gz adlı sıkıģtırılmıģ arģiv dosyasını açar. 8. PROGRAM DERLEME VE ÇALIġTIRMA UNIX sistemleri üzerinde Fortran, Pascal, C, C++, Perl, Java dillerinde yazılmıģ olan programlar derlenebilir ve çalıģtırılabilir. Kullanabilecek derleyiciler Ģunlardır: Fortran : f77, g77, xlf, xlf90 Pascal : xlp C, C++ : cc, gcc, g++, c89, xlc, xlc128 Perl : perl, perl5 Java : java, javac Örnek: g++ myprog.cpp C++ programlama dilinde yazılmıģ myprog.cpp dosyasını g++ programı ile derler ve a.out adlı çalıģtırılabilir dosya oluģturur. 81

82 Bölüm 5: ĠĢletim Sistemleri UNIX f77 o run.me CONS.F Fortran programlama dilinde yazılmıģ CONS.F dosyasını f77 ile derler ve run.me adlı çalıģtırılabilir dosya oluģturur. g77 o run.exe lnag proje.f Fortran programlama dilinde yazılmıģ proje.f dosyasını nag kütüphanesiyle iliģkilendirip derleyerek run.exe adlı çalıģtırılabilir bir dosya oluģturur. 9. E-POSTA ĠġLEMLERĠ * UNIX iģletim sistemlerinde e-posta iģlemleri pine, mail, mailx, mutt, elm ve mush gibi programlar kullanılarak gerçekleģtirilebilir. pine programının kullanımı: Sisteme bağlandıktan sonra pine komutu girilerek program çalıģtırılabilir. beluga:saydin:~> pine pine programı pico metin editörüne benzer olarak, kullanılabilecek komutları ekranın alt tarafında göstermektedir (ġekil 5.3). Şekil 5.3 pine programı? HELP pine programından yardım alma. C COMPOSE MESSAGE Elektronik posta gönderme. I MESSAGE INDEX Bulunulan dizindeki mesajları okuma. L FOLDER LIST Görüntülemek için dizin seçme. A ADDRESS BOOK Adres defterini güncelleme. S SETUP pine programını kiģiselleģtirme. Q QUIT pine programından çıkıģ. * E-postayla ilgili daha fazla bilgi için Bölüm 8: Internet ve Uygulamaları, sayfa 159 a bakınız. 82

83 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX BÖLÜM 6: LINUX 83

84 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX 84

85 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX 1. GĠRĠġ 1960 lı yılların sonlarına doğru AT&T Bell laboratuvarlarında geliģtirilmeye baģlanan UNIX iģletim sistemi zamanla belli kuruluģlar tarafından sahiplenilmiģ ve serbest yazılım olmaktan çıkarak, Microsoft iģletim sistemleri gibi kaynak kodları dıģarıya kapalı ve ücretli yazılımlar haline gelmiģtir yılında University of Helsinki de öğrenci olan Linus Torvald, UNIX tabanlı, pekçok geliģmeleri ve yenilikleri olan bir iģletim sistemi yazmıģ ve Linus ismini vermiģtir. Linus çok kısa bir sürede Internet üzerinde yayılmıģ ve pek çok programcı tarafından geliģtirilmiģtir. Zamanla değiģik kuruluģlar bu iģletim sisteminin çekirdeğini kullanarak değiģik sürümler geliģtirmiģler ve ortak isim olarak Linux u kullanmaya baģlamıģlardır. GeliĢtirilen programların ve sürümlerin ortak özelliği, GPL (Gnu Public License) lisanslı oldukları için kaynak kodları açık ve herkes tarafından geliģtirilebilir olmalarıdır. Linux iģletim sisteminin bir diğer özelliği, çok düģük özellikli donanıma sahip sistemler üzerinde ve değiģik platformlarda (Intel, Alfa vb.) çalıģabiliyor olmasıdır. DeğiĢik kuruluģ ve firmalar tarafından geliģtirilen Linux sürümleri bulunmaktadır. Sürüm olarak ilk kez Slackware Linux duyurulmuģtur ( Slackware sürümü ücretsiz olarak dağıtılmaktadır. Grafik arayüz programlarının diğer sürümlere oranla az olması kullanımını zorlaģtırsa da Linux iģletim sisteminin yapısının anlaģılmasında tercih edilebilecek bir sürümdür. RedHat ( Mandrake ( - Fransızların RedHat sürümünü temel alarak geliģtirdikleri Linux sürümü), SuSe ( - Almanların geliģtirdiği RedHat tabanlı sürüm) ve Gelecek ( - Gelecek A.ġ. tarafından RedHat sürümünün TürkçeleĢtirilmiĢ sürümü) Linux sürümleri, yapısı ve grafik arayüz programları ile Linux kullanımını ve yönetimini oldukça kolaylaģtırmıģtır. Fakat bu sürümler belli bir ücret karģılığında dağıtılmaktadır. Bunlar gibi Caldere ( firması Linux sürümünü bir süredir değiģik çözüm paketleri ile ücretli olarak sunmaktadır. Bunların yanında, YellowDog ( Debian ( Connectiva (en.conectiva.com), BestLinux ( gibi büyük sürümlerle birlikte pek çok Linux sürümlerine ve detaylı bilgiye adresinden ulaģılabilir. 2. LINUX ĠġLETĠM SĠSTEMĠNĠN YAPISI Linux dosya düzeni olarak ext2 türünü kullanır. (Yeni dosya yapısı olarak ext3 türü geliģme aģamasındadır.) Linux, ext2 dosya düzeni kullanmasına rağmen Microsoft un FAT, FAT32, NTFS, HPFS dosya türlerine eriģim imkanı sunmaktadır. Linux iģletim sistemi yüklendiğinde aģağıdaki dizin yapısını oluģturur: /... : Kök dizin. /boot... : ĠĢletim sisteminin diske yüklenmesi için gerekli dosyalar. /dev... : Sistemde kullanılan cihazlara eriģimi sağlayan dosyalar. /home.. : Kullanıcıların ev dizinleri. /root... : Sistem yöneticisinin ev dizini. /etc... : Sistem ayarlarının tutulduğu bilgi dosyaları. /lib... : Sistem programlarının kullandığı kütüphane dosyaları. 85

86 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX /var... : Sistem değiģken dosyaları ve kayıt bilgileri. /tmp... : Sistemde geçici dosya yaratma ve ortak kullanım alanı. /bin, /usr/bin, /usr/local/bin... : Kullanıcıların çalıģtırabileceği program dosyaları. /sbin, /usr/sbin, /usr/local/sbin.. : Sistem yöneticilerinin çalıģtırabileceği program dosyaları. 3. LINUX ĠġLETĠM SĠSTEMĠNĠN KULLANIM SEÇENEKLERĠ Linux iģletim sistemi aģağıdaki kullanımlardan birkaçını ya da daha fazlasını bünyesinde barındırabilir: X grafik ara birimini, isteğe bağlı masaüstü yöneticisini (KDE, Gnome, XFCE, QvWM vb.) ve gerekli programları (Open Office, K Office, Gnome Office, Multimedia, Internet WEB, FTP vb.) yükleyerek iģyerinde ya da evde iģ istasyonu olarak kullanılabilir. Apache vb. programlar yüklenerek Web sunucusu olarak kullanılabilir. ProFTP, WuFTP vb. programlarla FTP sunucusu olarak kullanılabilir. Samba, NFS vb. programlarla Windows ya da Unix/Linux iģletim sistemi ile çalıģan diğer sistemlere disk ve yazıcı paylaģım alanı sağlamak amacıyla kullanılabilir. PostgreSQL, MySQL vb. programlarla veritabanı sunucusu olarak kullanılabilir. Sendmail vb. programlar kurularak elektronik posta sunucusu olarak kullanılabilir. XFS programıyla diğer Linux sistemlerine yazıyüzü (font) sunucusu olarak kullanılabilir. 4. LINUX SĠSTEM YÖNETĠMĠ Sistem yöneticisi olarak yapılabilen iģlemler Ģöyle sıralanabilir: chmod ve chown komutları ile dosya, dizin haklarının atanması ve kontrol edilmesi; useradd ve userdel komutları ile kullanıcı yaratılması ya da var olan kullanıcının silinmesi; passwd komutu ile kullanıcıların Ģifrelerinin değiģtirilmesi; Kullanıcı hesap bilgilerinin tutulduğu /etc/passwd, /etc/shadow, /etc/group dosyalarının düzenlenmesi, güvenlik ayarlarının yapılması; /etc/hosts.allow ve /etc/hosts.deny dosyalarının düzenlenerek sisteme eriģim haklarının kontrol altına alınması; /etc/fstab dosyasının düzenlenerek disklere eriģim ve güvenlik ayarlarının gerçekleģtirilmesi; netconf komutu ile ağ (network) ayarlarının düzenlenmesi; /etc/rc.d dizini altında çalıģan sistem servislerinin kontrol edilmesi; /etc/profile, /etc/x11/xsession dosyalarının düzenlenerek sisteme giriģ ayarlarının (sisteme girerken çalıģacak programlar, gerekli tanım ve değiģiklik ayarları) gerçekleģtirilmesi; 86

87 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX /etc/printcap dosyasının düzenlenmesiyle yazıcı tanımlarının ve ayarlarının gerçekleģtirilmesi; make ve rpm programları ile sisteme program yüklenmesi ya da silinmesi; lilo ve grup programları ile sistemin açılıģ menüsü ayarlarının yapılması ve /etc/inittab dosyasının düzenlenerek açılıģ modunun seçilmesi; sudo komutu ile /etc/sudoers dosyasının düzenlenerek gerekli durumlarda belli kullanıcılara root ya da benzeri haklar tanınması. Linux iģletim sistemlerinin pek çoğunda kurulu gelen ya da sonradan sisteme yüklenen linuxconf programı ile sistem yöneticisi olarak gerçekleģtirilen iģlemler grafik ortamda yapılabilir (ġekil 6.1). Şekil 6.1 Linuxconf programı. 5. LINUX KULLANIMI VE TEMEL KOMUTLAR Linux iģletim sistemi, ihtiyaca göre tek kullanıcılı konsol mod da, çok kullanıcılı konsol mod da ya da X modunda çalıģtırılabilir. X grafik arabiriminde menüler, kısayollar ve fare yardımı ile iģlemler gerçekleģtirilebilir. Ancak her durumda iģletim sisteminin temel komutlarını bilmek gerekir. En çok kullanılan Linux komutları ve kullanım amaçları Ģunlardır: ls... : Bulunulan dizinin içeriğini gösterme; mkdir... : Dizin yaratma; cp... : Dosya ve dizin kopyalama; mv... : Dosya ve dizin taģıma; rm... : Dosya ve dizin silme; du... : Dosya ve dizinlerin boyutunu gösterme; ln... : Dosya ve dizinlere kısayol oluģturma; cd... : Dizin değiģtirme; find... : Dosya ve dizin arama; lpr... : Yazıcıdan belgenin çıktısını alma; grep... : Dosya içeriğinde metin arama; help, man, info... : Yardım alma; 87

88 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX kill... : Program kırma (durdurma); exit... : ÇalıĢma kabuğundan (shell) çıkma; passwd.. : ġifre değiģtirme; quota... : Kullanıcı hesap bilgileri; gcc, g77... : Program derleme; tar, gzip... : ArĢiv oluģturma, sıkıģtırma; emacs, pico, vi... : Metin düzenleme iģlemleri Ġġ ĠSTASYONU OLARAK LINUX TA KULLANILABĠLEN UYGULAMALAR X grafik arabirimi kullanılarak Linux iģletim sistemiyle, Microsoft Windows iģletim sistemlerinde gerçekleģtirilen uygulamaların eģdeğerleri farklı seçeneklerle kullanılabilir. Buna ek olarak pek çok uygulama da ücretsiz olarak edinilebilir. GeliĢen Linux dünyasında programların sayısı ve geliģimi hızla artmaktadır Office Uygulamaları Microsoft Office ürünlerine alternatif olarak hazırlanmıģ yazılım paketleridir. Bunlar arasında Sun firması tarafından geliģtirilmiģ ve açık kaynak kodlu OpenOffice uygulaması, Microsoft Office ürünlerinden Word, Excel ve Powerpoint ile oluģturulan belgelerin büyük bir çoğunluğunu açabilmekte ve benzer Ģekilde belgeler oluģturulmasına olanak tanımaktadır (ġekil 6.2). OpenOffice uygulaması menü ve kısayollardan ya da komut satırında soffice (iliģkili olarak scalc, sdraw, simpress, smaster, smath, sweb, swriter) komutu ile çalıģtırılabilir. Şekil 6.2 OpenOffice uygulaması. 88

89 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX K Office Uygulamaları: KDE firması tarafından geliģtirilen ve metin hazırlama, tablolama, sunum hazırlama, grafik çizme, formül yazma, hesap makinesi gibi pekçok uygulamaları içerir (ġekil 6.3). Uygulamaları menü ve kısayol ya da komut satırından koshell (iliģkili olarak kformula, kchart, kcharselect, kpresenter, kspread, kword, kcalc) komutları ile çalıģtırılabilir. Şekil 6.3 K Office uygulaması. Gnome Office Uygulamaları: Gnome firması tarafından geliģtirilen Abiword, Gedit (metin yazma) ve Gnumeric (tablolama) programları abiword, gedit ve gnumeric komutları ya da kısayol ve menülerden yararlanılarak çalıģtırılabilir (ġekil 6.4) Internet Tarayıcıları Linux altında Netscape 6.x (komut: netscape6), Netscate4.x (komut: netscape), Opera (komut: opera), Mozilla (komut: mozilla), Bluefish (komut: bluefish) programları ile görsel; Lynx (komut: lynx), Links (komut: links) programları ile resimsiz metin formatında Internet taramaları gerçekleģtirilebilir (ġekil 6.5). 89

90 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX Şekil 6.4 Gnome Office uygulaması. Şekil 6.5 Internet tarayıcıları Dosya Tarayıcıları Prozilla Downloader (komut: prozgui), GnomeFTP (komut: gftp), NT Web Downloader (komut: nt) ile görsel, Lftp (komut: lftp), Ncftp (komut: ncftp), Sftp (komut: sftp), Ftp (komut: ftp), Wget (komut: wget) programları ile resimsiz metin ortamında dosya transfer iģlemleri gerçekleģtirilebilir (ġekil 6.6). 90

91 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX Şekil 6.6 Dosya tarayıcıları Çokluortam (Multimedia) Uygulamaları KDE Action (komut: action), KMidi Player (komut: kmidi), XMMS Mp3 Player (komut: xmms), Real Player (komut: realplay), Xmovie (komut: xmovie), Broadcast2000 (komut: bcast) programları ile film izlenebilir, müzik dinlenebilir, video filmleri hazırlanabilir (ġekil 6.7). Şekil 6.7 Çokluortam (Multimedia) Uygulamaları 91

92 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX Resim Görüntüleyiciler K Paint (komut: kpaint), Gnome Image Manipulation (komut: gimp), Xfig (komut: xfig), Electric Eyes (komut: ee), Xview (komut: xv) programları ile resim görüntülenebilir, yeni resimler yaratılıp mevcut resimler üzerinde değiģiklik yapılabilir (ġekil 6.8). Şekil 6.8 Resim Görüntüleyiciler Uygulama GeliĢtirme Linux altında çok farklı seçeneklerde uygulama geliģtirilebilir. Borland Kylix (komut: startkylix), K Developer (komut: kdevelop), Anjuta C++ Developer (komut: anjuta), QT Designer (komut: designer), Gnugdb (komut: gdb) programları ile görsel ortamda; Gnome C++ (komut: gcc, g++), Gnome Fortran (komut: g77, f77), Tcl/Tk, Python (komut: pythone), Java (komut: java), FreePascal (komut: fpc) vb. programlarla metin ortamında uygulama geliģtirilebilir (ġekil 6.9) Eğitim-Bilim Uygulamaları Matlab (komut: matlab), K Calculater (komut: kcal), Calculator (komut: calcoo), GnoPlot (komut: gnoplot), MathPlot (komut: mathplot), K Fractal (komut: kfract), GtkGraph (komut: gtkgraph), Chemtool (komut: chemtool), Xoscope (komut: xoscope), GnomeOctave (komut: goctave) programları Linux ortamında eğitim amaçlı programlar olarak sunulmaktadır (ġekil 6.10). 92

93 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX Şekil 6.9 Uygulama Geliştirme Şekil 6.10 Eğitim-Bilim Uygulamaları Yayınlama Acrobat Reader (komut: acroread), DVI Viewer (komut: dvi), Ghost View (komut: gv), Xdvi (komut: xdvi), Xpdf (komut: xpdf), K Ghostview (komut: kghostview), GnomeGhostView (komut: ggv), Latex (komut: latex) programlarıyla postscript, pdf ve text belgeleri görüntülenebilir (ġekil 6.11). 93

94 Bölüm 6: ĠĢletim Sistemleri LINUX Şekil 6.11 Yayınlama Diğer Yazılımlar Sözü edilen programların yanı sıra arģivleme için Archiver (komut: ark), tar (komut: tar), Gnuzip (komut: gzip); veritabanı uygulamaları için Adabas (komut: adabas), GnuSQL (komut: gasql); metin düzenleyici (text editor) olarak K text editor (komut: kedit), Gnome text editor (komut: gedit), GnomeXEditor (komut: gxedit), Emacs (komut: emacs), Xemacs (komut: xemacs), Vi (komut: vi), Vim (komut: vim), CoolEdit (komut: cooledit); binary dosya düzenleyici (binary editor) olarak K binary editor (komut: khexedit), HexEditor (komut: hexedit); çizim-tasarım için Dia (komut: dia), Kchart (komut: kchart), Kivio (komut: kivio) programları kullanılabilir. 6. LINUX ĠLE ĠLGĠLĠ INTERNET SĠTELERĠ Linux sürümlerine ftp.metu.edu.tr/pub/linux adresinden ulaģılabilir, isteğe bağlı olarak Internet üzerinden kurulum gerçekleģtirilebilir ya da var olan iso-cd imajları kopyalanarak CD den kurulum gerçekleģtirilebilir. Linux Sürümlerinin Internet Siteleri: Linux Haber Siteleri: Linux Uygulama / ArĢiv Siteleri:

95 Bölüm 7: Office Uygulamaları BÖLÜM 7: OFFICE UYGULAMALARI 95

96 Bölüm 7: Office Uygulamaları 96

97 Bölüm 7: Office Uygulamaları 1. MICROSOFT WORD Microsoft Word programı, Windows iģletim sistemi altında çalıģan Microsoft Office paketi içerisinde yer alan bir kelime iģlemcisidir. Word programı, Windows un getirdiği kolaylıkları ve özellikleri derleme-dizgi-baskı ve birçok iģlevle birleģtirerek kullanıcının kolay biçimde uygulayabilmesini sağlar. Microsoft Word programının genel olarak kullanıldığı alanlar; mektup ve genel yazıģmalar, iģ mektupları ve raporlar, çizelge ve tablolar, kitap, dergi, broģür vb. hazırlanmasıdır. Kullanıcılar genellikle aynı tip belgeleri sıklıkla hazırlamak zorundadırlar. Bunlar standart bir dilekçe, rapor, faks ya da resmi yazıģmalar olabilir. Word, bu tip uygulamaların kolayca hazırlanabileceği standart Ģablon (template) belgeler hazırlayarak iģ yaģamını kolaylaģtırır. Word programını baģlatmak için masaüstündeki Microsoft Word kısayolu, Taskbar (Görev Çubuğu) üzerindeki Microsoft Word çabuk eriģim simgesi ya da Start (Başlat) menüsünden Programs (Programlar) Microsoft Word seçeneği kullanılabilir ÇALIġMA EKRANI Microsoft Word ün çalıģma ekranı, kullanım kolaylığını en üst düzeyde tutmak üzere tasarlanmıģtır. Bu arayüzün bileģenleri çubuklar (bars), düğmeler (buttons), kutular ve pencerelerdir (ġekil 7.1). Şekil 7.1 Word programının standart çalışma ekranı 97

98 Bölüm 7: Office Uygulamaları 1.2. MENÜ ÇUBUĞU (MENU BAR) Word de kullanılan komutlar iģlevlerine göre sınıflanarak menü çubuğuna sıralanmıģtır. Menüler açıldığında, sık kullanılan komutlar dıģındakiler görünmez. Bunları görmek için menünün en altındaki okun üzerine gelmek ya da menüye çift tıklamak yeterlidir. Menülere kısayol eriģimi için klavye üzerindeki Alt tuģundan sonra altı çizili harflere basılmalıdır. Bazı çok kullanılan komutlara kısayol eriģimi için açılan menüde komutun karģısında yer alan biçimde, klavye üzerindeki Ctrl tuģu ile birlikte gösterilen harfe basmak gereklidir File (Dosya) Menüsü ( Alt+F) Bu menü altında dosya ve baskı iģlemleriyle ilgili komutlar bulunmaktadır. Şekil 7.2 File (Dosya) menüsü New: Yeni bir dosya yaratır. Ctrl+N Open: Word ve Word programının desteklediği diğer kelime iģlemciler ile önceden yaratılmıģ olan dosyayı açar. Ctrl+O Close: Aktif olan dosyayı kapatır. Ctrl+F4 Save: Aktif olan dosyayı kaydeder. Ctrl+S Save As: Aktif olan dosyayı baģka bir adla ya da baģka bir yere kaydeder. F12 Save as Web Page: Aktif olan dosyayı Internet üzerinde yayınlanabilecek biçimde kaydeder. Versions: Belgeyi aynı dosya altında farklı versiyonlar olarak kaydeder ve düzenler. Web Page Preview: Aktif olan dosyanın Internet te yayınlanabilecek biçimde Internet Explorer üzerinde önizlemesini gösterir. Page Setup: Bu komut seçildikten sonra beliren iletiģim kutusunda (ġekil 7.3) aktif sayfanın ölçüleri, kullanılacak kağıdın yönü ve boyutları gibi bilgiler düzenlenir. Margins (Kenar Boşlukları) sekmesinde alt, üst, sağ, sol, üstbilgi ve altbilgi kenar boģlukları; Paper Size (Kağıt Boyutu) sekmesinde sayfanın boyuna ya da enine kullanımı ve kağıt boyutu ayarlanabilir. 98

99 Bölüm 7: Office Uygulamaları Şekil 7.3 Page Setup (Sayfa Düzeni) iletişim kutusu Print Preview: Aktif dosyanın basılmasından önceki son halini gösterir. Print: Bu komut seçildikten sonra beliren iletiģim kutusunda (ġekil 7.4) aktif olan dosya içerisinden hangi sayfaların, hangi yazıcıda, kaç kopya basılacağı ayarlanır. Properties (Özellikler) kısmıyla yazıcı ayarları, Options (Seçenekler) kısmıyla baskı seçenekleri değiģtirilebilir. Ctrl+P Şekil 7.4 Print (Yazdır) iletişim kutusu Send To: Aktif olan dosya Mail Recipient seçeneğiyle e-posta alıcısına, Fax Recipient seçeneğiyle faks alıcısına yollanabilir. Internet üzerinden sesli ve görüntülü iletiģim sağlayan Microsoft NetMeeting gibi bir program her iki kullanıcıda da yüklüyse dosya Online Meeting Participant seçeneğiyle yollanabilir. 99

100 Bölüm 7: Office Uygulamaları Properties: Dosyanın tür, kaydedildiği yer, büyüklük, yaratılma, düzeltilme, eriģilme tarihi, oluģturan kiģi, içerik vb. özellikleri açılan alt pencerede görülür (ġekil 7.5). Yine bu penceredeki Summary (Özet) sekmesinde baģlık, konu, hazırlayanın ve çalıģtığı yerin adı, anahtar sözcükler ve açıklamalar oluģturulabilir. Statistics sekmesinde belgeyle ilgili istatistikler görülebilir : Üzerinde daha önce iģlem yapılan dosyalara hızlı eriģim için kullanılır. Exit: Word programını kapatır. Alt+F4 Şekil 7.5 Properties (Özellikler) penceresi Edit (Düzen) Menüsü ( Alt+E) Bu menü altında silme, kopyalama, taģıma gibi, karakter ve sözcüklerle ilgili komutlar bulunur. Şekil 7.6 Edit (Düzen) menüsü 100 Undo: En son yapılan iģlemi iptal eder. Ctrl+Z Redo/Repeat: Undo ile iptal edilen ya da en son yapılan iģlemin tekrar yapılmasını sağlar. Ctrl+Y Cut: ĠĢaretlenmiĢ alan, baģka bir yere yapıģtırılmak üzere kesilerek bellekte saklanır. Ctrl+X Copy: ĠĢaretlenmiĢ alan, baģka bir yere yapıģtırılmak üzere kopyalanarak bellekte saklanır. Ctrl+C Paste: Daha önce kesilerek ya da kopyalanarak belleğe alınan alanın istenilen yere yapıģtırılmasını sağlar. Ctrl+V Paste Special: Daha önce kesilerek ya da kopyalanarak belleğe alınan alanın istenilen yere, istenen formatta yapıģtırılmasını sağlar.

101 Bölüm 7: Office Uygulamaları Paste as Hyperlink: BaĢka programlarda daha önceden kesilerek ya da kopyalanarak belleğe alınan alanın istenilen yere, kesildiği ya da kopyalandığı dosyaya hyperlink (köprü) kurarak yapıģtırılmasını sağlar. Clear: ĠĢaretlenmiĢ alanı ya da imlecin sağ tarafındaki karakteri siler. Delete Select All: Aktif olan dosya içerisindeki tüm satırları iģaretler. Ctrl+A Find: Aktif olan dosya içerisinde herhangi bir karakter, sözcük ya da cümleyi bulur. Ctrl+F Replace: Aktif olan dosya içerisinde herhangi bir karakter, sözcük ya da cümleyi yeni bir karakter, sözcük ya da cümle ile değiģtirir. Ctrl+H Go To: Kullanıcının aktif olan dosya içerisinde belirli bir sayfaya, bölüme, Ģekile, tabloya, dipnota vb. gitmesini sağlar. Ctrl+G Links: Word programında hazırlanmıģ bir belgeyi baģka bir programa ya da baģka bir programda hazırlanmıģ metin, grafik, tablo vb. bilgileri Word de hazırlanan bir dosyaya aktarır. Object: Word içerisine baģka programlardan aktarılmıģ olan grafik, resim, tablo vb. gibi nesneler üzerinde değiģiklik yapılmasını sağlar View (Görünüm) Menüsü ( Alt+V) ÇalıĢma ekranının görünümünde değiģiklik yapmak için kullanılan komutlardan oluģur. Şekil 7.7 View (Görünüm) menüsü Normal: Belge penceresinde, sadece yazı kısımlarının görünmesini sağlar. Web Layout: Belgeyi ekranda Internet te yayınlanacak biçimde gösterir. Print Layout: Belgeyi ekranda grafik, resim, tablo ve kenar boģluklarıyla birlikte gösterir. Outline: Belge penceresinde, yazı karakterini ve tipini gözardı ederek sadece ana hatları gösterir. Toolbars: Araç çubukları üzerinde görünmesi istenen kısayol düğmelerinin seçilmesini ve üzerinde değiģikliklerin yapılmasını sağlar. Ruler: Araç Çubuğu ile belge penceresi arasında bir cetvel oluģturarak kenar boģlukları ve yazı boyutlarını kolaylıkla ayarlamayı sağlar. Document Map: Ekranı ikiye ayırarak sol tarafta belgenin baģlık ve ana hatlarını, sağ tarafta belgeyi gösterir. 101

102 Bölüm 7: Office Uygulamaları Header and Footer: Aktif olan belgenin istenilen her sayfasına üstbilgi ve altbilgi koymayı sağlar. Footnotes: Daha önceden hazırlanmıģ bir dipnot için bir pencere açarak üzerinde değiģiklik yapma olanağı sağlar. Comments: Belgeyi hazırlayan tarafından konulan açıklamaların, ekranın alt tarafında açılan bir pencerede görünmesini sağlar. Full Screen: Word programında standart olarak yer alan Menü ve Araç çubuklarını kaldırarak belge penceresini tüm ekrana yayar. Zoom: Belge penceresindeki karakterlerin asıl çıktıya göre büyüklük oranını ayarlar Insert (Ekle) Menüsü ( Alt+I) Belge oluģturulurken içerisine resim, tablo, grafik, yazı vb. nesneleri yerleģtirmeyi sağlayan komutları içeren menüdür. Şekil 7.8 Insert (Ekle) menüsü Footnote: Sayfanın altına dipnot yazmayı sağlar. Break: Sayfa, sütun ya da bölüm arası vermek için kullanılır. Bu komut seçildikten sonra beliren iletiģim kutusunda, gerekirse sonraki sayfanın, sonraki tek ya da çift sayfanın baģından itibaren yazmaya devam edileceği belirtilir. Page Numbers: Ġstenen biçimde sayfa numarası vermek için kullanılır. Date and Time: Ġmlecin bulunduğu yere istenen biçimde tarih ya da saat yazar. AutoText: Belge ve yazıģmalarda sık kullanılan selamlama, kapanıģ, imza vb. hazır kalıpları istenen yere yerleģtirir. Field: Ġstenen yere bir field (alan) yerleģtirme olanağı sağlar. Bu sayede istendiği anda field lar güncellenerek belge güncel tutulur. Symbol: DeğiĢik semboller eklemek için kullanılır. Örneğin,,, vb. Comment: ĠĢaretlenen sözcük ya da cümlelere açıklama yerleģtirir. Açıklama yerleģtirilen kısım sarı renkle iģaretlenir, sayfanın altında açılan pencereye gerekli açıklama yazılabilir. Caption: Belge içerisinde bulunan Ģekil, grafik, resim gibi nesnelerin tanımını yapmak için kullanılır. Cross-reference: Belge içerisindeki bir nesneye, baģka bir nesne ile iliģkilendirilmiģ referans verilmesini sağlar. 102

103 Bölüm 7: Office Uygulamaları Index and Tables: Belge içerisinde daha önceden biçimlendirilip numaralandırılmıģ olan baģlıklar üzerinden indeks ve tablo hazırlar. Picture: Belge içerisine bir resim (picture) eklemek için kullanılır. Bu resim Clip Art adı verilen hazır resim dosyalarından biri, bilgisayarda yer alan herhangi bir dosya, AutoShapes adı verilen hazır Ģekiller, Word Art denen efektli yazılar, organizasyon Ģeması ya da bir Excel grafiği olabilir. Text Box: Belge içerisine metin kutusu (text box) yerleģtirir. File: Aktif olan dosya içerisine daha önceden hazırlanmıģ baģka bir dosyayı ekler. Object: Belge içerisine bilgisayara yüklü programlarda çalıģan resim, grafik, görüntü, ses vb. nesneleri ekler. Bookmark: Ġmlecin bulunduğu yere sonradan kolay eriģim için bookmark (yer işareti) koyar. Hyperlink: Ġmlecin bulunduğu yere, kolay eriģim için, bilgisayarda yer alan bir dosyanın, bir Internet sitesinin ya da bir e-posta adresinin hyperlink (köprü) bağlantısını yaratır. Ctrl+K Format (Biçim) Menüsü ( Alt+O) Belge içerisindeki yazıların, paragrafların vb. biçimlerini düzenlemek için kullanılan komutları içerir. Şekil 7.9 Format (Biçim) menüsü Font: Yazı karakterini, büyüklüğünü ve satır içerisindeki durumunu ayarlar. Paragraph: Belge içerisindeki paragraf ayarlarını düzenler. Bullets and Numbering: Belge içerisinde maddeler halinde sıralanmak istenen bölümlere iģaret ya da numara verir. Borders and Shading: Belge içerisinde iģaretlenen yere çerçeve ve gölgeleme yapar. Columns: Belgenin istenen kısmının kaç kolondan oluģacağını belirlemek için kullanılır. Tabs: Sekme ayarlarının yapılmasını sağlar. Drop Cap: Paragraf baģındaki karakterin diğerlerinden farklı yazılmasını sağlar. Text Direction: Belge içerisindeki bir tablonun seçilen hücrelerindeki yazı yönünü değiģtirir. Change Case: ĠĢaretlenmiĢ alandaki sözcüklerin baģ harfinin büyük ya da tümünün küçük ya da büyük harf olmasını sağlar. 103

104 Bölüm 7: Office Uygulamaları Background: Belgenin arka planına seçilen renk, efekt ya da Ģekil yerleģtirir. Theme: Yazı karakteri, rengi, arka planı vb. özellikleri farklı Ģablon temalardan seçileni belgeye uygular. Frames: Ġçindekiler kısmının farklı belge adıyla saklanabilecek biçimde ayrı bir çerçevede görülmesini sağlar, istenirse boģ bir çerçeve yaratır. AutoFormat: ĠĢaretlenmiĢ alanı ya da tüm belgeyi, otomatik olarak, seçilen Ģablonlardan birinin biçimine sokmak için kullanılır. Style: Belgenin baģlık, paragraf vb. kısımlarının biçimini, tüm belgede aynısı kullanılmak üzere ayarlar. Object: Belgede yer alan bir resmin ya da çizimin boyutlarını ve biçimini ayarlar Tools (Araçlar) Menüsü ( Alt+T) Word programının özel iģlevlerini içeren menüdür. Şekil 7.10 Tools (Araçlar) menüsü yapıldıktan sonraki haliyle birleģtirir. Spelling and Grammar: Language (dil) komutu ile seçilen dil için, belge içerisindeki kelimeleri yazım ve dilbilgisi kurallarına göre inceler, hatalı kelimeler için öneride bulunur ve değiģiklik yapma olanağı sağlar. F7 Language: Metin dilinin seçilmesi, o dilin yazım kılavuzuna gözatılması ve sözcüğün satır sonu kesme iģleminin otomatik olarak yapılmasına olanak tanır. Word Count: Belge içerisindeki toplam sayfa, kelime, karakter, paragraf ve satır sayısını verir. AutoSummarize: Belgenin anahtar noktalara göre otomatik olarak özetini çıkarır. AutoCorrect: Belgeyi oluģtururken sıklıkla yapılan hataları otomatik olarak düzeltir. Track Changes: Bir belgeyi düzenlerken üzerinde yapılan değiģiklikleri farklı renkle belirler, istenirse iki belgeyi karģılaģtırıp farklılıklarını belirler. Merge Documents: Aktif belgeyi düzenlemesi Protect Document: Belgeyi değiģikliklere karģı korumayı sağlar. Online Collaboration: Microsoft NetMeeting video konferans programını kullanarak baģka kullanıcılarla Web de bilgi alıģveriģi ve tartıģma olanağı tanır. Mail Merge: Bir belgeyi veri tabanı ile birleģtirerek kullanma olanağı sağlar. 104

105 Bölüm 7: Office Uygulamaları Envelopes and Labels: Zarf üstü ve etiket hazırlamak için kullanılır. Letter Wizard: Mektup yazmayı kolaylaģtıran Mektup Yazma Sihirbazı nı çalıģtırır. Macro: Sürekli yapılan iģleri bir ad altında kayıt ederek sonradan istendiği zaman otomatik olarak yaptırmayı sağlar. Macros seçeneğiyle var olan makrolar görülür ve çalıģtırılabilir, Record New Macro ile yeni bir makro kaydedilir. Security seçeneğiyle makrolarla ilgili güvenlik ayarları yapılır. Alt+F8 Templates and Add-Ins: Aktif belgeye biçimlerinin, makrolarının, AutoText girdilerinin kullanılabileceği farklı Ģablonlar ve yardımcı programlar ekler. Customize: Araç çubuklarını, bunların üzerindeki düğmeleri, menüleri, klavye kısayol komutlarını isteğe göre düzenleme ve ekleme yapma olanağı sağlar. Options: Görünüm, genel yapı, düzen, yazdırma, saklama, yazım ve dilbilgisi, belgenin güvenliği vb. konularda her türlü ayarlama ve değiģiklik yapmak için kullanılır Table (Tablo) Menüsü ( Alt+A) Tablo yaratmak ve isteğe göre düzenlemek için kullanılan komutlardan oluģur. Şekil 7.11 Table (Tablo) menüsü aralıklı olmasını sağlar. Draw Table: Belge içerisinde istenen yere tablo çizer. Insert: Table seçeneğiyle belge içerisinde istenen yere tablo yerleģtirir. Tabloda, sağa ya da sola, Column seçeneğiyle sütun, Row seçeneğiyle satır, Cell seçeneğiyle tek bir hücre eklenebilir. Delete: Tablodaki sütun, satır, hücreyi ya da tablonun tamamını siler. Select: Tablodaki sütun, satır, hücreyi ya da tablonun tamamını seçerek iģaretler. Merge Cells: Ġki ya da daha fazla hücreyi tek bir hücre haline getirir. Split Cells: Hücreleri istenen sayıda sütun ve satıra böler. Split Table: Tabloyu imlecin bulunduğu yerden enine ikiye ayırır. Table AutoFormat: Kenar çizgileri, yazı tipi, renk vb. özellikleri farklı Ģablonlardan seçileni tabloya uygular. AutoFit: Tablonun boyutunu istenen büyüklüğe otomatik olarak uydurur, sütun ya da satırların eģit Heading Rows Repeat: Tablonun birden fazla sayfaya taģması durumunda, seçilen baģlık satırı ya da sütununun tablonun devamındaki sayfada da yer almasını sağlar. 105

106 Bölüm 7: Office Uygulamaları Convert: Ġstenen bir yazıyı tabloya, tabloyu yazıya çevirir. Sort: Tabloyu ya da iģaretlenen metni seçilen kolonda artan ya da azalan Ģeklinde sıralamak için kullanılır. Formula: Tabloyu oluģturan hücreleri birbirlerine matematiksel iģlemlerle bağlar. Hide (Show) Gridlines: Hücreleri çevreleyen çizgileri gösterir ya da saklar Window (Pencere) Menüsü ( Alt+W) Belge penceresini ayarlamak ve belge pencereleri arasında geçiģ yapmak için gerekli komutları içerir. Şekil 7.12 Window (Pencere) menüsü Help (Yardım) Menüsü ( Alt+H) New Window: Aktif belgeyi bir pencerede daha açar. Arrange All: O anda açık olan belge pencerelerini, hepsi görünecek Ģekilde ayarlar. Split: Belge penceresini, her birinde bağımsız olarak çalıģılabilecek biçimde iki ayrı sayfaya böler : O anda açık olan belgeleri gösterir. Word programı ile ilgili her türlü yardım ve öğretici bilgileri içerir. Şekil 7.13 Help (Yardım) menüsü yardım belgesini açar. Microsoft Word Help: Word yardım penceresini açar. F1 Show (Hide) the Office Assistant: Gerektiği anda yardım almak için sayfanın istenen yerinde duran ofis asistanı simgesini gösterir ya da saklar. What s This?: Yardım alınması istenen yerin üstüne tıklandığında açıklama belirten yardım imlecini gösterir. Shift+F1 Office on the Web: Internet te Microsoft Office ile ilgili yardım sayfasına bağlanır. WordPerfect Help: WordPerfect kullanıcıları için Detect and Repair: Word programıyla ilgili sorunları otomatik olarak bulur ve düzeltir. About Microsoft Word: Word programının sürümü, kullanılan kopyanın kime ait olduğu, seri numarası ve çalıģtığı bilgisayarla ilgili sistem bilgilerini içerir SIKLIKLA KULLANILAN UYGULAMALAR Word de iģlem yapmak için gerekli komutlar Menü Çubuğu ndan seçilebilir, klavyeden komutun kısayol tuģlarına basılabilir ya da ilgili araç çubuklarında yer alan sık 106

107 Bölüm 7: Office Uygulamaları kullanılan komutların kısayol düğmeleri tıklanabilir. Farenin imleci araç çubuklarındaki kısayol düğmelerinin üzerine getirildiği zaman düğmenin adı belirir. Ayrıca farenin sağ tuģuna tıklanınca çıkan yardımcı menüden de yararlanılabilir Yazı Tipi Belirlenmesi Belge hazırlarken belirli bir yazı tipi seçmek için Format menüsündeki Font komutu, Araç Çubuğu üzerindeki yazı tipi seçme kutusu ya da sağ fare tuģu tıklanınca çıkan menüdeki Font seçeneği kullanılabilir. Ekrana gelen penceredeki Font sekmesinde, istenen yazı tipi, kalın ya da italik olması, büyüklüğü, rengi, sözcüğün altının çizilme biçimi belirlenir (ġekil 7.14). Ayrıca alta yazma, üste yazma, gölge ya da derinlik verme gibi efektler seçilebilir. Bu sekmedeki Preview bölümünde, seçilen yazı tipi gerçek boyutuyla görüntülenir. Şekil 7.14 Font (Yazı Tipi) penceresi Paragraf Düzenlenmesi Şekil 7.15 Paragraph (Paragraf) penceresi Character Spacing sekmesinde, karakterler arasındaki boģluk ve sözcüklerin satırdaki konumları ayarlanabilir. Text Effects sekmesinde ise sözcükleri belirginleģtirmek için efektler seçilebilir. Belge içindeki paragraf ayarlarını yapmak için Format menüsündeki Paragraph komutu ya da sağ fare tuģu tıklanınca çıkan menüdeki Paragraph seçeneği kullanılabilir. Ekrana gelen penceredeki Indents and Spacing sekmesinde, paragraf baģlarının konumu, paragraf baģının olduğu satırın önceki ya da sonraki satıra olan uzaklığı, satırlar arasındaki boģluk ve paragrafların sayfa içerisindeki ayarları yapılabilir (ġekil 7.15). Tabs tuģu ile sekme ayarları düzenlenebilir. Line and Page Breaks sekmesinde paragrafların bir sayfadan diğerine geçiģte nasıl düzenleneceği belirlenir, sayfa sonları paragraf sonlarına göre ayarlanabilir. 107

108 Bölüm 7: Office Uygulamaları Madde ĠĢaretleri ve Numaralandırma Format menüsündeki Bullets and Numbering komutu seçildiğinde ekrana gelen iletiģim kutusundan istenen paragraf baģlarına otomatik olarak numaralandırma ve madde iģaretleri konabilir (ġekil 7.16). Bulleted sekmesinde madde iģaretinin, Numbered sekmesinde numara ya da harfin biçimi seçilebilir. Outline Numbered sekmesinde ise baģlıkların hiyerarģisine göre numaralandırma yapılabilir. Numara ve madde iģaretlerini, belgeye daha önce konulduğu biçimde istenen satıra uygulamak için Araç Çubuğu üzerindeki Bullets ve Numbering Şekil 7.16 Bullets and Numbering (Madde düğmeleri de kullanılabilir. İşaretleri ve Numaralandırma) penceresi Sütun OluĢturulması Format menüsü altındaki Columns komutu seçildiğinde ekrana gelen iletiģim kutusundan sütun sayısı, geniģliği, sütunlar arası uzaklık ayarlanabilir (ġekil 7.17). Araç Çubuğu üzerindeki Columns düğmesiyle de belge birkaç sütun halinde yazılabilir. Bu durumda sütun geniģliği ve sütunlar arası uzaklık, belge ekranının üst tarafındaki cetvelle ayarlanmalıdır. Şekil 7.17 Columns (Sütunlar) penceresi Dizin ve Ġçindekiler Hazırlanması Insert menüsü altında yer alan Index and Tables komutuyla ekrana gelen iletiģim kutusundan dizin, içindekiler, Ģekiller ve yazarlar listeleri hazırlanabilir (ġekil 7.18). Index sekmesinde Formats kısmından dizinin biçimi hazır formatlar arasından seçilebilir. Columns kısmından kaç sütundan oluģacağı, Language kısmından dili ayarlanabilir. Dizinde yer alacak sözcükler Mark Entry seçeneğiyle kullanıcı tarafından, AutoMark seçeneğiyle önceden hazırlanmıģ bir listeden belirlenebilir. Modify düğmesinden yazı tipi, paragraf, sekme, numaralandırma vb. biçimle ilgili ayarlar yapılabilir. Table of Contents sekmesinde içindekiler, Table of Figures sekmesinde 108

109 Bölüm 7: Office Uygulamaları ise Ģekiller listesiyle ilgili ayarlar yapılabilir. Biçem (style) ya da tablo baģlığı (caption) olarak tanımlanmıģ baģlıkların hangilerinin kullanılacağı, sayfa numarası konulup konulmayacağı belirlenebilir. Formats kısmındaki hazır formatlardan biri kullanılabilir Şekil 7.18 Index and Tables (Dizin ve Tablolar) penceresi ya da Modify seçeneğiyle yazı tipi, paragraf, sekme, numaralandırma vb. biçimle ilgili ayarlar yapılabilir. Options seçeneğiyle istenen biçemlerdeki metinlerin de içindekiler ya da Ģekiller listesine konması sağlanabilir. Table of Authorities sekmesinde ise metin içinde alıntı yapılan yazarların listesi hazırlanabilir. Mark Citation seçeneğiyle alıntı metin içinde iģaretlenir, yazar ve eseriyle ilgili bilgiler girilir. Bu sekmede de diğerlerindeki gibi Formats kısmındaki hazır formatlardan biri kullanılabilir ya da Modify seçeneğiyle yazı tipi, paragraf, sekme, numaralandırma vb. biçimle ilgili ayarlar yapılabilir Kenarlıklar ve Gölgelendirme Format menüsü altında yer alan Borders and Shading komutuyla ekrana gelen iletiģim kutusundan istenen yerlere çerçeve ve gölgeleme yapılması olanağı bulunur (ġekil 7.19). Borders sekmesinde iģaretlenen metnin ya da paragrafın, Page Border sekmesinde ise tüm sayfanın istenen kenarlarına kenarlık konup türü, kalınlığı, rengi ayarlanabilir. Shading sekmesinde ise iģaretlenen metin, paragraf ya da sayfa istenen renk, desen ve yoğunlukta gölgelendirilip taranabilir. Şekil 7.19 Borders and Shading (Kenarlıklar ve Gölgelendirme) penceresi 109

110 Bölüm 7: Office Uygulamaları 1.4. ÖZEL UYGULAMALAR Genel kullanım dıģında, ileri düzey kullanıcılar için Word ün özel uygulamaları bulunmaktadır. Bunların baģlıcaları Mail Merge, WordArt ve Macro dur Mail Merge (Adres Mektup Birleştir) Word programının getirdiği en büyük kolaylıklardan birisi Mail Merge uygulamasıdır. Bu uygulama, oluģturulan veri kaynağı üzerinden değiģik ad, unvan, adres, telefon vb. bilgileri kullanarak aynı belgenin değiģik kopyalarını elde etmeyi sağlar. Tek bir belge üzerinde bu bilgilerin yerleģtirileceği alanlar (field) tanımlanarak farklı verilere sahip kiģi ya da kuruma özel belge, herbiri için ayrı ayrı oluģturmak yerine, tek bir seferde ve kısa bir sürede hazırlanabilir. AĢağıdaki örnekte, ODTÜ Bilgi ĠĢlem Daire BaĢkanlığı tarafından düzenlenecek olan bir seminer için tüm bölümlerdeki bilgisayar koordinatörlerine bilgi yazısı yazılmasında Mail Merge uygulamasının kullanılması anlatılmaktadır. Adım 1: Şekil 7.20 Mail Merge 1 Ġlk adımda hazırlanması istenen asıl belge ile ilgili iģlemler yapılır. Tools menüsünden Mail Merge komutu seçildiğinde ekrana gelen pencerede (ġekil 7.20) Create (Yarat) düğmesine basıldığında beliren alt menüde yaratılması istenen ana belgenin türü belirlenir (mektup formları, mektup etiketleri, zarflar ya da katalog). Daha sonra ana belgenin aktif olan belge üzerinde mi, yoksa yeni bir belge açılarak mı hazırlanacağı belirtilir (ġekil 7.21). Şekil 7.21 Mail Merge 2 Adım 2: Ġkinci adımda bilgi yazısı yazılacak olan kiģilerin bilgilerinin bulunacağı veri kaynağı ile ilgili iģlemler yapılır. Get Data (Veri Al) düğmesi altındaki menüden veri kaynağı yaratma, var olan bir veri kaynağını ya da Adres Defteri ni kullanma olanağı vardır (ġekil 7.22). Eğer daha önce hazırlanıp saklanmıģ bir veri kaynağı yoksa Create Data 110

111 Bölüm 7: Office Uygulamaları Source (Veri Kaynağı Yarat) seçeneği ile yeni bir veri kaynağı oluģturulmalıdır. Create Data Source (Veri Kaynağı Yarat) penceresinde veri kaynağı oluģturulurken baģlık satırında ad, soyad, unvan vb. bilgilerden hangilerinin, hangi sırayla yer alacağı belirlenebilir, yeni baģlık eklenebilir (ġekil 7.23). Bu baģlıklar asıl belgede field (alan) olarak tanımlanan kısımlardır. Bu pencerede baģlık satırında yer alacak field lar seçildikten sonra OK düğmesine basılınca Save Şekil 7.22 Mail Merge 3 As (Farklı Kaydet) penceresi ekrana gelir. Veri kaynağının kullanılabilmesi için Word belgesi olarak saklanması gereklidir. Bu aģamalardan sonra, yaratılmıģ olan veri kaynağı içerisinde henüz veri bulunmadığı için ekrana bir uyarı penceresi gelir (ġekil 7.24). Bu pencerede yer alan iki düğmeden, veri kaynağı düzenlenmek isteniyorsa Edit Data Source (Veri Kaynağını Düzenle), ana belge hazırlanmak isteniyorsa Edit Main Document (Ana Belgeyi Düzenle) kullanılmalıdır. Şekil 7.23 Mail Merge 4 Şekil 7.24 Mail Merge 5 Bu uyarı penceresinde Edit Data Source düğmesi tıklandığında ekrana, bilgi yazısının yollanacağı kiģilerin bilgilerinin girilebileceği Data Form (Veri Formu) penceresi gelir (ġekil 7.25). Her kiģi için, Create Data Source (Veri Kaynağı Yarat) penceresinde tanımlanmıģ olan alanlar arasından istenen alan doldurulur. Add New (Yeni Ekle) 111

112 Bölüm 7: Office Uygulamaları düğmesi ile yeni bir kiģi eklenebilir, alt taraftaki oklarla bilgileri girilen kiģiler arasında geçiģ yapılabilir. Adım 3: Son adımda asıl belgenin oluģturulmasına geçilebilir. Mail Merge Araç Çubuğu üzerindeki Insert Merge Şekil 7.25 Mail Merge 6 kullanılarak veri formu üzerindeki Field düğmesi bilgilerin yer alacağı alanlar eklenebilir (ġekil 7.26). Şekil 7.26 Mail Merge 7 Asıl belgenin hazırlanması bittikten sonra veri kaynağındaki bilgilerin belgeyle birleģtirilmesi için Araç Çubuğu üzerindeki Merge (Birleştir) düğmesi tıklanmalıdır. Ekrana gelen Merge (Birleştir) penceresinde hangi kayıtların belgeyle birleģtirileceği belirtilir (ġekil 7.27). Query Options (Sorgulama Seçenekleri) düğmesi ile alanlar arası sorgulama yapılarak birleģtirme iģlemi sadece belirtilen Ģartları sağlayan alanlarla yapılabilir. Şekil 7.27 Mail Merge 8 112

113 Bölüm 7: Office Uygulamaları BirleĢtirme sonucu yeni bir belgede ya da aktif belgeye eklenerek görüntülenebilir (ġekil 7.28). Şekil 7.28 Mail Merge WordArt Word programının istenen büyüklük ve biçimde üç boyutlu, renkli, animasyonlu yazı yazılabilmesini sağlayan uygulamasıdır. Insert (Ekle) menüsündeki Picture (Resim) seçeneği altında yer alan WordArt komutu ile ekrana birçok seçeneğin bulunduğu WordArt Gallery penceresi gelir (ġekil 7.29). Bunlar arasından istenen seçildikten sonra metnin yazıldığı, yazı tipi ve büyüklüğünün ayarlanabildiği iletiģim kutusu belirir. Herhangi bir WordArt belgeye eklendikten sonra üzerine tıklandığında beliren Araç Şekil 7.29 WordArt Gallery penceresi Çubuğu yla da çeģitli ayarlar yapılabilir. Edit Text düğmesiyle yazılmıģ olan metin değiģtirilebilir, WordArt Gallery düğmesiyle galeriden farklı bir biçim seçilebilir, Format WordArt düğmesiyle büyüklük, renk, kenar çizgileri, konum 113

114 Bölüm 7: Office Uygulamaları vb. ayarlar yapılabilir. WordArt Shape düğmesiyle beliren menüdeki hazır Ģekillerden birisi metne uygulanabilir. Free Rotate seçeneğiyle metin, fare ile istenen biçimde döndürülebilir. Metin format düğmeleriyle ise metin sola, sağa ya da iki yana yaslanabilir, harfler arası uzaklık belirlenebilir, yatay olan metin düģey konuma getirilebilir Macro (Makro) Macro uygulaması ile sık yapılan iģlemlerin bir ad altında kaydedilerek daha sonra kullanılması sağlanır. Çok sayıda belgeye aynı iģlemler uygulanacağı zaman, tüm iģlemler makro olarak kaydedilip her belge için çalıģtırılabilir. Şekil 7.30 Record Macro (Makro kaydet) penceresi Makro kaydetmek için Tools (Araçlar) menüsündeki Macro (Makro) seçeneği altında yer alan Record New Macro (Yeni Makro Kaydet) komutu kullanılır. Ekrana gelen pencerede makro adı, tanımı ve nerede saklanacağı belirtilir (ġekil 7.30). Kaydedilecek makronun Araç Çubuğu üzerine kısayol eriģim düğmesi konulabilir ya da klavyede kısayol tuģları belirlenebilir. OK düğmesi tıklandıktan sonra yapılan iģlemler kaydedilmeye baģlar. Kayıt iģlemini durdurmak için yine Tools (Araçlar) menüsünde Macro (Makro) seçeneği altındaki Stop Recording (Kaydetmeyi Durdur) komutu kullanılır. KaydedilmiĢ olan makrolar Tools (Araçlar) menüsü altında Macro (Makro) seçeneğindeki Macros (Makrolar) komutu ile ekrana gelen pencerede görülebilir (ġekil 7.31). Seçilen makro Run düğmesiyle çalıģtırılabilir, Edit düğmesiyle Visual Basic Editor programında düzenlenebilir, Delete düğmesiyle silinebilir. Şekil 7.31 Macros (Makrolar) penceresi Güvenlik açısından dikkat edilmesi gereken bir nokta, birçok virüsün makro içeren belgelerle bulaģmasıdır. E-posta yoluyla yollanan belgenin makro içerdiği belirtiliyorsa belge güncel bir virüs taramasından geçirildikten sonra açılmalıdır. 114

115 Bölüm 7: Office Uygulamaları 2. MICROSOFT EXCEL Microsoft Excel programı, Windows iģletim sistemi altında çalıģan Microsoft Office paketi içerisinde yer alan bir tablo iģlemcisidir. Excel tablo iģlemcisi, bilgisayar ortamında yaratılmıģ bir tablo üzerinde her türlü veri tabanına uyum sağlayan, veriler arasında en basit dört iģlemden en zor matematiksel denklemlere kadar iliģkiler kurabilen ve bu verileri sentezleyerek sonuçta birçok değiģik formatta grafikler çizebilen bir programdır. Excel, Ģu anda kullanılan tablo iģlemci programlar arasında, Visual Basic programı ile uyumluluğu ve içinde bulundurduğu macro (makro) gibi özel fonksiyonları sayesinde en kullanıģlı program durumundadır. Excel programını baģlatmak için masaüstündeki Microsoft Excel kısayolu, Taskbar (Görev Çubuğu) üzerindeki Microsoft Excel çabuk eriģim simgesi ya da Start (Başlat) menüsünden Programs (Programlar) Microsoft Excel seçeneği kullanılabilir ÇALIġMA EKRANI Microsoft Excel in çalıģma ekranı, kullanım kolaylığını en üst düzeyde tutmak üzere tasarlanmıģtır. Bu arayüzün bileģenleri çubuklar (bars), düğmeler (buttons), kutular ve pencerelerdir (ġekil 7.32). Şekil 7.32 Excel programının standart çalışma ekranı 2.2. MENÜ ÇUBUĞU (MENU BAR) Excel de kullanılan komutlar iģlevlerine göre sınıflanarak menü çubuğuna sıralanmıģtır. Menüler açıldığında, sık kullanılan komutlar dıģındakiler görünmez. Bunları görmek için menünün en altındaki okun üzerine gelmek ya da menüye çift tıklamak yeterlidir. 115

116 Bölüm 7: Office Uygulamaları Menülere kısayol eriģimi için klavye üzerindeki Alt tuģundan sonra altı çizili harflere basılmalıdır. Bazı çok kullanılan komutlara kısayol eriģimi için açılan menüde komutun karģısında yer alan biçimde, klavye üzerindeki Ctrl tuģu ile birlikte gösterilen harfe basmak gereklidir File (Dosya) Menüsü ( Alt+F) Bu menü altında dosya ve baskı iģlemleriyle ilgili komutlar bulunmaktadır. Şekil 7.33 File (Dosya) menüsü New: Yeni bir çalıģma kitapçığı (workbook) yaratır. Ctrl+N Open: Daha önceden yaratılmıģ bir dosyayı açar. Ctrl+O Close: Aktif olan çalıģma kitapçığını kapatır. Ctrl+F4 Save: Aktif olan çalıģma kitapçığını kaydeder. Ctrl+S Save As: Aktif olan çalıģma kitapçığını baģka bir adla ya da baģka bir yere kaydeder. F12 Save as Web Page: Aktif olan çalıģma kitapçığını Internet üzerinde yayınlanabilecek biçimde kaydeder. Save Workspace: O an açık olan çalıģma kitapçıklarının tümünü, ekranda durdukları konum ve ayarları ile kaydeder. Web Page Preview: Aktif olan çalıģma kitapçığının Internet te yayınlanabilecek biçimde Internet Explorer üzerinde önizlemesini gösterir. Page Setup: Bu komut seçildikten sonra beliren pencerede (ġekil 7.34) sayfa ayarları yapılır. Ayrıca bu pencerede Print düğmesiyle yazdırma penceresine, Print Preview düğmesiyle baskı önizleme penceresine eriģilebilir. Options düğmesiyle tanımlanmıģ olan yazıcının ayarları değiģtirilebilir. Page (sayfa) sekmesinde sayfanın boyuna ya da enine kullanımı, yüzde ya da bir sayfaya sığdırma biçiminde oranlama, kağıt boyutu, baskı kalitesi ayarlanabilir. Margins (kenar boşlukları) sekmesinde alt, üst, sağ, sol, üstbilgi ve altbilgi kenar boģlukları ile enine ya da boyuna ortalama ayarlanabilir. Header/Footer (üstbilgi/altbilgi) sekmesinde üstbilgi ve altbilgi olarak belirlenen metin yazılabilir ya da hazır Ģablonlardan yararlanılabilir. 116

117 Bölüm 7: Office Uygulamaları Sheet (çalışma sayfası) sekmesinde baskı alanı tanımlanabilir, her sayfanın baģında yer alması istenen sütun ve satırlar seçilebilir. Yazdırma ayarlarından kılavuz çizgilerin görünmesi, siyah-beyaz baskı, taslak kalitesinde baskı, satır ve sütun baģlıklarının görünmesi ayarlanabilir. Şekil 7.34 Page Setup (Sayfa Düzeni) iletişim kutusu Print Area: Yazdırılması istenen hücreler seçildikten sonra Set Print Area seçeneğiyle baskı alanı tanımlanır, Clear Print Area seçeneğiyle tanımlanmıģ baskı alanı temizlenebilir. Print Preview: Aktif olan çalıģma sayfasının basılmadan önceki son halini görebilmek ve üzerinde kenar boģlukları, altbilgi/üstbilgi yazısı ayarlarını değiģtirmek için kullanılır. Print: Aktif olan çalıģma sayfası ya da çalıģma kitapçığının tümünü yazdırmak için kullanılır (ġekil 7.35). Printer (yazıcı) kısmında istenen yazıcı seçilebilir, seçilen yazıcının ayarları yapılabilir. Print range (yazdırma aralığı) kısmında tüm çalıģma sayfasının ya da seçilen sayfaların; Print what (yazdırılacak olan) kısmında seçilen alanın, aktif çalıģma sayfasının ya da tüm çalıģma kitapçığının yazdırılması ayarlanabilir. Number of copies (kopya sayısı) kısmında ise kaç kopya yazdırılacağı belirtilir ve birkaç kopya alınması durumunda harmanlama yapılması sağlanır. Ctrl + P Send To: Aktif olan çalıģma kitapçığı Mail Recipient seçeneğiyle e-posta adresine yollanabilir. Microsoft Exchange, Microsoft Outlook ya da uyumlu baģka bir program her iki kullanıcıda da yüklüyse, üzerinde açıklama ya da değiģiklik yapılmak üzere kitapçık Routing Recipient seçeneğiyle baģka bir kullanıcıya gönderilebilir. Internet üzerinden sesli ve görüntülü iletiģim sağlayan Microsoft NetMeeting vb. programlar her iki kullanıcıda da yüklüyse belge Online Meeting Participant seçeneğiyle yollanabilir. 117

118 Bölüm 7: Office Uygulamaları Şekil 7.35 Print (Yazdır) iletişim kutusu Properties: ÇalıĢma kitapçığının tür, kaydedildiği yer, büyüklük, yaratılma, düzeltilme, eriģilme tarihi, oluģturan kiģi, içerik vb. özellikleri açılan alt pencerede görülür (ġekil 7.36). Yine bu penceredeki Summary (özet) sekmesinde baģlık, konu, hazırlayanın ve çalıģtığı yerin adı, anahtar sözcükler ve açıklamalar oluģturulabilir. Statistics sekmesinde belgeyle ilgili istatistikler görülebilir : Üzerinde daha önce iģlem yapılan çalıģma kitapçıklarına hızlı eriģim için kullanılır. Exit: Excel programını kapatır. Alt + F4 Şekil 7.36 Properties (Özellikler) penceresi Edit (Düzen) Menüsü ( Alt+E) Bu menü altında silme, kopyalama, taģıma gibi, karakter ve sözcüklerle ilgili komutlar bulunur. 118